Organizacje sieciowe są stosunkowo młodym zjawiskiem organizacyjnym. Może je tworzyć kilka lub więcej przedsiębiorstw, różniących się wiel-kością, organizacją, stopniem wewnętrznej konkurencji czy strukturą zarządzania. Większość tego typu konstrukcji nie rozpoczyna działal-ności dopiero po pełnym ukształtowaniu strukturalnym, lecz budowana
56 Marta Rutowicz
jest krok po kroku, przy czym przedsiębiorstwa w sieci połączone są umowami o współpracy, ale nie wszystkie muszą być połączone wzajem-nie ze sobą – możliwe jest połączewzajem-nie pośredwzajem-nie, przez trzeciego so-jusznika (Pietruszka-Ortyl, 2007, s. 54–55). Stąd też stanowią swoisty fenomen organizacyjny, wpisując się w obserwowaną od kilkudziesię-cioleci tendencję do rozluźniania więzi spajających organizację w toku jej rozwoju. Sieci międzyorganizacyjne stanowią specyficzną formę organizacji, organizacji na pograniczu luźnego zbioru samodzielnych firm – rynku, zachowując przy tym samodzielność kapitałową, a zawsze prawną i organizacyjną (Łobos, 2005, s. 161–163). Mają zatem cechy zarówno rynku, jak i organizacji (zob. tabela 1).
Tabela 1. Sieci międzyorganizacyjne jako forma hybrydowa rynku i organizacji
cechy rynku organizacji sieciowych Organizacyjne cechy struktur sieciowych
t
Q absolutna dobrowolność wymiany,
t
Q oparcie wymiany na cenach rynkowych,
t
Q stosunek dostawcy do klienta
t
Q wzajemna koordynacja działań i dostosowanie w sferze procedur działania, technologii, infrastruktury itd., czyli wnętrza organizacji – niespotykane w klasycznej wymianie rynkowej,
t
Q decyzje w sprawach zasobów są podejmowane nie tylko indywidualnie, ale również wspólnie w wyznaczonym obszarze współpracy,
t
Q powtarzalny charakter wymiany i zamierzenia współdziałania obejmujące dłuższy horyzont czasowy,
t
Q obszerny zakres informacji o partnerach współdziałania dostępny podmiotom sieci
Źródło: opracowanie na podstawie: Pietruszka-Ortyl (2007, s. 55).
Mimo że badanie różnych powiązań sieciowych wzbudza żywe zain-teresowanie wielu dyscyplin naukowych, wciąż brakuje publikacji defi-niujących lub wyjaśniających, czym właściwie jest sieć i na czym polega jej fenomen. Zdaniem J. Naisbitta sieć to po prostu rozmawiający ze sobą ludzie, dzielący się pomysłami, informacjami i zasobami. Sieci istnieją po to, aby wymieniać się informacjami, polepszać wydajność i życie zawodowe oraz dzielić się zasobami (Naisbitt, 1997, s. 235). M.J. Hatch twierdzi, że organizację sieciową stanowi organizacja, w któ-rej koordynację poprzez hierarchię zastąpiono podkreśleniem stosunków poziomych, formalne stosunki pomiędzy jednostkami organizacyjnymi
57
sieć międzyorganizacyjna jako odpowiedź przedsiębiorstw na turbulencje otoczenia
zmieniono na powiązania pomiędzy partnerami, którymi są różne orga-nizacje, a aktywa są podzielone tak, aby wytwórcą skończonej całości nie była żadna z pojedynczych organizacji sieci, lecz sieć jako całość. Sieć może powstać w wyniku masowego usamodzielniania się lub współ-pracy małych firm, którym skala działań nie pozwalałaby na samo-dzielne konkurowanie na rynkach międzynarodowych (Hatch, 2002, s. 195). Usamodzielnianie się oznacza w tym wypadku przeniesienie wielu, a może nawet większości złożonych działań organizacji, poza jej granice. W sytuacji, gdy temu procesowi podlegają wszystkie działania przedsiębiorstwa, mamy do czynienia z organizacją wirtualną. K. Zim-niewicz odnajduje kontekst organizacji sieciowej w koncepcji organi-zacji wirtualnej. Zgodnie z jego definicją wirtualne przedsiębiorstwo składa się z poszczególnych uczestników sieci. Ponadto elementami ta-kiego układu są według niego relacje sieciowe tworzone przez partne-rów dysponujących określonymi kompetencjami oraz zaufanie i etyka. Jeśli pozostałe cechy wirtualnego przedsiębiorstwa (jednoczesne dzia-łanie na rzecz klienta, czasowa konstytucjonalizacja, wspólna opty-malizacja łańcucha wartości) także przypiszemy sieci, to otrzymamy w pełni desygnaty tego, co wielu uważa za organizację sieciową (Zimnie-wicz, 2000, s. 99). Zdaniem Dworzeckiego i Żłobińskiej sieci są cha-rakterystyczną, policentryczną formą organizacyjną działalności, która bazuje na współpracy i podziale pracy między przedsiębiorstwa- mi (Dworzecki i Żłobińska, 2002, s. 303). Warto zwrócić uwagę na de-finicję A.P. Wiatraka, który przez organizację sieciową rozumie (Wia-trak, 2003, s. 8):
t
t zbiór kilku samodzielnych jednostek (firm) zajmujących się okreś-loną dziedziną działalności gospodarczej i powiązanych ze sobą więziami kooperacyjnymi (organizacja sieciowa w wąskim zna-czeniu),
t
t zbiór rozproszonych jednostek należących do jednej grupy – or-ganizmu gospodarczego (organizacja sieciowa w szerokim zna-czeniu).
Natomiast M.K. Wyrwicka charakteryzuje sieć w kontekście reali-zacji celów strategicznych aktorów biznesowych, określając ją jako sys-tem, który (Wyrwicka, 2003, s. 67):
t
t zapewnia podmiotowi gospodarczemu przetrwanie i wzmocnie-nie pozycji wśród konkurentów dzięki wielostronnym relacjom współpracy,
58 Marta Rutowicz
t
t umożliwia koncentrowanie się na umiejętnościach kluczowych, które są aktywizowane i wykorzystywane w sposób skoordyno-wany, umożliwiając inteligentne, kolektywne korzystanie z zaso-bów sieci oraz potencjału wiedzy,
t
t jest ograniczony w związku z koniecznością zapewnienia możli-wości kierowania siecią.
K. Perechuda w swojej definicji podkreśla zaś rolę firmy – integra-tora, który posiadając wyróżniające (kluczowe) kompetencje, koordy-nuje projekty i przedsięwzięcia realizowane przez przedsiębiorstwo sieciowe jako zbiór niezależnych w sensie prawnym jednostek gospo-darczych (Perechuda, 2005, s. 55). Sieć międzyorganizacyjna to struk-tura, w której podstawową przesłanką podziału pracy jest wiedza, a klasycznym mechanizmem koordynacji działań – zespół międzyfunk-cjonalny. Silnie zdecentralizowane uprawnienia decyzyjne warunkują bardzo duże znaczenie struktury nieformalnej, a w obliczu ciągle zmie-niających się koalicji źródłem władzy jest wiedza i inne zasoby niema-terialne. Jest to zatem układ najlepiej pasujący do burzliwego otoczenia, wymagającego bardzo dużej szybkości reagowania i ogromnych zdol-ności dostosowawczych (Komańda, 2005, s. 186).
Sieć można zatem, w dużym uproszeniu, zdefiniować jako układ współdziałania niezależnych pod względem organizacyjno-prawnym organizacji, powiązanych kapitałowo bądź też nie, lecz zawsze oparty na potencjale synergicznym podmiotów sieci w jednym obszarze funk-cjonowania bądź ich większej liczbie oraz na współpracy szerszej niż jednorazowa wymiana. Z tego względu dla sieci międzyorganizacyjnych charakterystyczne są procesy wzajemnej koordynacji działań. Jeśli między podmiotami sieci występują zależności kapitałowe, to nie służą one budowaniu portfela inwestycji, lecz zabezpieczeniu efektywności współpracy. Z definicji tej wynika, iż do sieci międzyorganizacyjnych możemy zaliczyć wiele różnych form, np. alianse strategiczne, wspólne przedsięwzięcia badawczo-rozwojowe czy grona przemysłowe, lecz już nie ugrupowanie gospodarcze typu holdingowego czy koncernowego. Udziały w spółkach zależnych są równolegle traktowane jako inwesty-cja finansowa, a sterowanie przepływami między spółkami służy opty-malizacji wyniku finansowego, istotnego dla centralnego właściciela (grupy właścicieli) (Łobos, 2005a, s. 163).
59
sieć międzyorganizacyjna jako odpowiedź przedsiębiorstw na turbulencje otoczenia
Warunki sprzyjające tworzeniu sieci międzyorganizacyjnej
Przekształcenie struktury tradycyjnej organizacji w kierunku struk-tury sieciowej stanowi częstą odpowiedź na złożoność, turbulencję otoczenia. Jednakże, niezależnie od możliwości rozwiązania problemu niedopasowania organizacji do otoczenia, koncepcja sieciowości jest wyłącznie jedną z możliwych, dostępnych dla indywidualnego podmiotu form aranżacji działania. Organizacje sieciowe powstają w pewnych warunkach sytuacyjnych, trudnych do jednoznacznego scharaktery-zowania ze względu na złożoność zjawiska sieciowości. Obok nich wy-stępują jeszcze dwie możliwości. Pierwsza z nich to funkcjonowanie w ramach jednej zintegrowanej organizacji, druga – działanie oparte na klasycznych relacjach rynkowych. Wyróżniamy zatem trzy podsta-wowe działania strategiczne przedsiębiorstw w kontekście widzenia relacji między organizacjami (Łobos, 2005, s. 165):
t
t fuzja, zakup bądź sprzedaż przedsiębiorstwa, realizowane w grupie firm, które mogłyby się stać partnerami lub konkurencją,
t
t tworzenie sieciowych układów współdziałania,
t
t brak strategicznej akcji i działanie indywidualne.
Zdaniem K. Łobosa, biorąc pod uwagę kluczowe parametry rynku i występującej na nim konkurencji, można stwierdzić, iż organizacje sieciowe powinny być tworzone raczej w sytuacjach pośrednich niż skraj-nych. Analiza zależności między sytuacją na rynku a formami aranżacji działania została przedstawiona w tabeli 2.
Warunki sprzyjające tworzeniu sieci międzyorganizacyjnych można zatem scharakteryzować w następujący sposób (Łobos, 2005, s. 167):
t
t niepewność i zmienność rynku bądź średnie rozmiary rynku,
t
t niemożność (mocne firmy, wyrównane siły) dokonania strate-gicznej akcji zakupu przez konkurencję, w branży lub poza nią, w sytuacji atrakcyjnego rynku;
t
t brak zainteresowania dokonaniem zakupu wynikający z nie-atrakcyjnej charakterystyki rynku i konkurencji.
Do wymienionych uwarunkowań sytuacyjnych mających źródło w charakterystyce rynku K. Łobos dodaje jeszcze dwie determinanty (Łobos, 2005, s. 167):
60 Marta Rutowicz
t
t trudne do obliczenia koszty transakcyjne,
t
t incydentalny charakter wspólnie realizowanej działalności, lecz na tyle atrakcyjny z uwagi na przychody, że opłaca się ponosić koszty ustanowienia koordynacji między przedsiębiorstwami.
Tabela 2. Wpływ parametrów sytuacyjnych na zachowanie się organizacji rynek/konkurencja Zachowanie się organizacji t
Q rynek atrakcyjny – konkurencja słaba
t
Q rynek średnio atrakcyjny – konkurencja słaba bądź średnio agresywna
t
Q duży i stabilny rynek
t
Q silne przedsiębiorstwa zainteresowane są zakupem innych firm
t
Q brak zainteresowania tworzenia struktur sieciowych
W
ARUNKI BARDZ
O DOBRE
t
Q rynek atrakcyjny – konkurencja bardzo silna
t
Q rynek średnio atrakcyjny – konkurencja zróżnicowana (występowanie obok siebie silnych i słabych firm jednocześnie)
t
Q rynek nieatrakcyjny – konkurencja słaba
t
Q decyzje zakupowe wiążą się z bardzo dużym ryzykiem inwestycyjnym
t
Q warunki korzystne dla tworzenia sieci
W
ARUNKI POŚREDNIE
t
Q rynek średnio atrakcyjny – konkurencja silna
t
Q rynek nieatrakcyjny – konkurencja zróżnicowana (występowanie kilku dużych i silnych podmiotów oraz wielu małych i słabych)
t
Q warunki niesprzyjające zakupowi, strategicznym formom współpracy oraz tworzeniu sieci
międzyorganizacyjnych t Q samodzielność i indywidualizm w prowadzeniu działalności W ARUNKI ZŁE
Źródło: opracowanie na podstawie: Łobos (2005, s. 165–167).
Wpływ charakterystyki rynku na wybór formy działania przedsię-biorstw przedstawiają rysunki 1 i 2.
Na podstawie przytoczonych rozważań można sformułować ogólny wniosek dotyczący organizacji sieciowych. Są one formą pośrednią mię-dzy hierarchiami i rynkiem, zajmującą również pośrednią pozycję w za-kresie warunków, w jakich powstają. Oznacza to, że nie powinno się ich tworzyć w warunkach zarówno skrajnie złych, jak i bardzo korzyst-nych. Korzystne warunki sprzyjają procesom nabywania lub fuzji, warunki skrajnie niekorzystne nie sprzyjają natomiast prowadzeniu działalności lub co najwyżej kontynuowaniu działań samodzielnych.
61
sieć międzyorganizacyjna jako odpowiedź przedsiębiorstw na turbulencje otoczenia
Każde przedsiębiorstwo przed przystąpieniem do jakichkolwiek dzia-łań natury strategicznej powinno właściwie ocenić, czy jest w stanie samodzielnie funkcjonować w branży, czy lepiej połączyć siły i sprzedać własne przedsiębiorstwo (lub jego część) bądź też nawiązać strategiczną współpracę z przedsiębiorstwami, których obszar działań jest identyczny lub umożliwi osiąganie synergii. Jak pisze K. Łobos, dla określenia organizacji sieciowej kluczowe jest bowiem stwierdzenie, iż sieci po-winny tworzyć w powiązaniu pewną wartość dodatkową w stosunku do wartości stanowiącej sumę działań indywidualnych. Sieci międzyor-ganizacyjne umożliwiają układowi powiązanych ze sobą firm realizację kolektywnej strategii, która podnosi ich łączną efektywność (Łobos, 2005, s. 162). Słuszne jest zatem stwierdzenie D.B. Holma, K. Eriksso- na oraz J. Johansona, iż sieci międzyorganizacyjne są sieciami tworzą-cymi wartość dodaną (Holm, Eriksson i Johanson, 1997, s. 246–247). Tworzenie sieci jest więc uzasadnione w sytuacji, gdy istnieje swoisty potencjał synergiczny między partnerami. Synergia, jako czynnik ge-nerujący wzajemną atrakcyjność podmiotów współpracy, konstytuuje bowiem sieć międzyorganizacyjną (Łobos, 2005, s. 162–163).
Rysunek 1. Warunki tworzenia sieci międzyorganizacyjnych
Źródło: opracowanie na podstawie Łobos (2005, s. 167).
Konkurencja słaba Rynek atr ak cyjn y pośr edni niea trak cyjn y silna pośrednia
62 Marta Rutowicz
Rysunek 2. Warunki trzech podstawowych decyzji strategicznych w zakresie relacji z innymi organizacjami
Źródło: opracowanie własne na podstawie Łobos (2005, s. 167).