Początków koncepcji praw człowieka można doszukiwać się w filozofii starożyt-nej Greków i Rzymian. Idee dotyczące praw człowieka były przedmiotem refleksji, przede wszystkim na gruncie etyki, filozofii i myśli społecznej; rozumiano je jako postulaty filozoficzne, religijne lub polityczne. Już około 2000 roku p.n.e. grecki myśliciel Akimaides stwierdził, że „bogowie stworzyli nas wolnymi, nikt nie ma natury niewolnika” (Z. Hołda 2004; B. Kuźniar 1993; I. Malinowska 2004).
Podejście do osób niepełnosprawnych na przestrzeni wieków ulegało istot-nym zmianom. W ujęciu historyczistot-nym można wyróżnić kilka okresów, w których kształtowała się teoria i praktyka nauczania, wychowania oraz tworzenia się praw osób odbiegających od normy. Jako pierwszy wyróżnia się okres skupiony na selekcji osób niepełnosprawnych. W stosunku do upośledzonych fizycznie domi-nowało wówczas bez względne prawo selekcji naturalnej. Arystoteles pisał: „ma obowiązywać prawo, żeby nie chować żadnej kaleki” (Z. Sękowska 1998, s. 16); znane są również sposoby pozbywania się kalekich dzieci w Sparcie (J. Błeszyński 2006; W. Gasik 1991; O. Lipkowski 1981; H. Markiewiczowa 2006).
Kodeks Hammurabiego (XVII w. p.n.e.) stanowił, że władza jest po to, aby strzec sprawiedliwości, aby chronić słabych przed złymi uczynkami silnych. Greccy stoicy głosili, że wszyscy ludzie mają wspólne pojmowanie prawa i nie-sprawiedliwości oraz że mają naturalną, przyrodzoną wolność i równość. Platon przedstawił konieczność organizowania domów poprawy dla trudnych chłop-ców, którzy zakłócali porządek publiczny. Arystoteles zwracał uwagę na prawa ludzkie, a zwłaszcza sprawiedliwość (J. Błeszyński 2006; O. Lipkowski 1981; I. Malinowska 2004). Wyróżnił sprawiedliwość rozdzielczą (łac. iustitia
distribu-tiva, zachodzącą w relacji: społeczność państwowa członkowie tej społeczności)
oraz sprawiedliwość wyrównującą (inaczej umowną, wymienną, zamienną, łac.
iustitia commutativa, zachodzącą pomiędzy ludźmi) (T. Sienkiewicz 2004).
Istotny wkład do idei praw człowieka wniosła etyka judeochrześcijańska. Jej przedstawiciele, wychodząc z założenia, iż Bóg stworzył ludzi na swój obraz i podobieństwo, uznawali zarówno osobowość jednostki, jak i równość wszystkich ludzi. Tak więc i Pismo Święte, i Talmud zawierają w sobie idee przyrodzonej godności człowieka, równości, sprawiedliwości i pokoju w stosunkach między-ludzkich, a także pomiędzy władzą a poddanymi (I. Malinowska 2004).
Tendencje zmieniające stosunek do osób upośledzonych i wykolejonych miały swe źródło w chrześcijaństwie oraz w ideach humanitaryzmu. Punktem zwrotnym była połowa XVI wieku, gdy św. Wincenty à Paulo otworzył ochronkę i przytułki dla osób kalekich i chorych. Rozwinęła się z tego działalność, której filozoficzną podstawą jest idea godności i war tości każdego człowieka, oparta na Ewangelii
33 i chrześcijaństwie (Z. Sękowska 1998).
Wszystkie wymienione poglądy filozoficzne i religijne są istotne dla rozwoju idei praw człowieka, jednak były sprzeczne z istniejącą wówczas rzeczywistością społeczną i nie zostały umieszczone w normach prawnych. Stało się tak dlatego, iż prawa jednostki nie były jej prawami podmiotowymi, ale wynikały z przynależ-ności do określonej grupy społecznej. W przypadku gdy człowiek wolny stawał się niewolnikiem, automatycznie tracił prawa przysługujące osobom wolnym (I. Malinowska 2004; H. Markiewiczowa 2006).
Antyczna idea praw naturalnych została przejęta i rozwinięta przez średnio-wieczną filozofię chrześcijańską, której przedstawicielem był między innymi Tomasz z Akwinu. Głosiła ona, że praw nie nadaje władza, ale są one nieodłączne samej naturze człowieka, którą został obdarzony przez Stwórcę. Tomasz z Akwinu określał sprawiedliwość jako trwałą wolę oddania każdemu tego, co mu się należy, podkreślał przy tym zarówno znaczenie woli człowieka w faktycznej, trwałej realizacji dobra, jak też respektowanie uprawnień innych (T. Sienkiewicz 2004).
W okresie średniowiecza zaczęły pojawiać się pierwsze dokumenty mające moc prawną, a traktujące o respektowaniu praw człowieka. Dotyczyły one jednak tylko niektórych praw i niektórych ludzi (przedstawicieli określonych stanów, nie-których grup mieszkańców państwa itp.). Za początek procesu kodyfikacji praw człowieka uznaje się przywilej wydany w 1215 roku przez króla Jana bez Ziemi o nazwie Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód); była ona podstawą swobód obywatelskich oraz konstytucyjnych ograniczeń władzy królewskiej. Duży wkład do doktryny i praktyki życia publicznego wniósł Paweł Włodkowic, który w trakcie soboru w Konstancji (1414 1415), stojąc na gruncie praw boskich i naturalnych, głosił nakaz miłości bliźniego oraz wiele innych idei składających się na dzisiejszą koncepcję praw człowieka (Z. Hołda 2004; I. Malinowska 2004; H. Markiewiczowa 2006).
Wielkie znaczenie dla rozwoju praw osób niepełnosprawnych miała działalność J. A. Komeńskiego (1592 1670). Komeński domagał się, aby kształceniem objęte były wszystkie dzieci. Jego zdaniem różnice pochodzenia, wieku, płci, a także uzdolnień są wtórnymi fenomenami człowieczeństwa. Skoro więc w szkole uczą się bogaci i biedni, chłopcy i dziewczęta, to uczyć się powinni także i ci zdolniejsi, i ci słabsi. Podkreślał też, że fakt nie nadążania dziecka mniej zdolnego za innymi w nauce nie uprawnia do eliminowania go ze szkoły i pozbawienia możliwości pobierania nauki (O. Lipkowski 1981).
Istotne znaczenie dla ciągłości rozwoju idei praw człowieka oraz dla praktyki ochrony tych praw miało również pojawienie się szkoły prawa natury (XVII wiek). Jej poprzedniczką była szkoła z Salamanki. Szkoła prawa natury powstała w okre-sie renesansu i rozwijała się wraz z ideami humanizmu, zwrotem ku człowiekowi, wiarą w jego indywidualną naturę, podążając zgodnie z kierunkiem przeobrażeń w sferze gospodarki, ustroju państwowego, myśli społecznej itp. (I. Malinowska 2004). Odrodzona teoria prawa natury zyskała wielu przedstawicieli, takich jak T. Hobbes, J. Locke, S. Pufendorf. Według nich, ludzie żyjący w stanie natury korzystali z nieodłącznych ich człowieczeństwu praw do życia, wolności,
34
ści, własności. Zasługą szkoły prawa natury było traktowanie praw jednostki nie jako przywilejów grupowych, ale jako uprawnień indywidualnych. Za drugi człon szkoły prawa natury uznaje się teorię umowy społecznej. Zakłada ona, że w miarę rozwoju ludzie porzucają stan natury, a ponieważ tworzą społeczeństwo, odmien-ny staje się kontekst przysługujących im praw. Tworząc społeczeństwo, ludzie zawierają umowę społeczną między sobą; równocześnie powstaje państwo, któ-rego jednym z celów jest ochrona praw jednostki (R. Kuźniar 1992; I. Malinowska 2004; H. Markiewiczowa 2006). J. Locke uważał, że prawa naturalne są nieodłącz-ne istocie człowieczeństwa. Ponieważ są onieodłącz-ne niezbywalnieodłącz-ne, człowiek nie może się ich zrzec. Uważał również, że człowiek ma prawo do oporu (ius resistendi) przeciwko władzy złej, tyrańskiej, sprzeniewierzającej się umowie społecznej i naruszającej prawa naturalne (I. Malinowska 2004). Według J. Locke’a ludzie są sobie równi, człowiek zaś przynosi ze sobą na świat prawa: do życia, do wolności oraz do posiadania (prawo własności) (Z. Hołda 2004).
Zarówno teoria prawa natury, jak i teoria umowy społecznej, zostały przeję-te i rozwinięprzeję-te przez Oświecenie. Monprzeję-teskiusz (O duchu praw – 1748) położył nacisk na współzależność między wolnością a praworządnością. J. J. Rousseau (Umowa społeczna – 1762) uważał umowę społeczną za podstawę wolności i rów-ności, gdzie równość jest warunkiem wolności. Prezentowane poglądy teoretycz-ne przyczyniły się do rozwoju praw osób niepełnosprawnych.
Przełomowe znaczenie dla rozwoju praw człowieka miały dwie wielkie rewolucje społeczne z drugiej połowy XVIII wieku: amerykańska i francuska. Powstały wówczas akty prawne, w których po raz pierwszy uznano prawa każ-dej jednostki oraz prawnie je zagwarantowano (R. Kuźniar 1992; I. Malinowska 2004). Amerykańska Deklaracja niepodległości z 1776 roku określiła prawa natu-ralne jako niezbywalne. Twórcy Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, która powstała podczas rewolucji francuskiej w 1789 roku, wykorzystali szereg koncep-cji teoretycznych, takich jak zasada podziału władzy, teoria umowy społecznej, racjonalizm. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela głosiła, że ludzie rodzą się równi i wolni wobec prawa (wolność, równość, bezpieczeństwo), co uznawano za prawa przyrodzone i niezbywalne. Wolność określano jako możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi innym. Były to sformułowania teoretyczne, które nie doczekały się szybkiej realizacji w praktyce (R. Kuźniar 1992; I. Malinowska 2004; T. Sokołowski 2004).
Polska doby Oświecenia kontynuowała nurt postępu w dziedzinie praw człowie-ka. Przykładem tego była Konstytucja 3 maja, w której zapisano: „Bezpieczeństwo osobiste i wszelką własność komukolwiek z prawa przynależną jako prawdziwy społeczności węzeł, jako źrenicę wolności obywatelskiej szanujemy, zabezpie-czamy, utwierdzamy” (I. Malinowska 2004, s. 11). Mimo uniwersalności takiego sformułowania dotyczyło ono głównie szlachty i ziemian, a tylko w niewielkim stopniu mieszczan. Jednym z myślicieli tego okresu w Polsce, który odnosił się do praw człowieka, był Hugo Kołłątaj, który pisał, że: „nigdy, niezależnie od epoki, niezależnie od warunków, nie jest dozwolone gwałcić prawa człowieka ani odmawiać mu przywrócenia jego praw […]. Żadne ustawodawstwo nie może więc
35 przemilczeć praw człowieka, żadne społeczeństwo nie może poświęcać jednego człowieka dla innych” (I. Malinowska 2004, s. 13).
Uformowana do końca XVIII wieku liberalna doktryna praw człowieka zakła-dała, że każda jednostka jest podmiotem katalogu praw naturalnych (wolność, równość, własność) oraz że wolność jednostki ograniczają jedynie swobody innych i interesy społeczności, a prawo i jednostki mają wyznaczać zakres władzy państwowej. Podkreślić jednak należy autonomię pewnej sfery życia jednostki wobec państwa oraz brak powinności państwa co do kształtowania warunków życia, gwarantujących formalne prawa i swobody (Z. Hołda 2004, I. Malinowska 2004, H. Markiewiczowa 2006).
Liberalna doktryna praw człowieka w XIX wieku uległa modyfikacji i wzbo-gaceniu. Wpłynęły na to takie zjawiska, jak upowszechnienie idei rewolucji fran-cuskiej, Wiosna Ludów, wprowadzenie konstytucyjnej formy rządów, powstania narodowe, kapitalizm i jego skutki w sferze życia społecznego, rozwój instytucji państwa i prawa, wkraczanie przez państwo w różne obszary życia zbiorowego, rozwój parlamentaryzmu, narodziny społeczeństwa obywatelskiego oraz aktywi-zacja klasy robotniczej. Podniesiono kwestię praw ekonomicznych i społecznych, koniec XIX wieku zaś charakteryzuje rozwój ustawodawstwa socjalnego w kra-jach Europy Zachodniej (I. Malinowska 2004; H. Markiewiczowa 2006).
Zjawiska te spowodowały modyfikację klasycznej liberalnej doktryny praw człowieka. Postępująca ochrona praw i swobód nadal pozostała domeną prawa wewnętrznego danego państwa. Cechami charakterystycznymi podstawowych teorii i praktyki państw w zakresie praw człowieka stało się – między inny-mi – pierwszoplanowe ujmowanie praw obywatelskich i wolności politycz-nych, z sygnalizowaniem roli społeczności w życiu jednostki (R. Kuźniar 1992; I. Malinowska 2004).
Jednakże ustrój faszystowski odrzucał wolność i godność człowieka, podpo-rządkowując jednostkę społeczeństwu i państwu: jednostka powinna być posłusz-na państwu, w imię realizacji wyższych celów określanych przez przywódcę. Opierający się tym zasadom byli eliminowani, inne rasy i narody podporządkowa-ne zostały rasie wybrapodporządkowa-nej – „nadludziom”. Druga wojna światowa nie sprzyjała kontynuowaniu teorii i praktyki dotyczącej praw osób niepełnosprawnych, przy-czyniła się jedynie do marginalizacji tego problemu. Eksterminacja prowadzona przez faszystów i nazistów dotyczyła nie tylko pewnych ras czy narodów, ale także osób niepełnosprawnych. Przykładem tego faktu może być ustawa z 14 lipca 1933 roku „O ochronie przed dziedzicznym obciążeniem” (Gesetz zur Verhütung
erb-kranken Nachwuchses) (J. Błeszyński 2006, s. 315). Również ustrój
komunistycz-ny (socjalistyczkomunistycz-ny) w swej doktrynie odrzucał idee praw natury i przyrodzonej godności jednostki ludzkiej: państwo nadawało prawa (społeczne, ekonomiczne, kulturalne) i swobody. Zakładano, że nie może istnieć konflikt między jednostką a państwem, gdyż państwo komunistyczne reprezentuje interes obu tych stron (I. Malinowska 2004).
W porównaniu z rozwojem idei, doktryn i unormowań wewnątrzpaństwowych znacznie wolniej przebiegał postęp międzynarodowej ochrony praw człowieka.
36
Wynikało to z zasady suwerenności państw oraz z faktu, że prawo międzynaro-dowe (jako dyscyplina wiedzy) narodziło się w XVI wieku. Odrębna gałąź prawa międzynarodowego – prawa człowieka – narodziła się w XIX wieku, jako prawo humanitarne. Mimo stopniowego uznawania kompetencji prawa międzynarodo-wego dla ochrony praw człowieka, do rozwoju w tym zakresie doszło dopiero po II wojnie światowej. Wyodrębniły się systemy ochrony praw człowieka: uni-wersalne, regionalne i wyspecjalizowane (R. Kuźniar 1992; I. Malinowska 2004; T. Sokołowski 2004).
Prawa człowieka podlegają dalszemu rozwojowi, ich katalog poszerza się w wewnętrznych systemach prawnych państw oraz w prawie międzynarodo-wym, które określa powszechny, minimalny standard ochrony praw człowieka, wspólny dla państw o równych tradycjach i kulturach, dalsze prawa i wolności zaś określane są przez prawo poszczególnych krajów (Z. Hołda 2004).
Obecnie prawa człowieka ujmuje się w trzy koncepcje generacji, sformułowa-ne przez K. Vasaka (za: T. Sokołowski 2004, s. 12 13):
Pierwsza generacja dotyczy wolności obywatelskich i praw politycznych. •
Ich geneza wywodzi się z wydarzeń przełomu XVIII i XIX wieku, zwią-zanych z rewolucją francuską i amerykańską oraz epoką Oświecenia. Generalnie prawa obywatelskie i polityczne łączy to, że wymagają one od państwa zaniechania pewnych działań, np. zakazują ograniczania wolności, są to więc tzw. prawa negatywne. Współcześnie prawa te mają powszechny charakter, występują w konstytucjach wielu państw.
Druga generacja to prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, które •
powstały na przełomie XIX i XX wieku z inspiracji myśli socjalistycznej (K. Marks) oraz chrześcijańskiej (papież Leon XIII), a także idei rewolucji październikowej i meksykańskiej. Podstawą tych praw jest równość. Ich wspólną cechą jest to, że państwo powinno podjąć działania na ich rzecz, jest to zatem tzw. prawo pozytywne. Jest ono słabiej chronione niż prawa pierwszej generacji, wyraża cele, do których państwo powinno dążyć, a nie jego konkretną powinność.
Prawa człowieka trzeciej generacji ogniskują się wokół takich warto-•
ści, jak braterstwo i solidarność. Idea ta ukształtowała się w latach 70. i 80. XX wieku podczas procesów dekolonizacyjnych i realizacji zasady samostanowienia. Poprzedzała je koncepcja praw ludów – idei równości narodów i ich samostanowienia, mająca związek jeszcze z francuską rewolucją burżuazyjną pod koniec XVIII wieku. Prawa solidarnościo-we, zwane kolektywnymi, to m.in. prawo do pokoju, prawo do środo-wiska, prawo do komunikowania się, prawo do pomocy humanitarnej (K. Drzewicki 1985; A. Łopatka 2002; C. Mik 2000; T. Sokołowski 2004; J. Sozański 2005).
Wszystkie trzy generacje tworzą całościowy kompleks ochrony praw czło-wieka, który ulega ciągłemu uzupełnianiu wraz ze zmianami cywilizacji. Obecną fazę rozwoju określić należy jako okres doskonalenia i konkretyzacji norm już zawartych w dokumentach międzynarodowych. Prawa osób niepełnosprawnych
37 stanowią przedmiot regulacji przyjętych zarówno przez organizacje międzynaro-dowe o zasięgu globalnym, jak i przez organizacje międzynaromiędzynaro-dowe o charakterze regionalnym.