Wypracowane przez lata poszukiwań rozwiązania działań praktycznych na rzecz edukacji głuchoniewidomych pozwoliły wielu krajom świata zbudować narodowe systemy wychowania, kształcenia oraz rehabilitacji danej kategorii osób niepełnosprawnych. Konstruowanie tych systemów uwarunkowane było również sytuacją geograficzną, historią, tradycją, statusem ekonomicznym, poziomem rozwoju poszczególnych społeczeństw i liczebnością populacji głu-choniewidomych.
Szczególne zainteresowanie kwestią wsparcia edukacyjno-rehabilitacyjnego dzie-ciom i młodzieży z głuchoślepotą wrodzoną pojawiło się w Stanach Zjednoczonych w połowie lat 60. ubiegłego stulecia, kiedy po wielkich epidemiach różyczki przyszło na świat aż około 30 000 dzieci, z czego większość posiadała poważne wady
89 słów słuchu i wzroku. W 1969 rok Kongres Stanów Zjednoczonych przyjął ustawę, na mocy której powołano centra i urzędy do spraw głuchoniewidomych dzieci. Podlegały one pod amerykańskie prawo publiczne. W ustawie dotyczącej opieki nad głuchoniewidomymi dziećmi zaznaczono, że należą do szczególnie potrzebujących specjalistycznej pomocy, troski, specjalnego kształcenia i rehabilitacji oraz odmien-nych metod wspomagania rozwoju. W ciągu kolejodmien-nych 10 lat około 5000 dzieci rocznie włączano w proces edukacji w szkołach specjalnych i publicznych. W latach, o których mowa, mimo że zasięg różyczki matczynej uległ minimalizacji liczba dzieci poróżyczkowych nie zmalała. Minimalizacji natomiast uległy środki przeznaczane na ich kształcenie, z 16 milionów dolarów w latach 70. XX wieku do 12,5 miliona dolarów w latach 90. W latach 80. ubiegłego stulecia w USA oficjalnie zatwierdzono podsta-wowe świadczenia na rzecz dzieci głuchoniewidomych. Do tego czasu wspierane one były przez fundusze federalne. Świadczenia te objęły także specjalistyczną pomoc rodzinom, rehabilitację dzieci w miejscu zamieszkania (zajęcia z rozwijania resztek wzroku, słuchu, z orientacji w przestrzeni, rehabilitacji zawodowej) oraz wydatki na przygotowanie kadry specjalistów. W roku 1986 z funduszy federalnych wycofano środki przeznaczone na rzecz rodzin i specjalistów pracujących z głuchoniewidomy-mi dziećgłuchoniewidomy-mi. Przeniesiono je do budżetu poszczególnych stanów i ulokowano wśród pieniędzy przeznaczonych na wspomaganie rozwoju takich dzieci. W czasie wdraża-nia w Stanach Zjednoczonych reformy systemu kształcewdraża-nia upośledzonych dzieci, na mocy ustawy o edukacji upośledzonych z roku 1989, powołano do życia Narodowe Stowarzyszenie Głuchoniewidomych. W jego skład weszli sami głuchoniewidomi, rodzice głuchoniewidomych dzieci i specjaliści pracujący z daną kategorią osób niepełnosprawnych. Celem stowarzyszenia, oprócz okazywania wszechstronnego wsparcia głuchoniewidomym w różnych dziedzinach życia, było także przeciwsta-wienie się tendencji edukacji takich dzieci w szkołach masowych i integracyjnych. Działania stowarzyszenia zakończyły się sukcesem w postaci poparcia przez Kongres Stanów Zjednoczonych prawa rodziców głuchoniewidomych dzieci do wyboru formy i programu edukacji swojego dziecka. W taki oto sposób zrodził się obecny system edukacji i rehabilitacji głuchoniewidomych w Stanach Zjednoczonych.
Aktualnie system kształcenia i wychowania osób głuchoniewidomych w Stanach Zjednoczonych obejmuje całe ich życie (od momentu przyjścia na świat lub diagnozy niepełnosprawności do śmierci). Zadania rozwiązywania problemów opiekuńczo-wychowawczo-rehabilitacyjnych spoczywa na Instytucie Perkinsa oraz szkołach sta-nowych. Jeśli idzie o Szkołę Perkinsa to przebywają w niej dzieci głuchoniewidome do 21–22 roku życia. Obejmuje specjalistyczną rehabilitacją osoby z uszkodzeniem wzroku, głuchoniewidome, z wadami wzroku oraz innymi współwystępującymi niepełnosprawnościami w postaci dysfunkcji narządów ruchu, upośledzenia umy-słowego, autyzmu. Rocznie w placówce przebywa około 200 dzieci. Szkoła pracuje w systemie całodobowym przez 11 miesięcy, 235 dni w roku kalendarzowym. W celu wyposażenia wychowanków w odpowiedni zasób wiedzy ogólnej i umiejętności prak-tyczne, niezbędne w pokonywaniu problemów życia codziennego, opracowano spe-cjalne programy edukacyjne dostosowane do potrzeb i możliwości każdego dziecka. Na indywidualne potrzeby stworzono również programy kształcenia integracyjnego.
Rehabilitacja i edukacja osób z niepełnosprawnością sprzężoną w kontekście historycznym i stan aktualny
90
W Instytucie Perkinsa realizowanych jest 9 programów edukacyjnych odniesionych do:
1. Wczesnego rozwoju (0–3 lata). 2. Okresu przedszkolnego (3–5 lat). 3. Okresu szkoły podstawowej (6–15 lat).
4. Okresu szkoły ponadpodstawowej (15–22 lata).
5. Dzieci głuchoniewidomych z dodatkowymi niepełnosprawnościami (5–22 lata). 6. Zagadnień kształtowania umiejętności komunikacyjnych.
7. Zagadnień związanych z realizacją czynności dnia codziennego. 8. Problemów psychoterapii osób tracących sprawność.
9. Zagadnień rehabilitacji zawodowej.
Cztery ostatnie propozycje odnoszą się do osób z niepełnosprawnością nabytą w późniejszym okresie życia.
Od kilku lat w Instytucie Perkinsa mogą kształcić się niepełnosprawni z innych krajów, z którymi władze placówki podpisały stosowne umowy o współ-pracy. Instytut prowadzi także szeroko zakrojoną działalność na rzecz kształcenia kadry specjalistów do pracy z osobami głuchoniewidomymi prawie we wszystkich krajach świata (por. http://www.spedschools.com/schools/perkins.html).
Dodatkowo, oprócz możliwości opieki i wychowania w instytucji wysoce spe-cjalistycznej, jaką jest Instytut Perkinsa w USA, głuchoniewidome dzieci mają możliwość kształcenia integracyjnego w szkołach publicznych. Klasy w tych szkołach liczą od 12 do 20 uczniów. Dzieci głuchoniewidome posiadają w takich szkołach trzech opiekunów: nauczyciela prowadzącego lekcje z całą klasą, nauczy-ciela indywidualnego i tzw. koordynatora merytorycznego, zabiegającego o to, by wszystkie niepełnosprawne dzieci uczące się w konkretnej szkole realizowały program adekwatny do ich indywidualnych potrzeb rozwojowych, aby posiadały właściwe pomoce dydaktyczne i sprzęt rehabilitacyjny.
Po opuszczeniu Instytutu Perkinsa lub ukończeniu szkoły masowej osoby głuchoniewidome kierowane są albo do Specjalnego Ośrodka Rehabilitacyjnego im. Heleny Keller w Nowym Jorku, albo otrzymują własne domy, znajdujące się wśród osiedli dla osób pełnosprawnych. W każdym takim domu (odpowiednio wyposażonym, zwłaszcza w sprzęt ułatwiający komunikację mieszkają) umieszcza się grupy nie większe niż 6-osobowe. Jednocześnie głuchoniewidomi mają zapew-nioną stałą opiekę i rehabilitację.
W Rosji ciężar edukacji i rehabilitacji głuchoniewiedomych dzieci spoczywa przede wszystkim na Ośrodku w Zagorsku, chociaż indywidualnego kształcenia danej kategorii uczniów niepełnosprawnych podejmują się również szkoły dla dzieci głuchych i niewidomych. Od kilku lat Ośrodek w Zagorsku przyjmuje (wbrew wcześniejszym założeniom opracowanym przez I. A. Sokolańskiego i A. I. Mieszczeriakowa) także dzieci z innymi typami złożonych niepełnosprawności, nie tylko z wyłącznym jednoczesnym uszkodzeniem słuchu i wzroku). Z pod-opiecznymi dziećmi pracuje kadra wysoko wykwalifikowanych specjalistów: tyflopedagogów, surdopedagogów, psychologów, rehabilitantów itd. W ośrodku w Zagorsku głuchoniewidome dzieci podzielone są na kilkuosobowe grupy:
91 przedszkolne, przygotowania do podjęcia edukacji szkolnej, szkolne – z uwagi na poziom funkcjonowania oraz wiek. Dzieci uczące się w klasach młodszych reali-zują następujące przedmioty nauczania: rozwijanie słuchu, technika, matematyka, rozwijanie mowy, poznawanie świata przedmiotów, czytanie, wychowanie fizycz-ne – oraz zajęcia dodatkowe: rytmika, plastyka, tkactwo, orientacja w przestrzeni. Uczniowie klas starszych: rozwijanie mowy, matematyka, literatura, biologia, tkactwo, wychowanie fizyczne, szycie, gospodarstwo domowe, czynności życia codziennego, język rosyjski, technika, informatyka. Dodatkowo uczniowie klas starszych korzystają z zajęć w kółkach zainteresowań, obejmujących m.in. zajęcia plastyczne, szycia, robótek ręcznych, dramatyczne, taneczne, „złota rączka”.
Szwecja jest jednym z tych państw świata, w których opieka nad osobami głuchoniewidomymi należy do najlepiej zorganizowanych. Wynika to zapewne z wysokiej stopy życiowej oraz zgromadzonego przez dziesięciolecia doświadczenia w zakresie doskonalenia różnorodnych form pomocy osobom niepełnosprawnym. Organizatorem i równocześnie koordynatorem działań na rzecz głuchoniewidomych w Szwecji jest Szwedzki Związek Głuchoniewidomych, który ma już około 50-letnie tradycje (podobny system funkcjonuje w innych krajach skandynawskich).
Jednym z nadrzędnych zadań Szwedzkiego Związku Głuchoniewidomych jest maksymalna integracja osób głuchoniewidomych ze społeczeństwem. Z myślą o takich właśnie osobach ukazuje się codziennie specjalna gazeta „Nuet” („Teraźniejszość”) drukowana alfabetem brajla, powiększonym drukiem oraz nagrywana na taśmach magnetofonowych. Pismo jest finansowane ze środków Ministerstwa Spraw Socjalnych. Natomiast Szwedzkie Ministerstwa Edukacji co pewien czas – zależnie od potrzeb – organizuje 2-letnie kursy przewodników – tłumaczy dla osób głuchoniewidomych.
Szwedzki Związek Głuchoniewidomych aktywnie uczestniczy w organizacji czasu wolego swoim podopiecznym: obozy narciarskie, rajdy rowerowe, wyciecz-ki górswyciecz-kie. W każdym okręgu administracyjnym pracuje osoba odpowiedzialna za organizację klubów i lokalnych imprez dla głuchoniewidomych.
Problemami wychowania i rehabilitacji głuchoniewidomych dzieci w Szwecji zajmuje się Szwedzki Instytut do Spraw Niepełnosprawnych. System edukacji i rehabilitacji głuchoniewidomych dzieci w tym kraju obejmuje grupy w specjal-nych ośrodkach szkolno-wychowawczych dla dzieci z wadami słuchu i wadami wzroku oraz nauczanie integracyjne w szkołach państwowych.
Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, również w Szwecji osoby dorosłe posiadają własne domy, odpowiednio wyposażone oraz dostosowane do indywi-dualnych potrzeb i możliwości. Jednocześnie znajdują się pod stałą opieką służb socjalnych i rehabilitacyjnych.
Ogólnoświatowa działalność głuchoniewidomych i na ich rzecz skupia się przy Prezydium Światowej oraz Europejskiej Unii Niewidomych w Komisji do Spraw Głuchoniewidomych. Europejska Komisja niniejszej organizacji została powołana do życia w 1985 roku. Jej posiedzenia zwoływane są raz do roku. W 1991 roku obrady Komisji odbyły się w Ośrodku Szkolenia i Rehabilitacji PZN w Bydgoszczy, rok wcześniej we Francji, w roku 1992 w Danii. Dominującym tematem posiedzeń
Rehabilitacja i edukacja osób z niepełnosprawnością sprzężoną w kontekście historycznym i stan aktualny
92
Komisji jest wypracowanie ogólnoeuropejskiej definicji osoby głuchoniewidomej. Co kilka lat komisje Ogólnoświatowa i Europejska organizują konferencje nauko-we im. Heleny Keller. Dotychczas odbyły się one między innymi w Göteborgu (1985), Londynie (1988), Strassburgu (1992) i Osimo (1993), w Holandii (2001), w Prešov – Słowacja (2005).
Kwestie związane z zagadnieniem opieki oraz wychowania głuchoniewidomych stanowią także przedmiot zainteresowań powołanej w roku 1963 Międzynarodowej Organizacji do Spraw Edukacji Głuchoniewidomych – International Association for the Education of Deafblind People (IAEDb). Zrzesza w swoich szeregach głównie osoby zawodowo zajmujące się edukacją zarówno głuchoniewidomych dzieci, jak i dorosłych. Z inicjatywy IAEDb co cztery lata organizowane są konfe-rencje poświęcone zagadnieniom edukacji i rehabilitacji głuchoniwidomych oraz wspomagania ich rozwoju. Ostatnia konferencja z 2007 roku odbyła się w Perth (Australia). Asocjacja dwa razy do roku w Londynie wydaje specjalne czasopismo pt. „Review”.
Sprawy pomocy głuchoniewidomym w krajach europejskich stanowią też przedmiot zainteresowań Komisji do Spraw Głuchoniewidomych przy Zarządzie Europejskiej Unii Niewidomych. W latach 1985–2000 reprezentantem Polski w tej Komisji, a nawet jej wiceprzewodniczącym, był prezes Towarzystwa Pomocy Głuchoniewidomym – Józef Mendruń. Od roku 2000 kraj nasz w danych struk-turach reprezentuje głuchoniewidoma absolwentka informatyki Uniwersytetu Warszawskiego Aneta Świercz.
Obecnie niemalże każde państwo w świecie (poza krajami Trzeciego Świata) ma specjalne programy edukacyjne dla dzieci głuchoniewidomych. Programy takie opracowano np. w: Szwecji, Francji, Niemczech, Danii, Finlandii, Hiszpanii, Holandii, Norwegii, Wielkiej Brytanii, Rosji, Polsce. Inne kraje europejskie, wzorując się na doświadczeniach zagranicznych, podjęły starania na rzecz dostosowania istniejącego systemu kształcenia do specyficznych potrzeb osób głuchoniewidomych. Podobnie kraje rozwijające się w Afryce, Azji i Ameryce Południowej z coraz większym zainteresowaniem postrzegają problemy edukacji danej kategorii niepełnosprawnych.