Funkcjonowanie klastrów jest tematem podejmowanym w wielu opra-cowaniach naukowych, jednak etapy ich rozwoju nadal nie zostały do-głębnie i kompleksowo scharakteryzowane. Różnorodność propozycji wynikająca z dotychczas przeprowadzonych prób opisu, analogicznych
top-down bottom-up
implicit explicit
public cluster policies and organization private industrial initiatives and organizations of regional sector- or theme-specific support Public initiatives and
organizations of regional sector- or theme-
specific support
Private industrial initiatives and organizations of cluster formation
Automotive Cluster Styria („Let’s cluster”)
„BioRegio” scheme, Germany
Car e.V. Aachen/Euregio Maas-Rhein
82 Klaudia Migasiewicz
często do badań nad organizacjami, skłania do dokonania analizy w tym zakresie.
W praktyce trudno jest uchwycić najlepsze podejście przedstawia-jące fazy rozwoju klastrów. W literaturze przedmiotu dogłębnie zba-dany został cykl życia klastrów, nawiązujący do cyklu życia organizacji (A practical guide to cluste development, 2004; Benchmarking klastrów
w Polsce, 2012; Clusters and clustering policy: a guide for regional and local policy makers 2010; Floysand, Jakobsen i Bjarnar, 2012;
Lindsay, 2005; Kładź-Postolska, 2013). Na ten cykl składają się cztery następujące fazy: wylęgania/embrionalna (embryonic), wzrostowa, (established), dojrzałości (mature), schyłkowa (decliling)/odrodzenia (renaissance)7.
Pierwsza faza charakteryzuje się wspólnym realizowaniem zadań poprzez podmioty gospodarcze wykazujące chęć współpracy. Występuje w niej niewielka liczba aktorów, sieć jest na tym etapie jeszcze słabo rozwinięta, a wzrost rynku wysoki. Siłę napędową stanowią konkretne środki polityczne, takie jak inicjatywy klastrowe, wdrożenie specyficz-nych innowacji, szczególne wydarzenia historyczne. Wpływ na aktorów wywierają wszelkie podmioty wykazujące możliwość uzyskania szero-kich korzyści ze związków kooperacyjnych.
Faza wylęgania cechuje się funkcjonowaniem klastra składającego się z przedsiębiorstw działających w jednym sektorze, pochodzących z jednego obszaru geograficznego. Klaster osiąga masę krytyczną. W trakcie początkowego rozwoju do klastra dołączają nowe przedsię-biorstwa, które najczęściej funkcjonują w sektorach pokrewnych oraz wspomagających. Jednostki zarządzające oraz członkowie usprawniają działalność całej sieci, wprowadzają atrakcyjne rozwiązania dla poten-cjalnych firm współpracujących. Działania te umożliwiają zdobycie ko-lejnych zasobów.
Kolejnym etapem w rozwoju klastrów jest przejście do fazy dojrza-łości, podczas której w ramach sieci funkcjonuje duża liczba silnie po-wiązanych ze sobą podmiotów. Zachodzą między nimi specyficzne relacje, dochodzi do wyodrębnień i podziałów, powstają jednostki typu
spin-off, spin-out. Na rynku panuje stagnacja. Konkurencja pomiędzy
przedsiębiorstwami opiera się nie na różnicowaniu produktów, lecz
7 W artykule: Kładź-Postolska (2013) fazy te tłumaczone są jako: klaster embrio-nalny, klaster wzrostowy, klaster dojrzały, klaster schyłkowy.
83
Proces tworzenia i fazy rozwoju klastrów
prowadzeniu wojny cenowej, obniżaniu kosztów. Wymaga to dopaso-wania strategii rozwoju, wdrożenia nowych rozwiązań innowacyjnych. Przejście do ostatniej fazy jest wynikiem nadmiernej koncentracji, radykalnych zmian technologicznych pochodzących z zewnątrz, istot-nych zmian popytu czy wyjątkowych okoliczności. Stanowi ona zam-knięcie dotychczasowej działalności prowadzonej w ramach klastra. Ze względu na sposób zakończenia działalności może być fazą schył-kową – w wyniku starzenia się branży słabną relacje pomiędzy pod-miotami, klaster ma coraz słabszą pozycję konkurencyjną i przestaje funkcjonować. Może stać się jednak fazą transformacji, w ramach której dojdzie do rozłamu, przekształcenia i ponownego funkcjono-wania klastra.
Rysunek 2. Cykl życia klastra
Źródło: Clusters and clustering policy: a guide for regional and local policy makers (2010, s. 31).
Istotny jest fakt, że zaprezentowana sekwencja nie odzwierciedla naturalnego cyklu życia organizacji. Wpływ na fazy życia klastrów mają instrumenty polityki, głównie regionalnej, wpływające na usuwanie barier, wdrażanie nowoczesnych rozwiązań. Uczestnicy pochodzący ze środowiska naukowego, rządowego i gospodarczego powinni być świado- mi, na jakim obecnie etapie rozwoju znajduje się klaster, aby umiejętnie
Dynamism Time „Museum” Renaissance Maturity: Economies of scale Decline Hero phase: Entrepreneurship
84 Klaudia Migasiewicz
reagować na jego potrzeby i stosować odpowiednie środki. Każda zmia- na dokonywana w organizacji klastra może doprowadzić do zupełnie nowej formy pracy czy obejmowania innego obszaru geograficznego, co powoduje, że cykl życia klastra zostaje ponownie ustanowiony. W praktyce gospodarczej zaprezentowany powyżej cykl występuje w bardziej złożony sposób8.
W Clusters and clustering policy: a guide for regional and local policy
makers dynamika życia klastra została zdefiniowana jako kombinacja
trzech czynników: liczby uczestników, aktywności sieci oraz wzrostu rynku. Typowe cechy charakterystyczne dla poszczególnej fazy zostały zaprezentowane w tabeli 1.
Tabela 1. Typowe kombinacje cech w poszczególnych etapach cyklu życia klastra Faza
embrionalna wzrostowaFaza dojrzałościFaza schyłkowaFaza odrodzeniaFaza liczba uczestników Rośnie Rośnie (masa krytyczna) Spada (masa
krytyczna) Spada Rośnie Aktywność
sieci Niska Rośnie Intensywna Spada Rośnie
Wzrost
rynku Wysoki Wysoki Niski Ujemny Wysoki
Źródło: A practical guide to cluster development (2004, s. 32).
Interesującą koncepcję rozwoju życia klastrów, zawierającą ewen-tualne kryzysy pojawiające się w trakcie ich ewolucji, zaproponowali L. Knop i S. Olko. Ich model został przedstawiony na rysunku 3. Współrzędne zostały opisane za pomocą dwóch zmiennych: czasu (względnego, w zależności od czynników sytuacyjnych) i wielkości kla-stra (masy krytycznej). Autorzy modelu podkreślają, że zrównoważony rozwój klastra jest możliwy dzięki ciągłemu monitorowaniu i harmo-nizowaniu trzech elementów: wiedzy, struktury i zaufania (Knop i Olko, 2010, s. 355–364).
8 Na podstawie raportów: Clusters and clustering policy: a guide for regional and
local policy makers (2010, s. 33) i A practical guide to cluster development (2004,
85
Proces tworzenia i fazy rozwoju klastrów
Rysunek 3. Model cyklu życia klastra uwzględniający kryzysy
Źródło: Knop i Olko (2011).
W pierwszym etapie (Identification stage) identyfikacji podlegają zarówno potencjalne węzły (w celu nawiązania powiązań kooperacyj-nych), jak i główne obszary działania, potencjalne sieci relacji oraz zde-finiowane zostają funkcje wewnętrzne klastra. Etap ten zakłada określe-nie i zaplanowaokreśle-nie warunków funkcjonowania do rozwoju współpracy między klastrem a nowymi podmiotami.
W tym momencie istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu inicjatywy, który jest związany z oportunistycznym podejściem co do wspólnego realizowania przedsięwzięć, formy współpracy i niskim poziomem zaufania. Jest on możliwy do rozwiązania dzięki specjali-zacji i koncentracji na tworzeniu partnerskich relacji pomiędzy podmio-tami. I tak następuje przejście do kolejnego etapu, który został okreś-lony jako etap inicjatywy (Initiative stage). W ramach tej fazy należy prowadzić działania mobilizacyjne w zakresie wymiany doświadczeń, innowacji pomiędzy partnerami i umacniania partnerskich relacji poprzez wspólne realizowanie przedsięwzięć, określenie wizji, misji i celów strategicznych dla klastra. Działania te mogą przynieść wśród partnerów wątpliwości co do zakresu zaangażowania oraz korzyści wy-nikających ze współpracy w klastrze.
86 Klaudia Migasiewicz
Dlatego też w tym miejscu może pojawić się kryzys zaufania. Jego przezwyciężenie jest możliwe dzięki rozwojowi kapitału społecznego, komunikacji w sieci, wypracowaniu wspólnych wartości. Działania te przekładają się na wzrost zaufania i osiągnięcie fazy trzeciej – rozwoju innowacyjnego (Innovative development stage), w ramach której wdra-żane są nowe rozwiązania innowacyjne i następuje innowacyjny rozwój każdego uczestnika klastra. Podmioty wspólnie realizują zadania. Konieczne jest stworzenie organu koordynującego i kontrolującego klaster oraz ustalenie formalnych zasad funkcjonowania, co może doprowadzić do kryzysu struktury związanego zarówno z samą formą organizacji, jak i rozwojem nowych kompetencji klastra. Zostaje on przezwyciężony dzięki efektywnemu zarządzaniu oraz zbudowaniu trwałej przewagi konkurencyjnej.
Klaster przechodzi do kolejnej fazy, czyli dojrzałości (Maturity stage). Utrzymuje on przewagę konkurencyjną, którą osiągnął w poprzedniej fazie. Następuje wzmocnienie relacji i zaufania pomiędzy uczestnikami, którzy wspólnie realizują przedsięwzięcia. Potencjał, jaki osiągnął klaster na tym etapie, blokuje dalszy rozwój i wymaga usprawnienia wewnętrznych procesów, procedur, struktur, dokonania modyfikacji strategii, co wiąże się z kryzysem tożsamości i brakiem nowych pomy-słów. Konieczne jest otwarcie innowacji oraz transfer wiedzy, co umoż-liwia przejście do kolejnej fazy – transformacji (Transformation stage). W ramach ostatniej fazy następuje zmiana zasad funkcjonowania sieci. Podmioty zdobywają umiejętność elastycznego dopasowania się do zmian zachodzących we współczesnej gospodarce. Kluczowe w tym aspekcie jest również rozwijanie więzi nieformalnych pomiędzy węzłami.
W omawianym modelu można zauważyć analogię do cyklu życia organizacji, zaproponowanego przez L. Greinera w artykule Evolution
and Resolution as Organizations Grow. Model ten zakłada, że
przed-siębiorstwo może znajdować się w jednym z dwóch stanów: ewolucji lub rewolucji, które następują po sobie na przemian, a każdy z nich zacho-dzi w wyniki przeszłych zdarzeń, jakie nastąpiły w organizacji. Czas rewolucji związany jest z występowaniem kryzysów, które organizacja musi przezwyciężyć, aby możliwe było osiągnięcie następującej po nich fazy. Autor wyodrębnił fazy wzrostu przez: kreatywność, kiero-wanie, delegowanie uprawnień, koordynację, współpracę oraz nastę-pujące po każdym z nich kryzysy: przywództwa, autonomii, kontroli, biurokracji. Nie został natomiast nazwany ostatni kryzys. W modelu tym szczególna uwaga przywiązana została do konieczności
przeciw-87
Proces tworzenia i fazy rozwoju klastrów
stawiania się kryzysom, które pojawiają się w toku funkcjonowania każdej organizacji (Greiner, 1972, s. 37–46).
Model cyklu życia klastra L. Knop i S. Olko umożliwia przygoto-wanie się przez podmioty funkcjonujące w klastrze do reagowania na pojawiające się w jego rozwoju kryzysy oraz stosowanie środków pre-wencyjnych, aby zapobiegać ich powstawaniu.
Zakończenie
Klastry stały się we współczesnej gospodarce kluczowym miejscem dla rozwoju kooperacji między podmiotami gospodarczymi, naukowymi i rządowymi. Taka sieć umożliwia dyfuzję wiedzy i umiejętności, pod-nosi konkurencyjność regionów. Ze względu na swoje znaczenie klastry wciąż są obiektem badań w przedmiocie ich tworzenia i funkcjonowania.
Na podstawie przeprowadzonych analiz dotychczasowych wyników badań klastrów można sądzić, że w niewystarczającym stopniu zba-dano procesy zachodzące w ramach klastrów. Dodatkowe utrudnienie w procesach poznania klastrów stanowi ich wyjątkowość i oryginalność każdego z nich. Sam proces tworzenia nie jest często tylko i wyłącznie wynikiem inicjatywy przedsiębiorców lub jednostek rządowych (podej-ście bottom-up i top-down). Rozszerzenie tych podejść, zaproponowane przez M. Fromhold-Eisebith i G. Eisebith, uwzględniające jawny i nie-jawny wymiar wsparcia klastrów, pozwala na wyodrębnienie dodatko-wych kombinacji. Jest to szczególnie ważne ze względu na to, że począt-kowe fazy rozwoju klastrów, w ramach których zostają zdefiniowane główne założenia, mogą determinować ich rozwój. A więc bardzo często są decydującym elementem.
Z kolei zaprezentowane modele faz rozwoju klastrów pozwalają wskazać na kluczowe czynniki, które powinny być uwzględnione przez jednostki zarządzające klastrem w trakcie jego funkcjonowania. Oba modele podkreślają przechodzenie od początkowych faz kształtujących sieć, poprzez fazy decydującego rozwoju do etapów zamykających cały cykl. Na szczególną uwagę zasługuje model L. Knop i S. Olko, dodat-kowo charakteryzujący kryzysy, które mogą wystąpić w każdej fazie. Stanowi to przewodnik dla uczestników klastra. Wskazuje na sposoby zapobiegania ich powstawaniu i przezwyciężania.
W wyniku zmian zachodzących w gospodarce struktury klastrowe będą zyskiwać na znaczeniu, zwłaszcza że umożliwiają rozwijanie się
88 Klaudia Migasiewicz
w płaszczyznach pożądanych przez współczesne organizacje – rozwój więzi kooperacyjnych, transfer wiedzy, wzrost poziomu innowacyjności, wdrażanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych, przenikanie się wiedzy naukowej z praktyką gospodarczą czy możliwość rozwoju kontaktów nieformalnych. Tak więc powinny być obiektem kolejnych badań naukowców.
Bibliografia
Czakon, W. (2012). Sieci w zarządzaniu strategicznym. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Barczak, B. i Białkiewicz, J. (2012). Źródła efektów synergicznych w sie-ciach organizacyjnych. W: R. Borowiecki i T. Rojek (red.), Współpraca
międzyorganizacyjna w działalności przedsiębiorstw: klastry, alianse, sieci. Kraków: Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie.
Eisingerich, A.B., Bell, S.J. i Tracey, P. (2010). How can clusters sustain performance? The role of network strength, network openness, and envi-ronmental uncertainty. Research Policy, 39: 239–253.
Fromhold-Eisebith, M. i Eisebith, G. (2005). How to institutionalize inno-vative clusters? Comparing explicit top-down and implicite bottom-up approaches. Research Policy, 34: 1250–1268.
Floysand, A., Jakobsen, S.E. i Bjarnar, O. (2012). The dynamism of clu-stering: Interweaving material and discursive processes, Geoforum,
43: 948–958.
Greiner, L. (1972). Evolution and Revolution as Organizations Grow.
Har-vard Business Review, July–August: 37–46.
Hakansson, H. i Ford, D. (2002). How should companies interact in busi-ness networks? Journal of Busibusi-ness Research, 55: 133–139.
Kingsley, G. i Malecki, E.J. (2004). Networking for Competitiveness. Small
Business Economics, 23: 71–84.
Kładź-Postolska, K. (2013). Współpraca w klastrach w różnych fazach ich cyklu życia. Gospodarka Narodowa, 11–12(267–268): 93–112.
Knop, L. i Olko, S. (2011). Crises in the Cluster Life-Cycle, Management,
Knowledge and Learning. International Conference,www.issbs.si
(17.08.2015).
Lindsay, V.J. (2005). The Development of International Industry Clusters: A Complexity Theory Approach. Journal of International
89
Proces tworzenia i fazy rozwoju klastrów Niemczyk, J. (2013). Strategia. Od planu do sieci. Wrocław: Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.
Niemczyk, J. (2015). Poziomy rozwoju sieci międzyorganizacyjnej. Prace
Naukowe WWSZiP, 32: 243–251.
Niemczyk, J., Stańczyk-Hugiet, E. i Jasiński, B. (2012). Sieci
międzyorga-nizacyjne. Współczesne wyzwania dla teorii i praktyki zarządzania.
Warszawa: C.H. Beck.
Porter, M.E. (2001). Porter o konkurencji. Warszawa: PWE.
Raporty
A practical guide to cluster development. A Report to the Department of Trade and Industry and the English RDAs by Ecotec Research & Con-sulting (2004), www.dps.tesoro.it (1.08.2015).
Benchmarking klastrów w Polsce – edycja 2012. Raport z badania (2012).
Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,www.parp.gov.pl (5.08.2015).
Brodzicki, T., Szultka, S. i Tamowicz, P. (2004). Polityka wspierania
kla-strów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski. Gdańsk: Instytut
Badań nad Gospodarką Rynkową, www.wmarr.olsztyn.pl (5.08.2015).
Clusters and clustering policy: a guide for regional and local policy makers
(2010). European Union: INNO Germany AG, www.cor.europa.eu (5.08.2015).
Cluster Management Guide – Guidelines for the Development and Manage-ment of Cluster Initiatives (2004). Karlsruhe: CLOE, www.interreg4c.eu
(1.08.2015).
Commission Communication: Regional Policy contributing to smart growth (2010), www.ec.europa.eu (17.08.2015).
Długookresowa strategia rozwoju kraju. Polska 2030 (2013). Warszawa:
Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, www.mac.gov.pl (5.08.2015).
Klastry jako instrumenty inicjujące prace badawczo-rozwojowe między Niemcami a Koreą. Ciągłość, stabilność i efektywność. W jaki sposób sieci i klastry mogą osiągnąć zrównoważony rozwój (2012).
Warsza-wa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, www.parp.gov.pl (5.08.2015).
The emerging of European World-Class Clusters (2010). Bruksela: White
Paper, www.eurosfaire.prd.fr (17.08.2015).
Sölvell, Ö., Lindqvist, G. i Ketels, C. (2003). The Cluster Initiative
90 Klaudia Migasiewicz
W kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej: wdrażanie szeroko zakrojonej strategii innowacyjnej (2008). Bruksela: KOM(2008) 652,