Traktat Wspólnoty Europejskiej stwierdza w art. 32, że wspólny rynek obejmuje wszystkie produkty rolne oraz wspólnie prowadzoną polityką rolną w celu sprawnego funkcjonowania i rozwoju. Traktat podporządkował rolnictwo specjalnym przepisom regulacyjnym. W pań-stwach członkowskich bowiem poprzez silne interwencje publiczne można doprowadzić do zniekształceń konkurencji na wspólnym rynku. Wspólną Politykę Rolną (WPR) określa Rada (ACP Counsil) w porozumieniu z Komisją oraz po konsultacji z Parlamentem. Orga-nem zarządzającym WPR jest Komisja, która realizuje politykę przy udziale reprezentantów państw członkowskich, za pośrednictwem komitetów zarządzających, które posiada każda wspólna organizacja rynku.
Istnieją także komitety reglamentacyjne. Opiniują one proponowane przez Komisję akty prawne dotyczące wspólnej polityki rolnej, komitety konsultacyjne, skupiające przed-stawicieli środowisk społeczno-zawodowych oraz komitety naukowe.
Celami WPR są m.in.:
zwiększenie produktywności rolnictwa przez racjonalny rozwój i wspieranie po-•
stępu technicznego,
zapewnienie zadowalającego standardu życia ludności wiejskiej poprzez wzrost •
jej dochodów per capita, stabilizacja rynków, •
zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, •
zapewnienie cen korzystnych dla konsumentów. •
Wymienione cele są częściowo ze sobą sprzeczne, dlatego twórcy traktatu usiłowali ustalić ich hierarchię. Za najważniejszy z nich uznano zwiększenie produktywności rolnic-twa, ponieważ w owym czasie w wielu strategicznych dziedzinach, np. w produkcji zbóż, rolnictwo europejskie było deficytowe.
Przedstawiony wykaz nie wyczerpuje jednak listy celów wspólnej polityki rolnej, do których zalicza się także zachowanie wartości krajobrazowych i kulturalnych obszarów wiej-skich czy wspieranie produkcji wysokiej jakości i odpowiadającej zapotrzebowaniu konsu-mentów [Commision Europeeanne 2002].
Wspólna polityka rolna opiera się na trzech istotnych zasadach: jedności rynków, pre-ferencji Wspólnoty i solidarności finansowej [Garaulet 1999]. Jedność rynków jest oparta za-równo na swobodnym przepływie produktów rolnych wewnątrz Wspólnoty, jak i na wspól-nym systemie cen oraz systemie pomocy bezpośredniej dla producentów rolnych. Produkty przemieszczają się w UE bez przeszkód, ponieważ zostały zniesione cła, podatki i subwencje
krajowe. Zastosowanie tej zasady wymagało także zastosowania jednolitych reguł konku-rencji, zharmonizowania norm administracyjnych i sanitarnych, a także wspólnej polityki w dziedzinie wymiany zagranicznej. Preferencja Wspólnoty znajduje swój wyraz w ochronie wspólnego rynku rolnego przed tanim i prowadzonym na wielką skalę importem z krajów trzecich, w celu zapewnienia rolnikom europejskim odpowiedniego poziomu dochodów. Oznacza także ochronę przed fluktuacją cen na rynkach światowych (to zapewnia stabilność rynków rolnych Wspólnoty).
Celem najważniejszym jest jednak bezpieczeństwo żywnościowe, które zapewnić mają systemy zmiennych opłat wyrównawczych i subwencjonowania eksportu produktów europejskich do krajów trzecich. Zasada preferencji Wspólnoty nie miała jednak charakteru absolutnego i bezwarunkowego.
Potwierdzeniem tego są liczne wyjątki, np. umowa z Cotonou, wspólna pomiędzy UE a państwami AKP (zrzeszające obecnie 77 krajów członkowskich będących byłymi kolo-niami francuskimi, brytyjskimi, belgijskimi i włoskimi), system powszechnych preferencji, ustępstwa na rzecz krajów śródziemnomorskich lub porozumienie rolne w ramach rundy urugwajskiej (to pociągnęło za sobą likwidacje zmiennych opłat wyrównawczych). W takim przypadku solidarność finansowa polega na uczestnictwie wszystkich krajów w kosztach prowadzenia Wspólnej Polityki Rolnej. Organizmem zapewniającym środki finansowe jest Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej, zaś podstawy organizacyjne zostały opra-cowane w czasie konferencji państw członkowskich w 1958 r.
Ustalono wtedy, że WPR obejmie dwa rodzaje polityki: politykę rynków rolnychi politykę strukturalną (rozwoju obszarów wiejskich). Pierwsza z nich dotyczy produktów rol-nych i polega na stworzeniu systemu wspólnej organizacji rynków rolrol-nych.
Rada ustanowiła 21 wspólnych organizacji, obejmujących ok. 90% finalnej produkcji rolnej Wspólnoty. Wszystkie te organizacje mają zróżnicowane stopnie integracji. Druga – polityka strukturalna – odnosi się do gospodarstw rolnych i ma na celu zwiększenie ich wydajności przez racjonalizację i unowocześnienie ich struktur. Interwencje Wspólnoty mają w tym wypadku charakter uzupełniający. Wspierają wysiłki podejmowane przez państwa członkowskie i same gospodarstwa rolne [Rembisz 2004].
2.2.2. Wspólna organizacja i polityka rolna
Wspólne organizacje rynków rolnych zarządzają handlem, produkcją i produktami rolnymi państw członkowskich UE. Organizacje te stopniowo zastępują zrzeszenia krajowe, które mają zagwarantować osiągnięcie celów WPR, a zwłaszcza ustabilizować rynki rolne i za-pewnić odpowiedni poziom życia społeczności wiejskiej oraz zwiększyć produktywność rolnictwa.
Funkcjonowanie wspólnych organizacji rynku rolnego opiera się na mechanizmach regulacyjnych, tj. systemie cen wspólnych, płatnościach bezpośrednich, mechanizmach kon-troli podaży produkcji rolnej oraz wymianie z krajami trzecimi. Mechanizmy te odgrywają różną rolę w funkcjonowaniu wspólnych organizacji rynków rolnych. To stanowi podstawę rozróżniania czterech typów wspólnych organizacji, przedstawionych w tabeli 4.
Tabela 4 Table 4 Typy wspólnych organizacji rynków [SCADPlus 2005]
Types of common market organizations
Typ organizacji rynku Produkty • Interwencja na rynkach rolnych
i płatności bezpośrednich • mleko i produkty mleczne, wołowina, ryż, oliwa z oliwek, zboża oleiste, rodzynki • Interwencja na rynkach rolnych • cukier, wino, wieprzowina, świeże owoce i warzywa • Płatności bezpośrednie • len i konopie, suszone warzywa, przetworzone warzywa i owoce, tytoń, chmiel, nasiona,
koźlina, banany • Ochrona celna
• drób, jaja, pozostałe surowce tłuszczowe • rośliny żywe i kwiaty, produkty niebędące
przedmiotem wspólnej organizacji rynków rolnych
Interwencje Wspólnoty na rynkach opierają się na systemie cen wspólnych. Ceny te są ustalone na wniosek Komisji przez Radę, po zasięgnięciu opinii Parlamentu Europejskiego.
Mechanizm cenowy obejmuje trzy kategorie cen:
cena w trzech aspektach: cen podstawowych, wskazujących, celowych lub kie-•
runkowych – stanowi to podstawę ustalania cen lub innych środków interwencji na rynkach rolnych (cena ustalana jest w sposób administracyjny przez organy Wspólnoty na poziomie, na którym powinny przebiegać transakcje handlowe na rynku wspólnoty);
cena interwencyjna lub minimalna – cena interwencyjna na rynkach rolnych; •
cena wyjścia, importu, rynku światowego – ceny chroniące wspólny rynek rolny •
przed tanim importem lub stanowiące podstawę do ustalania niektórych form bez-pośredniego wspierania produkcji lub subwencji eksportowych.
Polityka rozwoju obszarów wiejskich powinna być zgodna z prawem wspólnotowym i działaniami, zwłaszcza z polityką rynków rolnych i ochroną środowiska.
Działania państw muszą być spójne zarówno ze wspólnotowymi zasadami dotyczą-cymi pomocy państwowej, jak i regulacjami Wspólnoty związanymi z rozwojem obszarów wiejskich.
Ponadto środki polityki rozwoju obszarów wiejskich są zintegrowane z polityką re-gionalną Wspólnoty, tj. z programami celu pierwszego (wcześniejsze emerytury z sekcji orientacji FEOGA – fr. Fonds Europeen d’Orientation et de Garantie Agricole – Europej-ski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej) lub z programami celu drugiego (wcześniejsze emerytury, środki dotyczące obszarów o niekorzystnych warunkach naturalnych i obszarów wrażliwych ekologicznie, agroekologii i zalesienia ziem rolnych) oraz z polityką regionalną państw członkowskich. Zostały one zobowiązane do opracowania planów rozwoju obszarów wiejskich, których integralną część stanowią środki wspierania przez Wspólnotę rozwoju obszarów wiejskich.