3.2. Integracja rynków dóbr a integracja czynników produkcji
3.2.3. Struktury rynku
stopień trudności wejścia nowych firm (osób) na rynek, •
stopień zróżnicowania produktów oferowanych przez dostawców. •
Liczba uczestników na konkretnym rynku może się wahać od jednego do kilku ty-sięcy lub milionów. Na jednych rynkach wejście nowych podmiotów nie napotyka żadnych trudności, w innych może być praktycznie niemożliwe. Zróżnicowanie produktu może do-tyczyć jakości, również innych elementów, wchodzących w skład tzw. pakietu produktu. Najczęściej wyróżnia się cztery podstawowe struktury rynku w zależności od kombinacji wymienionych wyżej cech: konkurencję doskonałą, monopol, konkurencję monopolistyczną i oligopol.
3.2.3. Struktury rynku
Konkurencja doskonała w praktyce nie istnieje. Gdyby istniały warunki do jej funkcjono-wania, panowałby idealny ład ekonomiczny. Jednak badania prowadzone w sektorze rolno-żywnościowym wykazały, że cena produktów nie stanowiła wcale najważniejszego czynni-ka przewagi konkurencyjności. Wyżej sklasyfikowane zostały opakowanie czy też pewność dostaw [Toczek 1999].
Teoretycznie można założyć istnienie takiej struktury, jeśli zostałyby spełnione nastę-pujące warunki:
na rynku występowałoby tak wielu producentów, że żaden z nich nie byłby w sta-•
nie wpłynąć na cenę rynkową przez zmianę wielkości produkcji;
wszyscy producenci sprzedawaliby teoretycznie identyczne dobra, klienci zaś by-•
liby w pełni zorientowani, jakie ceny oferuje każdy z producentów i byłoby im obojętne u którego dokonują zakupów;
producenci cieszyliby się pełną wolnością wejścia i opuszczenia rynku, koszty •
wejścia na rynek i wycofania się z niego byłyby minimalne;
na rynku występowałoby wielu kupujących, a żaden z nich nie byłby na tyle silny, •
indywidualny sprzedający nie mógłby podnosić ceny, nawet nieznacznie ponad •
bieżącą cenę rynkową, bez utraty swych klientów na rzecz innych sprzedających lub czekających na szansę wejścia na ten rynek.
Stanem przeciwstawnym do konkurencji doskonałej jest monopol. Oznacza sytuację, gdy jedna firma na rynku ma wyłączność produkcji lub sprzedaży danych towarów czy usług. Taką wyłączność może mieć osoba, grupa osób bądź firm, albo państwo. Wyłączność ozna-cza formalny lub faktyczny przywilej, polegający na niedopuszozna-czaniu innych podmiotów do zasobów produkcyjnych i ludzkich, co przekreśla występowanie konkurencji.
Monopolista nie musi posiadać wielkiej firmy, wystarczy, że jest na danym rynku wy-łącznym dostawcą określonego dobra. W czystym monopolu istnieją twarde bariery wejścia na rynek. Monopoliści mogą sobie pozwolić na dyktowanie cen, gdyż owe bariery zabez-pieczają ich przed konkurencją ze strony rywali. Bariery wejścia na rynek mogą mieć różne pochodzenie. Monopolista może być właścicielem konkretnych zasobów, może wejść w po-siadanie patentu lub licencji na danym terenie, może też posiadać bardzo duży kapitał, który jest niezbędny do zakupienia linii technologicznej albo działać w wyjątkowych warunkach stworzonych przez państwo. W przypadku sytuacji monopolistycznej produkty są jednorod-ne lub zróżnicowajednorod-ne.
Przykładem konkurencji monopolistycznej jest rynek artykułów żywnościowych. Konkurencja kosztowa, z jednej strony, zmusza przemysł spożywczy do obniżania kosztów surowców. Z drugiej zaś, konkurencja jakościowa uruchamiać będzie mechanizm selekcji jakościowej surowców rolniczych [Woś 1996]. Znaczna liczba dostawców produktów eli-minuje w praktyce wpływ indywidualnego wytwórcy na kształtowanie się ceny rynkowej. Indywidualna firma dostarcza znikomą część całkowitej podaży danego dobra. Wielka liczba firm obsługujących rynki żywnościowe wyklucza możliwość porozumienia się wytwórców w celu prowadzenia wspólnej polityki cenowej, wyklucza też poczucie wzajemnych zależ-ności między nimi. Model konkurencji monopolistycznej charakteryzuje się występowaniem względnie dużej liczby niezależnych przedsiębiorstw, które sprzedają wyroby o podobnych cechach, ale nie są one doskonałymi substytutami. Takim sposobem kodowania indywidu-alnych cech produktu w świadomości nabywcy jest na przykład stosowanie znaku handlo-wego, opakowania, reklamy, czyli wytworzenie skojarzenia produktu z firmą i jej wartością w oczach nabywcy. W wielu dziedzinach, takich jak usługi handlowe, zróżnicowanie nie ogranicza się do sprzedawanych towarów.
Występują również inne elementy, które nadają specyficzny charakter danej placówce handlowej, są to m.in.: jej lokalizacja, godziny otwarcia czy kultura obsługi. Kolejną cechą konkurencji monopolistycznej jest łatwość wchodzenia na rynek przez nowe firmy. Skala ich produkcji jest zazwyczaj niewielka, konkurenci skupiają się na wybranym segmencie rynku, do rozpoczęcia produkcji nie jest potrzebny duży kapitał.
Oligopol jest strukturą rynkową, w której na rynku istnieje tylko kilka firm danej branży (sektora), produkcja może być jednorodna lub zróżnicowana oraz występują znaczne bariery wejścia na rynek. Podstawowym aspektem rynku oligopolistycznego jest polityka cenowa. Zachowanie się cen jest różne od rynku doskonale konkurencyjnego. W przypadku konkurencji doskonałej ceny zmieniają się na bieżąco wraz z wahaniami podaży i popytu. Ceny oligopolistyczne zmieniają się rzadziej. Małe zmiany popytu i kosztów nie wpływają na zmianę ceny. Natomiast duże i trwałe ich zmiany wywołują reakcje dostosowujące po-ziom cen.
Kontrola nad ceną produktu lub usługi, która ustalana jest przez pojedynczą firmę oligopolistyczną, ograniczona jest przez współzależność przedsiębiorstw, polegającą na za-leżności zachowania firm od postępowania konkurentów. Przedsiębiorstwa oligopolistycz-ne wspólnie dążą do maksymalizacji zysku poprzez rozwiązania niekolizyjoligopolistycz-ne o charakterze zmowy lub kooperacji. Głównymi formami zachowań niekolizyjnych są: przywództwo ce-nowe, porozumienia oligopolistyczne oraz świadomy paralelizm zachowań. Na rynku o ta-kiej strukturze często występują przykłady tak zwanej zmowy producentów. Zmowa może dotyczyć wielkości produkcji oraz wysokości cen. Jest to struktura charakterystyczna zarów-no dla rynku środków produkcji dla rolnictwa, jak i rynku odbiorców produktów rolnych.
Opisywane struktury nie odzwierciedlają ściśle sytuacji panującej na większości ryn-ków. Rynki te są niedoskonałymi, złożonymi zjawiskami i nie poddają się jednoznacznym ocenom. Warunkiem koniecznym do osiągnięcia przewagi jest określenie struktury rynku, na którym prowadzi się działalność, a tym samym umiejętność wyboru narzędzi i form konku-rencji. Większość produktów rolnych wytwarzanych jest w dużej liczbie podmiotów, o ma-łej skali produkcji. Zderzenie takiej konkurencji z rynkiem oligopolistycznym, panującym w otoczeniu rolnictwa, przyczynia się do obniżenia siły przetargowej rolników.
Producenci rolni są zazwyczaj cenobiorcami, a zmianę tej sytuacji umożliwia m.in. zwiększenie skali produkcji, łączenie się producentów, np. aby zwiększyć wielkość dostaw na rynek. Celem tworzenia dużych organizacji producentów jest też coraz częściej sterowa-nie głównymi parametrami rynku, pozwalające utrzymać ceny na opłacalnym poziomie.
Rynek eliminuje najsłabszych i średnich przedsiębiorców, skuteczniej i bardziej bez-względnie niż jakikolwiek innym mechanizm. Jednocześnie rynek to proces, który stwarza warunki do rentowności prowadzonych przedsięwzięć [Boguta 2008, Knecht 2005a].