Współczesna gospodarka stawia przed organizacjami różnorodne wy-zwania. Obecnie obowiązujące trendy doprowadziły do sytuacji, w której przedsiębiorstwa, aby przetrwać na rynku, zmuszone są do poszuki-wania możliwości nawiązyposzuki-wania współpracy (Czakon, 2012, s. 21–22), dlatego też tak licznie nawiązują i rozwijają się sieci międzyorgani-zacyjne. Sieć powstaje w momencie, gdy węzły nawiążą między sobą relację (Hakansson i Ford, 2002, s. 133–139; Kingsley i Malecki, 2004, s. 71–84). Definiowane są one jako zgrupowanie autonomicznych jednostek, nawiązywane, aby osiągnąć cel, którego indywidualnie nie byłyby w stanie zrealizować (Niemczyk, 2013, s. 142) lub w szczegóło-wym ujęciu jako: „systemy tworzone dobrowolnie przez grupę aktorów gospodarczych – przedsiębiorstw zajmujących się podobną dziedziną działalności, instytucji sfery publicznej i prywatnej, które wspierają ich aktywność, powiązaną relacjami, wchodzącą w interakcje z otocze-niem i powołaną dla osiągnięcia wspólnych celów” (Barczak i Białkie-wicz, 2012, s. 86).
Sieci są pojęciem bardzo szerokim i obejmują zarówno proste związki kooperacyjne między przedsiębiorstwami, jak i rozbudowane organi-zacje zawierające skomplikowane powiązania między różnymi rodza-jami jednostek. Dlatego też każda z nich znajduje się na zupełnie róż-nym poziomie rozwoju i może przechodzić w trakcie swojego życia przez odmienne, bardziej lub mniej zaawansowane fazy. W zależności od rodzaju sieci poszczególne etapy mogą zostać zdefiniowane na podsta-wie cech charakterystycznych, takich jak: liczba węzłów, liczba i jakość relacji, jakość komunikacji pomiędzy podmiotami itd. (Niemczyk, 2015, s. 243–251).
Wśród możliwości nawiązywania współpracy sieciowej wymienia się udział w klastrze (Niemczyk, Stańczyk-Hugiet i Jasiński, 2012, s. 39). Klaster określany jest, według szeroko rozpowszechnionej definicji Por-tera, jako „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm,
wyspe-78 Klaudia Migasiewicz
cjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm dzia-łających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżo-wych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących” (Porter, 2001, s. 246). Cluster Manage-ment Guide (2004, s. 8) definiuje klaster jako: „vertically and horizon-tally related economic partners of a certain industrial sector in a defined region with international competitiveness”, natomiast Komisja Euro-pejska jako: „grupę przedsiębiorstw, powiązanych podmiotów gospo-darczych, i instytucji, które zlokalizowane są blisko siebie i osiągnęły wielkość wystarczającą do rozwinięcia specjalistycznego doświadcze-nia, usług, zasobów, dostawców i umiejętności” (W kierunku światowej
klasy klastrów..., 2008, s. 2). Jednak ze względu na to, że klastry
powstają obecnie w każdym sektorze gospodarki, zarówno produkcyj-nym, usługowym, jak i tradycyjprodukcyj-nym, znajdują się na zupełnie różnych poziomach zaawansowania technologicznego, wdrażają odmienne stra-tegie rozwoju, niemożliwe staje się sformułowanie uniwersalnej defi-nicji klastra (Kładź-Postolska, 2013, s. 93–112 za: Brodzicki, Szultka i Tamowicz, 2004, s. 8). Spostrzeżenie to podkreśla również Ph. Le-febvre z école des Mines de Paris: „There is no real adequate defini-tion for a cluster. In reality, there are very different types of clusters to be found, involving different types of partners from industry, re-search, education, policy, (...). The two most famous examples of clusters, Silicon Valley and the Italian districts, are extremely diffe-rent in their nature and ways of bringing the actors together”
(Clu-sters and clustering policy, 2010, s. 11).
Procesy tworzenia klastrów
W literaturze przedmiotu do czynników najczęściej wymienianych jako decydujące o powstaniu i funkcjonowaniu klastra zalicza się (Eisin-gerich, Bell i Trecey, 2010, s. 239–253; Floysand, Jakobsen i Bjarnar, 2012, s. 948–958; Lindsay, 2005, s. 71–97; Porter, 2001, s. 246):
t
t bliskość geograficzną uczestników;
t
t chęć połączenia w jednej strukturze działalności gospodarczej, publicznej oraz naukowej (triple helix);
t
t chęć wykorzystania horyzontalnych i wertykalnych powiązań oraz interakcji pomiędzy uczestnikami;
79
Proces tworzenia i fazy rozwoju klastrów
t
t społeczne powiązania o charakterze sieciowym i systemowym;
t
t efekt koopetycji;
t
t funkcjonowanie w pokrewnych sektorach.
Czynniki te są ze sobą ściśle związane i wynikają z procesu wyka-zania inicjatywy przez podmioty decydujące o założeniu klastra3. To właśnie inicjatywa stała się podstawą do podziału procesu powstawania klastrów na dwa rodzaje: typu bottom-up oraz top-down. W obu przypad-kach nawiązanie współpracy w ramach klastra ma za zadanie przy-nieść wzrost konkurencyjności (Floysand, Jakobsen i Bjarnar, 2012, s. 948–958).
Klastry typu bottom-up (oddolne) inicjowane są przez podmioty pry-watne (grupy przedsiębiorstw długotrwale ze sobą współpracujących) jako rzeczywistych agentów dynamiki klastra. Pomiędzy organizacjami stopniowo wykształcają się relacje. Aby ustrukturyzować współpracę, wdraża się model działania4. Współpraca nawiązywana przez partne-rów w ramach tego podejścia ma długotrwały charakter, który jest potwierdzony za pomocą zobowiązań lub dokonywania opłat człon-kowskich5.
Natomiast podejście typu top-down (odgórne) obejmuje wszelkie inicjatywy klastrowe, które zostają powołane przez władze regionalne. Tworzone są programy, które w swoich założeniach świadomie wspie-rają tworzenie klastrów. Obejmują tymczasowe lub stałe współfinan-sowanie ze środków publicznych (Fromhold-Eisebith i Eisebith, 2005, s. 1250–1268). W ramach podejścia top-down został dokonany podział na egzogeniczne oraz endogeniczne sieci współpracy. Egzogeniczne two-rzone są przez instytucje gospodarcze, publiczne i rządowe, promujące
3 Warto w tym miejscu wskazać na pojęcie inicjatywy klastrowej, ściśle związanej z procesem tworzenia i rozwoju klastra. Inicjatywa klastrowa definiowana jest przez Cluster Initiative Greenbook jako podjęcie zorganizowanych działań przez aktorów związanych z klastrem w celu przyspieszenia jego konkurencyjności w regionie. Podmiotami wchodzącymi w jej skład są przedsiębiorstwa, jednostki naukowe, administracja publiczna (Sölvell, Lindqvist i Ketels, 2003, s. 9).
4 Tworzenie klastra typu bottom-up charakteryzuje się ponadto decentralizacją, umiejętnością podejmowania wspólnych decyzji przez podmioty uczestniczące w sieci (zdolność selforganization), poprzez zarządzanie klastrem za pomocą umiejętności planowania działań zbiorowych węzłów w celu poprawy funkcjonowania oraz wzro-stu innowacyjności (Fromhold-Eisebith i Eisebith, 2005, s. 1250–1268).
5 Na podstawie raportu Klastry jako instrumenty inicjujące prace
80 Klaudia Migasiewicz
wzrost innowacyjności i konkurencyjności regionu. Podejmują one działania na przykład w postaci organizacji konkursów zachęcających do tworzenia sieci współpracy. Ich wsparcie polega na udzieleniu finan-sowania na początkowym etapie funkcjonowania lub finanfinan-sowania ciągłego. Oferują również pomoc w zarządzaniu strukturą. Sieci endo-geniczne nie posiadają natomiast wyraźnie wyodrębnionych głównych członków w postaci instytucji naukowo-badawczej. W tym przypadku bardzo często klaster nie ma żadnej formy prawnej6.
Nie każdy proces powstawania klastrów jest jednak możliwy do jednoznacznego zakwalifikowania do wyżej wymienionych kategorii. Wpływ na to ma różnorodność klastrów, brak jednoznacznych wytycz-nych w zakresie ich tworzenia oraz funkcjonowania. Cechy charaktery-styczne dla podejścia bottom-up oraz top-down przenikają się i powstaje wiele ich kombinacji. I tak na przykład na klastry, które powstały z inicjatywy podmiotów prywatnych i rozwijały się bez jakiegokolwiek bezpośredniego wsparcia publicznego wpływ pośredni ma szeroko rozumiana polityka regionalna czy krajowa w zakresie wparcia w in-frastrukturę, politykę sektorową itd. Stało się to podstawą do rozsze-rzenia omawianej koncepcji i wyznaczenia kategorii zinstytucjonali-zowanego wsparcia klastrów (Fromhold-Eisebith i Eisebith, 2005, s. 1250–1268) (rysunek 1).
Każdy klaster może być zaprezentowany jako kombinacja dwóch wy-miarów: bottom-up–top-down oraz jawny–niejawny. Pierwsza ćwiartka zaprezentowana na rysunku 1 zawiera wszystkie oficjalne publiczne klastry. Po przeciwległej stronie znajdują się antagonistyczne ukryte inicjatywy oddolne podmiotów prywatnych. Wsparcie udzielane jest dla własnych, regionalnych grup sektorowych. Brak tu oficjalnego powoły-wania się na klaster. Te dwie formy uważane są za najpopularniejsze. Lewa, dolna ćwiartka, obejmuje niejawne, odgórne formy klastrów, czyli wszelkie publiczne programy wsparcia regionalnego, które wyraźnie nie są przeznaczone dla klastrów. Ostatnia z kategorii to jawne oddolne inicjatywy (Fromhold-Eisebith i Eisebith, 2005, s. 1250–1268).
6 Na podstawie raportu: Klastry jako instrumenty inicjujące prace
81
Proces tworzenia i fazy rozwoju klastrów
Rysunek 1. Kategorie zinstytucjonalizowanego wsparcia klastrów
Źródło: Fromhold-Eisebith i Eisebith (2005, s. 1250–1268).
O unikalności klastrów decyduje nie tylko różnorodność sektorów, obszarów, powiązań, w ramach których funkcjonują, ale również sam proces ich tworzenia, który stanowi kombinację wielu czynników. Ciąg-łym badaniom podlegają zarówno najpopularniejsze wśród założycieli inicjatywy oddolne, jak i stosowane na szeroką skalę inicjatywy odgórne. Nadal jednak nie został zdefiniowany model, który stanowiłby zbiór najlepszych praktyk w zakresie tworzenia klastra. W tym obszarze po-zostało jeszcze wiele do zbadania.