Mechanizmy rynku rolnego

Zmiana ustroju politycznego i gospodarczego otworzyła polską gospodarkę na realia wysoko- konkurencyjnej gospodarki światowej [Kisiel, Marks-Bielska 2009]. Transformacja syste-mowa nie uprawomocniła mechanizmu rozwoju polskiego rolnictwa, zgodnie z którym nie może on polegać na zwiększaniu jego produkcji, lecz głównie na wzroście efektywności pracy rolnika i ulepszeniu jakości produktów rolnictwa [Leopold 1997]. W przyspieszonym tempie rolnictwo przechodziło procesy restrukturyzacyjne, a poszczególne podmioty gospo-darcze musiały nauczyć się funkcjonować w warunkach konkurencyjnego rynku.

Ważniejszym problemem stało się budowanie przewagi konkurencyjnej nie tylko w aktualnej sytuacji na rynku, ale przede wszystkim na podstawie przewidywanych wymagań rynku w przyszłości. Dokonujące się zmiany strukturalne, własnościowe i społeczne zmie-niły warunki funkcjonowania rolnictwa i jego sytuację ekonomiczną. Teoretycznie podsta-wy zarządzania podmiotami gospodarczymi mają charakter uniwersalny, niemniej praktyka zarządzania jest specyficzna w różnych sferach gospodarki i typach przedsiębiorstw. Istotny element specyfiki zarządzania w rolnictwie stanowi wysokie ryzyko produkcyjne i rynkowe, które w dużym zakresie uwarunkowane jest biologicznym charakterem procesów wytwór-czych. Dostosowanie produktów rolnych do wymogów rynku i ewentualne korygowanie

decyzji zarządczych przebiega odmiennie aniżeli w innych jednostkach gospodarczych. W rolnictwie czas produkcji trwa często dłużej niż rok, ponieważ procesów produkcyj-nych nie można przerwać albo skrócić, wpływają na nie czynniki przyrodnicze, a ich skutki ujawniają się często z dużym opóźnieniem. Specyfika produkcji rolniczej wywiera również wpływ na działanie mechanizmów rynkowych. Rynek rolny charakteryzuje się dużą zmien-nością cen, czego skutkiem jest działanie w warunkach niepewności.

Rozwiązania organizacyjne rynku rolnego w poszczególnych krajach zależą od wielu czynników, w tym od form organizacyjnych produkcji i jej przestrzennego rozmieszczenia, tradycji oraz zakresu pomocy państwa. Pozostawiając swobodę decyzyjną uczestnikom ryn-ku, państwo poprzez ekonomiczne i pozaekonomiczne instrumenty stara się wzmocnić po-zycję konkurencyjną własnych producentów. Przy czym, im bardziej liberalna jest polityka gospodarcza państwa, tym ostrzejsza jest konkurencja. Producenci muszą liczyć się z ro-snącą liczbą konkurentów krajowych i zagranicznych, ponieważ w gospodarce otwartej nie jest możliwe oddzielenie rynku wewnętrznego od zmiennego kształtowania się na rynkach międzynarodowych podaży, popytu i cen. Szansą na poprawę wydajności pracy w rolnictwie może być obniżenie liczby osób pracujących bezpośrednio w produkcji rolniczej. W 2001 r. na wsi mieszkało 38% ogółu Polaków i aż 45% ogółu bezrobotnych, a w 2010 odpowiednio 43,8 i 44,0% [Frenkel 2001, Kamińska 2011].

Punktem wyjścia do rozważań o funkcjonowaniu rynku jest jego definicja. Z ekono-micznego punktu widzenia najwłaściwszą jest ta, która obrazuje rynek jako proces, dzięki któremu kupujący i sprzedający określają, co chcą kupić lub sprzedać i na jakich warunkach. Realizując ten proces, poszczególni uczestnicy rynku poszukują informacji mających zna-czenie dla prowadzonych przez nich przedsięwzięć.

Poszczególne podmioty traktują cenę, a właściwie cały system cen rynkowych jako główny parametr w kalkulacji rentowności swojej działalności gospodarczej. Główny me-chanizm rynku wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem a podażą i polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga między tymi elementami rynku uruchamia siły kierujące popyt i podaż do stanu równowagi osiąganego przy tzw. cenie równowagi rynkowej.

Prawidłowości powiązań i współzależności przyczynowo-skutkowych między popy-tem, podażą i ceną nazywane są prawem popytu i podaży. Popyt to kategoria ekonomiczna wyrażająca ujawnione przez nabywców na rynku zamiary zakupu, wynikające z potrzeb i re-alnych funduszy nabywczych. Prawo popytu rynkowego można najprościej sformułować następująco: wraz ze wzrostem ceny produktu zmniejsza się popyt na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta, przy założeniu że wszystkie pozostałe warunki po-zostają bez zmian. Oznacza to, że w normalnych warunkach zachodzi odwrotna zależność między ceną a wielkością popytu.

Do najważniejszych pozacenowych czynników wpływających na zmianę popytu ryn-kowego zaliczamy: dochody, preferencje klientów, ceny dóbr substytucyjnych oraz komple-mentarnych, przewidywania cen, liczbę ludności, efekt naśladownictwa i demonstracji. Po-pyt na surowce rolne jest poPo-pytem wtórnym, tworzonym przez poziom zadowolenia i sumę korzyści dostarczonych konsumentom przez różne produkty żywnościowe.

Biorąc pod uwagę zmienność preferencji oraz gustów konsumentów, które odzwier-ciedlają poziom cen rynkowych, należy w procesie planowania uwzględnić czynnik czasu, gdyż okres pomiędzy decyzją o produkcji a uzyskaniem gotowego produktu może wynosić od kilku tygodni do kilku lat.

Ilość dóbr oferowanych na rynku przez dostawców nazywamy wielkością podaży. Prawo podaży mówi, że wzrost ceny produktu prowadzi do wzrostu ilości tego produktu na rynku, natomiast spadek ceny wywołuje zmniejszenie oferowanych ilości, przy założeniu że wszystkie pozostałe warunki pozostaną bez zmian. Wyższe ceny zapewniają większą ren-towność przedsięwzięć i są głównym stymulatorem zwiększenia skali produkcji oraz dostar-czania produktów z importu lub zapasów.

Do najważniejszych czynników, które poza ceną danego produktu mają wpływ na taką sytuację, należą:

rozdrobniona struktura agrarna, uniemożliwiająca szybki wzrost wydajności pra-–

cy i efektywności wytwarzania oraz wykluczająca wprowadzenie postępu biolo-gicznego i technicznego;

tradycyjne techniki produkcji (niski poziom mechanizacji i chemizacji produkcji), –

będące wynikiem niskiego poziomu akumulacji i ukrytego bezrobocia [Własz-czuk-Tendera 2001].

Podczas gdy prawo popytu formułuje zależność między ilością produktów a ceną z punktu widzenia nabywców, prawo podaży obrazuje tę zależność z punktu widzenia do-stawców. To właśnie w sytuacji powiększającej się nadwyżki podaży nad popytem spadają ceny produktów rolnych, czasami do drastycznie niskiego poziomu, gdyż część producentów decyduje się sprzedawać produkty po coraz niższych cenach.

Rynki i mechanizmy rynkowe z istoty swej są niedoskonałe. W przypadku powstania ceny wyższej od ceny równowagi pojawia się nadwyżka podaży, stwarzająca nacisk na ob-niżenie ceny. W przypadku ujawnienia się zbyt niskiej ceny mamy do czynienia z nadwyżką popytu. Pojawienie się nadwyżki popytu – z jednej strony lub nadwyżki podaży – z drugiej – ujawnia siły zmierzające do ustalenia ceny równowagi i przedstawia całą istotę działania rynku. Na rynku działa mechanizm doprowadzający sytuację rynkową do punktu zwanego punktem równowagi rynkowej, czyli zrównania się popytu i podaży. Im bardziej zawodne okazują się mechanizmy rynkowe, tym większe jest zapotrzebowanie na interwencje pań-stwa, obecnie również na interwencje organizacji ponadpaństwowych. Wzrasta nie tylko liczba instrumentów interwencyjnych, ale także stopień ich złożoności oraz efekty uboczne. Ze względu na szczególne właściwości i znaczenie produkcji rolnej branża ta jest w mniej-szym lub więkmniej-szym zakresie regulowana przez państwo. Regulacje w sposób bezpośredni dotyczą cen produktów lub wpływają na wielkość popytu i podaży, utrzymując ceny na za-łożonym poziomie. Celem regulacji może być podtrzymanie dochodów rolniczych (ceny ustalone powyżej ceny równowagi) lub zapewnienie nabywcom produktów po niewygóro-wanych cenach (ceny ustalone poniżej ceny równowagi) [Urban 2008, Knecht i wsp. 2009, Knecht, Środoń 2010].

Ustalenie cen powyżej poziomu równowagi powoduje nadwyżkę podaży, natomiast ustalenie cen poniżej poziomu równowagi przyczynia się do powstawania niedoborów. W obu przypadkach rząd musi stworzyć odpowiednie systemy i mechanizmy (instytucje), pozwalające zagospodarować nadwyżkę (np. w Polsce – Agencja Rynku Rolnego) lub regla-mentację produktów będących w niedoborze.

Regulacja podaży to przede wszystkim ochrona rynku wewnętrznego, poprzez stoso-wanie ceł, opłat wyrównawczych, ograniczeń importowych itp. oraz dostosostoso-wanie produkcji do potrzeb rynku. Wpływ na wielkość popytu możliwy jest poprzez politykę państwa w za-kresie płac, szczególnie w sferze budżetowej oraz poprzez politykę fiskalną i kredytową.