jako stymulator wzrostu konkurencyjności
Przez integrację często rozumie się proces scalania oraz gromadzenia potencjałów rolniczych państw członkowskich. W wyniku tych przedsięwzięć powstaje nowy jakościowo organizm gospodarczy, o specyficznych właściwościach, rządzący się odmiennymi prawami i regułami gry rynkowej.
W agrobiznesie występuje często zależność dochodowa dzięki współpracy z innym ogniwem, np. gospodarstwo rolne z przemysłem spożywczym, za pośrednictwem ogniw handlowych, banków i innych instytucji usługowych [Ferenc 1999, Ciamaga 1999].
Do wytwarzania żywności, czyli finalnego produktu pochodzenia rolniczego, przy-czyniają się trzy dziedziny:
1) zaopatrzenie rolnictwa w różnorodne środki do produkcji rolnej, 2) produkcja rolnicza,
3) przetwórstwo i dystrybucja żywności.
Powiązania między nimi umożliwiają funkcjonowanie systemu agrobiznesu. W wa-runkach gospodarki rynkowej zewnętrznym przejawem tendencji do łączenia się poszczegól-nych ogniw produkcji żywności są stosunki towarowo-pieniężne oraz kooperacja. Pionowe więzi ekonomiczne, będące spoiwem systemu gospodarowania żywnością, powstają jako re-zultat kooperacji, która integruje rolnictwo z przemysłem wytwarzającym środki produkcyj-ne oraz z przemysłem spożywczym. Integracja jest pojęciem ekonomicznym oznaczającym proces skupiania, scalania pod jednym kierownictwem (zarządem) całości lub części działań gospodarczych rozproszonych dotychczas między różne podmioty gospodarcze.
Wyodrębnione, samodzielnie działające podmioty gospodarcze dążą do stabilizacji wzajemnych powiązań w celu maksymalizacji zysku. Integracja gospodarcza może dotyczyć firm i gospodarstw, wówczas mówi się o integracji w skali mikroekonomicznej. Może doty-czyć także gałęzi i działów gospodarki narodowej, a nawet całej gospodarki poszczególnych państw. Wówczas jest nazywana integracją w skali makroekonomicznej.
Rys. 2. Schemat form integracji gospodarczej w zależności od sposobu powstania Fig. 2. Scheme forms of economic integration, depending on way we make
Rysunek 2 przedstawia możliwe formy integracji gospodarczej podmiotów funkcjo-nujących na rynku.
1. Integracja gospodarcza pełna, powstająca w wyniku połączenia (fuzji) co najmniej dwóch podmiotów, realizujących określony rodzaj lub kolejne fazy działalności gospodarczej i prowadząca do powstania jednego dużego przedsiębiorstwa;
2. Integracja gospodarcza pośrednia, rozwijana przez powiązania umowne, w których po-szczególni partnerzy zachowują samodzielność formalno-prawną i w ograniczonym za-kresie samodzielność ekonomiczną.
W zależności od zakresów, kierunków i form organizacyjno-prawnych wyodrębnia się także integrację gospodarczą poziomą (polega ona na scalaniu jednorodnych (homoge-nicznych) jednostek organizacyjnych, zajmujących się zbliżoną lub identyczną działalnością gospodarczą) oraz integrację gospodarczą pionową (polega na scalaniu różnorodnych jedno-stek organizacyjnych zajmujących się fazami procesu produkcyjnego, mającego na celu wy-tworzenie określonego produktu finalnego) (rys. 3). Integracja pozioma w rolnictwie, podob-nie jak w innych działach gospodarki narodowej, polega na łączeniu gospodarstw w większe organizacje gospodarcze. Proces ten w gospodarce żywnościowej jest możliwy dzięki szero-ko pojętemu postępowi rolniczemu, biologicznemu, technicznemu i organizacyjnemu.
Rys. 3. Schemat form integracji gospodarczej w zależności od sposobu scalania Fig. 3. Scheme forms of economic integration, depending on how the merge
Najprostszym przykładem integracji poziomej jest zwiększenie obszaru gospodar-stwa rolniczego w rezultacie zakupu lub dzierżawy całości albo części innych gospodarstw, lub przez połączenie kilku czy kilkudziesięciu gospodarstw w spółkę bądź spółdzielnię pro-dukcyjną.
Formą integracji poziomej mającą dużą przyszłość jest zespół producencki, tworzony na zasadzie dobrowolności. Rolnicy łączą się w nim w celu zespołowego zbywania efektów produkcji. Podstawy wspólnej polityki rolnej opracowano w 1958 r. na konferencji w Stresie [Ruszkowski i wsp. 1998]. Ograniczenie integracji do zbytu oznacza, że członkowie zespołu producenckiego zachowują prawa własności majątkowej w niezmienionej postaci, dopiero wspólnie podjęta decyzja o przeznaczeniu środków na wspólną inwestycję tworzy majątek będący wspólną własnością zespołu producenckiego.
Powstanie nowego składnika majątku nie ogranicza jednak w niczym praw właści-cielskich członków zespołu producenckiego do ich indywidualnych majątków. Majątek, któ-rego właścicielami są wszyscy członkowie zespołu producenckiego, pozwala uzyskać lepsze warunki zbytu na rynku. Wspólne inwestowanie w urządzenia obsługujące dystrybucję jest często pierwszym krokiem do wspólnego inwestowania w urządzenia produkcyjne, za po-mocą których można wstępnie przetwarzać surowiec, co dodatkowo zwiększa pozycję prze-targową zespołu producenckiego na rynku.
U podstaw decyzji o utworzeniu zespołu producenckiego leży realizacja następują-cych celów:
dokonywanie wspólnych transakcji sprzedaży większych partii towarów, według •
obowiązujących na rynku standardów;
prowadzenie wspólnego zaopatrzenia w środki obrotowe do bieżącej produkcji •
rolnej;
prowadzenie wspólnych przedsięwzięć inwestycyjnych, przekraczających możli-•
wości pojedynczego producenta;
organizacja działalności zespołowej w zakresie przechowalnictwa, przygotowania •
produktów do sprzedaży – sortowania itp.;
tworzenie kanałów marketingowych zintegrowanych z przedsiębiorstwami prze-•
twórstwa rolno-spożywczego.
Realizacja wymienionych celów pozwala osiągnąć wiele korzyści, takich jak: •
wynegocjowanie wyższych cen niż może uzyskać pojedynczy producent; •
możliwość podpisania długoterminowych umów z odbiorcami hurtowymi; •
łatwiejszy dostęp do kredytów preferencyjnych oraz dotacji; •
możliwość nabycia udziałów w firmach z otoczenia rolnictwa; •
rozbudowa własnej bazy przetwórczej i prowadzenie wspólnych przedsięwzięć •
inwestycyjnych;
zakup środków do produkcji po niższych cenach, gdyż zakup hurtowy stwarza •
możliwości negocjacji cen.
Zespół producencki może być tworzony tylko w celu zbytu surowca firmie, która zaj-muje się przetwórstwem. Jest to tzw. rynek pierwotny. W sytuacji gdy podaż surowca zespołu producenckiego jest większa niż popyt, powstaje konieczność wyjścia poza rynek pierwotny. Najczęściej pierwszym krokiem jest sprzedaż na lokalnym rynku hurtowym, następnym – na ponadregionalnym rynku hurtowym, a wreszcie na giełdzie towarowej [Olszańska 1996, Urban, Olszańska 1999].
Z czasem skala integracji poziomej staje się tak duża, że stwarza możliwość uru-chomienia własnych firm przetwórczych i sklepów detalicznych, zaopatrywanych własnym transportem. Wspólnota producencka (inaczej grupa marketingowa) tworzy łańcuch integra-cyjny. Wspólnota producencka staje się integratorem pionowym i tworzy łańcuch integracyj-ny sięgający aż po sprzedaż detaliczną żywności, wytworzonej z własnego surowca.
Integracja pionowa w rolnictwie jest jednym z przejawów integracji w krajach roz-winiętych gospodarczo. Wyróżnia się bardzo szczegółowymi uregulowaniami i licznymi rozporządzeniami Rady Unii oraz Komisji Europejskiej. Poświęcono jej najwięcej aktów prawnych i na jej prowadzenie wydano najwięcej pieniędzy ze wspólnego budżetu [Popiuk- -Rysiński 1998].
Pionowe więzi integracyjne powstają w efekcie następujących działań:
nabycie tytułu własności (forma najmniej rozpowszechniona – powstaje, gdy fir-•
my agrobiznesu tworzą wspólne jednostki produkcyjno-handlowe, lub gdy two-rzone są nowe przedsiębiorstwa);
zawarcie kontraktu (najbardziej rozpowszechniona forma – wynika to z niedosko-•
nałości rynku żywnościowego, poza tym nie zmienia ona stosunków własności i jest łatwa do zaakceptowania przez rolnika);
stanowienie norm prawnych (istnieje w niektórych krajach i tworzy za pośred-•
nictwem instytucji publiczno-prawnych infrastrukturę rynkową, której celem jest wspieranie funkcjonowania integracji pionowej).
Integracja pionowa kreowana jest głównie przez kapitał pozarolniczy i stanowi naj-ważniejszy mechanizm modernizacji i rekonstrukcji rolnictwa. Polega ona na podporząd-kowaniu produkcji pojedynczych gospodarstw jednemu ekonomicznemu kierownictwu. Można podzielić ją na skierowaną wstecz (integrację z dostawcami) i skierowaną w przód (integrację z odbiorcami). Obydwa rodzaje charakteryzują się tym, że decyzje ekonomiczne podejmuje zawsze ten partner, który ma lepszą pozycję rynkową.
Częściowa integracja pionowa jest szeroko rozpowszechniona i polega na łączeniu podmiotów gospodarczych poprzez umowy kontraktacyjne kolejnych faz procesu produk-cyjnego. We współczesnym świecie kontraktacja jest powszechnym systemem powiązań rol-nictwa z przemysłem przetwórczym i organizacjami dystrybucyjnymi, następuje w efekcie zawierania umów między przedsiębiorstwem a pozostałymi integrującymi się jednostkami (przede wszystkim drobnymi producentami rolnymi, którzy są właścicielami tylko części środków produkcji). Pozostałe środki produkcji (maszyny rolnicze, pasze itp.), a nawet przedmiot produkcji (np. prosięta, warchlaki) należą do integratora.
Integracja ta może przybierać formę:
umów kontraktacyjnych, wiążących producentów rolnych z przedsiębiorstwami –
przemysłu spożywczego;
związków, zrzeszeń, kooperujących przedsiębiorstw rolniczych i nierolniczych –
uczestniczących w wytwarzaniu określonego produktu finalnego;
związków, zrzeszeń przedsiębiorstw rolniczych organizujących wspólne zakłady –
usługowe lub zakłady przetwórstwa rolniczego.
Pełna integracja pionowa ma miejsce wtedy, gdy następuje wchłonięcie przez przed-siębiorstwo integrujące pozostałych jednostek gospodarczych uczestniczących w procesie integracji. W ten sposób tworzone są m.in. przedsiębiorstwa rolniczo-przemysłowe. Inte-gracja ta obejmuje najczęściej produkcję i dystrybucję tych produktów, do których stosu-je się w dużym zakresie przemysłowe środki produkcji. W krajach zachodnich najbardziej
zintegrowane są drobiarstwo, produkcja żywca oraz niektóre dziedziny warzywnictwa i sa-downictwa. Przykładem pełnej integracji pionowej jest działalność PEK-POL spółki z o.o. – przedsiębiorstwo prowadzące w swoich jednostkach skup i ubój zwierząt rzeźnych, prze-twórstwo mięsa, handel hurtowy i detaliczny, handel zagraniczny, usługi spedycyjne, usługi gastronomiczne, produkcję i dystrybucję pasz przemysłowych. Dzięki połączeniu jednostek zajmujących się produkcją i dystrybucją oraz realizacji powyższych założeń w organiza-cji rynków rolnych uwzględniono jednocześnie zobowiązania międzynarodowe działającej Wspólnoty [Wysokińska, Witkowska 1999].
3.1.2. Kontrakt jako forma częściowej integracji pionowej w rolnictwie
Kontraktacja jest z jednej strony formą integracji pionowej w gospodarce żywnościowej, a z drugiej – ważną formą skupu (opartą na dwustronnej, dobrowolnej umowie pomiędzy producentem rolnym a przedsiębiorstwem rolnym, przedsiębiorstwem skupu lub przed-siębiorstwem przemysłowym, zwanym kontrahentem). Kontrahentami mogą być zarówno jednostki różnych gałęzi przemysłu przetwórczego, jak również jednostki handlowe. Drugą stroną w umowie kontraktacyjnej są najczęściej indywidualne gospodarstwa rolne, zwane kontraktującymi. Integratorami zawierającymi kontrakty z rolnikami mogą być firmy prze-mysłu przetwórczego, duże firmy handlowe, np. łańcuch sklepów detalicznych, hurtownie czy gastronomia typu fast food. Każdy z tych integratorów może osiągnąć swój cel, za-gwarantować sobie stały dopływ surowca wysokiej jakości poprzez udostępnienie dostaw-com niezbędnych nakładów materiałowych, środków finansowych, a także najnowszego know-how.
Czynniki kształtujące kontraktowe powiązania między integratorem a rolnikiem moż-na podzielić moż-na zachęcające i zniechęcające do zawarcia kontraktu.
Do czynników zachęcających do zawarcia kontraktu należą: wysokie naturalne ryzyko produkcyjne,
•
duże wahania cen, •
wysoka produktywność kapitału i siły roboczej, •
silna konkurencja o udziały rynkowe, •
możliwość ograniczenia dyktatu rynkowego, •
specjalne wymagania wobec produktów, •
prawnie ustalone warunki ramowe. •
Czynnikami zniechęcającymi do zawarcia kontraktu są: duża liczba kanałów zbytu i możliwości przetwarzania, •
łatwość magazynowania, •
duża przydatność transportu, •
łatwość klasyfikowania, •
wysoki stopień regulacji rynku, •
jednorodność produkcji oraz dojrzałość konsumpcyjna. •
Umowa kontraktacyjna dotyczy podjęcia produkcji i sprzedaży (dostaw) artykułów roślinnych lub zwierzęcych w określonej ilości oraz odpowiedniej jakości, w terminie i na warunkach uzgodnionych przed rozpoczęciem produkcji. Rolnik – producent zobowiązuje się do wytworzenia i dostarczenia danego produktu na warunkach zawartych w umowie. Kontrahent – odbiorca zobowiązuje się natomiast do odebrania (zakupu) dostarczonych przez rolnika płodów rolnych. Skup z kontraktacji opiera się na zasadzie dobrowolności
i materialnego zainteresowania producentów opłacalnością produkcji, którą wyznaczają wy-negocjowany poziom cen oraz inne bodźce.
Umowa, w zależności od rodzaju kontraktowanego produktu rolniczego, zawiera też zobowiązania do przestrzegania wymogów technologii produkcji, do przeprowadzenia określonych zabiegów agrotechnicznych i pielęgnacyjnych przy uprawie, zbiorze plonów. Na rolnikach ciąży więc obowiązek ubezpieczenia zakontraktowanej produkcji. Producenci rolni kontraktujący artykuły rolne, oprócz wynegocjowanej ceny, uzyskują także dodatkowe świadczenia.
Kontrahenci zobowiązują się na ogół do dostarczania rolnikom materiału wyjścio-wego do produkcji (prosięta, kurczęta, nasiona, sadzonki itp.) lub też wskazania źródeł ich zakupu, wykonania bezpłatnie albo częściowo odpłatnych usług specjalistycznych (np. opry-ski) itp. Ważnym świadczeniem na rzecz rolników jest udzielenie bezpłatnego doradztwa agrotechnicznego i zootechnicznego. Przedsięwzięcia te mają na celu uzyskanie wysokiej jakości zakontraktowanych produktów, czym zainteresowane są obydwie strony umowy. Kontraktacja łączy elementy produkcji, obrotu i polityki kredytowej z działalnością instruk-tażową i organizatorską.
3.1.3. cele integracji w gospodarce żywnościowej
Polskie rolnictwo wymaga modernizacji i rekonstrukcji. Próby zrównania sektorów państwo-wego i prywatnego w rolnictwie ujawniły bariery wzrostu tkwiące wewnątrz samego sektora rolnego [Okuniewski 1991]. W przypadku braku jego dalszej modernizacji nie podoła kon-kurencji z rolnictwem innych krajów Unii Europejskiej. Uruchomienie procesów moderni-zacyjnych wymaga kapitału, którego źródłem nie może być ani budżet państwa, ani samo rolnictwo. Jednym ze źródeł kapitału jest kapitał pozarolniczy, angażowany w rolnictwie przez integrację pionową. Firmy przemysłu spożywczego, duże przedsiębiorstwa handlowe i gastronomia typu fast food integrują swoje źródła surowcowe, wykupując ziemię rolniczą i uruchamiając na niej nowoczesną produkcję rolniczą albo zawierając kontrakty z rolnikami na dostawę surowca o ściśle określonych parametrach.
W obydwu przypadkach do rolnictwa napływa nowoczesny kapitał. Jednocześnie ważniejszą rolę w przemieszczaniu kapitału na modernizację rolnictwa odgrywa kontraktowa integracja pionowa. Integracja nie tylko powoduje napływ do rolnictwa kapitału niezbędnego do modernizacji rolnictwa, ale także zwiększa skłonność rolników do angażowania własnych środków kapitałowych w modernizację. Proces ten można wywołać najszybciej w zespołach producenckich, chociaż duże gospodarstwa wiążące się kontraktem z integratorem również wykazują skłonność do angażowania własnych środków na modernizacje. Procesy integra-cyjne powodują zmiany nie tylko w produkcji i dystrybucji, ale także w świadomości uczest-ników tych procesów. W rezultacie, w modernizacji i rekonstrukcji bierze udział nie tylko rolnictwo, lecz również lokalna społeczność wiejska. Oznacza to, że powstaje nowa społecz-ność, którą tworzą członkowie charakteryzujący się przedsiębiorczością, innowacyjnością i świadomością ryzyka.
Najważniejszym impulsem pobudzającym rozwój wsi jest kreowanie przez integra-cję nowych miejsc pracy. Często są to miejsca pracy w zawodach sprzyjających powstawa-niu jakościowo nowej społeczności, tzn. tworzonej przez ludność zatrudnioną w zawodach pozarolniczych. Pobudzony przez działania integracyjne w agrobiznesie wzrost świadomo-ści społecznej i ekonomicznej wśród rolników wymusza szereg pozytywnych przemian,
których rezultatem są zmniejszenie bezrobocia wśród ludności wiejskiej, poprawa koniunk-tury w regionie oraz wzrost stopnia zamożności społeczności lokalnych [Kożuch, Mirończuk 2000].
Impulsy pobudzające rozwój rolnictwa powstają także dzięki rozbudowie tury technicznej obszarów wiejskich oraz rozwijaniu sieci usługowej. Rozbudowa infrastruk-tury podyktowana jest potrzebami nowoczesnego przetwórstwa surowców, prowadzonego przez grupę marketingową, i koniecznością szybkiego zdobywania informacji rynkowych. Celowi temu służą połączenia z giełdami towarowymi oraz ponadregionalnymi rynkami hur-towymi. Nowa organizacja rynku wymaga sprawnej obsługi, na różnych szczeblach powsta-ją więc miejsca pracy związane nie tylko z tworzeniem różnego rodzaju biur (rachunkowo-księgowych, doradczych, marketingowych, pośrednictwa informacji, ubezpieczeń, itp.), ale także z rozwojem usług, np. gastronomicznych, hotelarskich.
Istotnym celem, do którego dąży ugrupowanie integracyjne, jest obniżenie kosztów – zwłaszcza kosztów stałych. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie lepszych rezultatów eko-nomicznych i lepszej pozycji na rynku.
Celem integracji może być także dążenie do racjonalizacji zatrudnienia. Idea ta niesie ze sobą lepiej wyposażone przedsiębiorstwo, które osiągnie wyższą wydajność pracy kosztem zmniejszenia zatrudnienia, zwłaszcza w administracji i obsłudze. Celem niezmier-nie ważnym jest uzyskiwaniezmier-nie korzyści skali, czyli wzrostu przychodów na skutek spadku kosztów, dzięki wprowadzeniu zdobyczy nauki, innowacji produkcji i dystrybucji żywności. Niemniej ważna jest eliminacja najsłabszych jednostek w obrębie ugrupowania. Dzięki temu można koncentrować środki i przeznaczyć je na dalszy rozwój podmiotów sprawnych eko-nomicznie.