Z PREDYKATOREM KAUZATYWNYM
3. Typy fraz zdaniowych
3.2. Frazy zdaniowe wywiedzione ze struktur propozycjonalnych wyższego rzędu rzędu
W badanym materiale struktury wyższego rzędu zawierające predykat kau-zatywny podzielono na dwie podklasy P (p, q) oraz P (p, y).
Przy wyborze schematów dla fraz zdaniowych realizujących struktury pre-dykatywne oparte na predykatach wyższego rzędu (czyli z co najmniej jednym argumentem nieprzedmiotowym) dokonano pewnych ograniczeń. Zrezygnowa-no z takiej formy ekspresji argumentu propozycjonalnego, która polega na zaznaczeniu relacji partytywnej ‒ obok lub zamiast argumentu przedmiotowego, wyrażonego w zastępstwie argumentu nieprzedmiotowego. Frazy zdaniowe: 1) V Nap Øp, Naq part Øq, 2) V Nap part Øp, Naq Øq ..., 3) V NVp ..., Naq part Naq i inne realizacje zdaniowe z eksplikacją partytywną teoretycznie są możliwe. Jednakże zrezygnowano z nich przy opisie zdań wyprowadzanych ze struktur semantycz-nych z predykatem wyższego rzędu, gdyż realizujące ją zdania należały do dziw-nych i rzadkich, jak również niepotrzebnie rozczłonkowywały opis. Frazy z party-tywną realizacją argumentów zastosowano dla fraz zdaniowych stanowiących eksplicytację predykatów pierwszego rzędu ‒ dla otwieranych przez te predykaty pozycji argumentowych. Dla argumentów przedmiotowych, np. w ramach struktu-ry P (p, y) dla argumentu y zachowano możliwość wypełnienia tej pozycji argu-mentowej przez frazę nominalną z usymbolizowanym znaczeniem partytywnym. Więcej o ograniczeniach dotyczących fraz zdaniowych w zakresie kategorii partytywności napisano przy charakterystyce analizowanych w tej pracy fraz zdaniowych fundowanych na predykatach pierwszego rzędu (por. 3.1).
3.2.1. Frazy zdaniowe fundowane na kauzatywnej strukturze predykatowo-argu-mentowej z dwoma argumentami zdarzeniowymi P (p, q) to wybrane z większe-go zbioru możliwych realizacji kilkanaście najbardziej reprezentatywnych struktur zdaniowych. Dla opisu zdań wywiedzionych ze struktury semantycznej P (p, q) uzyskano 12 zróżnicowanych fraz zdaniowych:
V Vp ..., Vq ... V Nap Vp ..., Vq ... V Vp ..., NVq ... V Vp ..., Naq Øq ... V NVp ..., Vq ... V NVp ..., NVq ... V NVp ..., Naq Øq V Nap Øp, Vq ... V Nap Øp, NVq ... V Nap Øp, Naq Øq V Nap Øp, Øaq Øq V NVp, Øaq Øq
Frazy zdaniowe zawierające w swym kształcie wyniesiony argument z we-wnętrznej propozycji oddawanej przez nominalizację, czyli:
V Nap NVp ..., Naq Øq V Nap NVp ..., NVq ... V Nap NVp ..., Naq NVq ... V Nap Øp, Naq NVq ...
pozostawiono poza zakresem inwentarza możliwych struktur zdaniowych odzwierciedlających struktury semantyczne wyższego rzędu. Dla badanych predykatorów w zdaniach, które są eksplikacjami struktur wyższego rzędu konstrukcje zdaniowe tego typu, czyli z wyniesionym argumentem przedmioto-wym z wewnętrznej propozycji, frazy zdaniowe o takim kształcie mogą być obserwowane, np. V Nap NVp ..., Naq Øq ... Z gradnjo stavb, cerkev in šol so
misijonarji očlovečili domorodce; V Nap NVp ..., NVq ... S poukom so misijonarji
očlovečili življenje domorodcev. Nie wchodzą one jednak w skład wybranych
typów fraz prezentowanych pośród innych schematów frazowych w słownicz-kach predykatorów dla każdego z języków (por. rozdz. V). W pojedynczych przypadkach, np. przy przedstawianiu polskiego czasownika ułatwić, fraza ta jest przywołana, jednakże fraz tego typu nie zaliczono do zestawu obligatoryj-nego fraz, za pomocą których analizowano badany materiał. W celu pokazania mechanizmu wynoszenia argumentu przedmiotowego z wewnętrznej predykacji pozostawiono jako ilustracyjną w inwentarzu fraz dla P (p, q) frazę V Nap Vp ..., Vq ..., np. pol. Przez to, co zrobili, misjonarze zeuropeizowali to, jak żyją
tu-bylcy. (konstrukcja dziwna, rzadka); słoweń. S tem, kar so naredili, misijonarji so evropeizirali to, kako živijo domorodci.
Natomiast frazy zdaniowe będące przykładem transpozycji składnika pro-pozycjonalnego w nomen (bez „wyciągniętych” argumentów wewnętrznych), czyli: V Vp ..., NVq ... , V NVp ..., Vq ..., V NVp ..., NVq ..., V NVp ..., Naq Øq , V Nap Øp, NVq ..., V NVp, Øaq Øq objęto analizą w bieżącej pracy, np. Obvezna
oddaja živil, nacionalizacije in razne zaplembe so gospodarske težave samo še povečevale GRp. Zagadnienie nominalizacji jest od półwiecza aktualnym
tema-tem w badaniach językoznawczych na świecie [Vendler 1968], co znalazło odzwierciedlenie w pracach nad nominalizacjami podejmowanymi przez poloni-stów i slawipoloni-stów [Topolińska 1977, 1978, Papierz 1982, Jędrzejko 1993, Koryt-kowska, Małdżiewa 2002, Petrov 2007]. Dla naszego opracowania szczególne znaczenie ma monografia poświęcona słoweńskim nominalizacjom, pt. Nomina
actionis we współczesnym języku słoweńskim [Tokarz 1987]. Autor uwzględnił
w niej zarówno materiał leksykalny, zjawiska słowotwórcze, jak i mechanizmy derywacyjne i semantyczno-składniowe związane z transpozycją treści predyk-tywnej w postać nominalną. Opisał i zilustrował bogatym materiałem „transpo-zycję kategorii semantycznych czasownika” [Tokarz 1987: 42‒59]. Ponieważ, jak pisał: „Nomina actionis w swojej formie nie posiadają wykładnika osoby”
[Tokarz 1987: 42], to w języku słoweńskim bardzo częstym sposobem ujawnia-nia argumentu osobowego przy nominalnym wykładniku wewnętrznej propozy-cji są „inne czynniki. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić zaimki dzierżawcze, przymiotniki odrzeczownikowe [...]” [Tokarz 1987: 42]. Zjawisko występowania przymiotnika i zaimka dzierżawczego jako wykładnika argumentu przedmiotowego we frazie zdaniowej zawierającej nominalne reali-zacje argumentów zdarzeniowych przyczyny bądź skutku, albo obu jednocze-śnie, jest obficie udokumentowane przez materiał w niniejszej pracy, jak rów-nież użycie przymiotników relacyjnych w pozycjach argumentów osobowych, np. Dekletov klic ga je užalostil. Njegova bolezen je poslabšala materino
življen-je. Otrokova kariera veseli starše. Otrokova smrt je poslabšala položaj vseh. Turški vpadi so zmanjšali prebivalstvo GRp.
3.2.1.1. Polskie predykatory występujące w zdaniach opartych na strukturze semantycznej dwuargumentowej wyższego rzędu P (p, q) stanowią w badanym materiale liczną grupę. Oszacowano ją na około 43% wszystkich polskich czasowników badanych w tej pracy. Wyprowadzono z predykacji o tym kształ-cie m.in. zdania z następującymi czasownikami, np. amerykanizować,
banalizo-wać, demokratyzobanalizo-wać, europeizobanalizo-wać, spowalniać, spowolnić, uaktualniać, uaktualnić, ulepszać, ulepszyć, ułatwiać, ułatwić, unowocześniać, unowocześnić, uprzyjemniać, uprzyjemnić, utrudniać, utrudnić, zamerykanizować, zbanalizo-wać, zdemokratyzozbanalizo-wać, zeuropeizować. Warto zauważyć, że znaczący procent
tej klasy stanowią czasowniki obcego pochodzenie, np. banalizować,
demokra-tyzować, popularyzować, radykalizować etc. Drugą grupę wchodzącą w skład
klasy polskich predykatorów, które są eksplikacją struktury semantycznej wyższego rzędu, stanowią czasowniki o znaczeniu przenośnym z przymiotnika-mi cech inherentnych w parafrazie, a przede wszystkim z przyprzymiotnika-miotnikaprzymiotnika-mi określającymi cechy parametryczne, por. ocieplić1 ‘spowodować, że coś jest ciepłe, cieplejsze’, ‘spowodować, że coś ma wyższą temperaturę’, np. Ewa
ociepliła sok po wyjęciu z lodówki w temperaturze pokojowej ‒ frazy z
predyka-torem ocieplić1 realizują dwuargumentowy predykat pierwszego rzędu P (x, y),
w drugim wariancie P (p, y), np. Gorące, tropikalne deszcze ociepliły glebę. Przenośne znaczenie leksemu ocieplić nawiązuje do polisemiczności przymiot-nika ciepły i w naszym zbiorze jest ujęte jako oddzielna jednostka predykatywna
ocieplić3 ‘spowodować, że coś jest ciepłe, cieplejsze3 [przyjazny, życzliwy,
przyjemny]’, i ona jest już realizacją struktury wyższego rzędu P (p, q), np. Starania szefa ociepliły relacje w firmie.
Ustalone na użytek niniejszej pracy 12 typów fraz zdaniowych zilustrowano za pomocą polskiego verbum ulepszać:
V Vp ..., Vq ... To, co robią informatycy, ulepsza to, jak pracują ludzie.
V Nap Vp ..., Vq ... Przez to, co robią, informatycy ulepszają to, jak działają
V Vp ..., NVq ... To, co robią informatycy, ulepsza pracę ludzi / urządzeń.
V Vp ..., Naq Øq ... To, co robią informatycy, ulepsza komputery.
V NVp ..., Vq ... Praca informatyków ulepsza to, jak (sposób, w jaki) działają
urządzenia.
V NVp ..., NVq ... Praca informatyków ulepsza działanie programów kompu-
terowych.
V NVp ..., Naq Øq Praca informatyków ulepsza komputery.
V Nap Øp, Vq ... Informatycy ulepszają to, (sposób, w jaki) jak pracują ludzie
/ działają komputery.
V Nap Øp, NVq ... Informatycy ulepszają działanie programów komputerowych. V Nap Øp, Naq Øq Informatycy ulepszają komputery.
V Nap Øp, Øaq Øq Właściciele gospodarstwa agroturystycznego ciągle jeszcze
remontują, ulepszają... NKJPp (ten przykład raczej zdetermi-
nowany kontekstem).
V NVp, Øaq Øq Przykłady ulepszają.
3.2.1.2. W materiale słoweńskim predykatory wchodzące w skład zdań opartych na strukturze propozycjonalnej implikującej dwie pozycje argumentowe P (p, q) również stanowią liczną grupę, oszacowaną na około 38% badanych czasowni-ków słoweńskich. Należą do nich m.in. np. aktualizirati, amerikanizirati,
banali-zirati, demokratibanali-zirati, evropeibanali-zirati, izboljšati, posodobiti, umiliti, upočasniti.
W języku słoweńskim, podobnie jak w polskim, znaczna część przykładów predykatorów kauzatywnych wypełniających strukturę z predykatem wyższego rzędu P (p, q) jest obcego pochodzenia, np. aktualizirati, amerikanizirati,
bana-lizirati, demokratizirati, evropeizirati etc. Podobnie, jak w języku polskim, część
verbów realizujących strukturę P (p, q) to kolejne znaczenia czasowników określających pierwotnie właściwości fizyczne, wtórnie, metaforycznie charak-teryzujące stany, procesy i akcje por. otopliti1 związane ze strukturami P (x, y) i P (p, y) oraz otopliti3 ‒ frazy z tym czasownikiem są emanacją struktur
z dwoma argumentami propozycjonalnymi P (p, q).
Typy fraz zdaniowych wywiedzionych ze struktury P (p, q) zilustrowano zdaniami ze słoweńskim czasownikiem izboljševati:
V Vp ..., Vq ... To, kar delajo računalničarji, izboljšuje to, kako delajo ljudje.
V Nap Vp ..., Vq ... S tem, kar delajo računalničarji, izboljšujejo to, kako delajo
ljudje.
V Vp ..., NVq ... To, kar delajo računalničarji, izboljšuje delo ljudi / delovanje
računalnikov.
V Vp ..., Naq Øq ... To, kar delajo računalničarji, izboljšuje računalnike.
V NVp ..., Vq ... Delo računalničarjev izboljšuje to, kako delujejo računalniki. V NVp ..., NVq ... Računalničarjevo delo izboljšuje delovanje računalnikov. V NVp ..., Naq Øq Računalničarjevo delo izboljšuje računalnike.
V Nap Øp, Vq ... Računalniki izboljšujejo to, kako delajo ljudje.
V Nap Øp, NVq ... Računalničarji izboljšujejo delovanje informacijskih pro-
gramov.
V Nap Øp, Naq Øq Računalničarji izboljšujejo računalnike. V Nap Øp, Øaq Øq brak przykładów
V NVp, Øaq Øq Vzgoja izboljšuje.
3.2.2. Frazy zdaniowe fundowane na wywiedzionej z podstawowej struktury kauzatywnej strukturze predykatowo-argumentowej z jednym argumentem zda-rzeniowym, a drugim niezdarzeniowym P (p, y) tworzą dziewięć schematów eksplicytacji przyjętych dla tego opracowania:
V Vp ..., Ny V Nap Vp ..., Ny V Vp ..., Ny Ny part V NVp, Ny V NVp, Ny Nypart V Nap Øp, Ny Nap Øp, Ny Nypart V Nap Øp, Øy V NVp, Øy
Dla predykatorów realizujących strukturę predykatowo-argumentową P (p, y) wyróżniono dziewięć najbardziej typowych fraz zdaniowych. Dla argumentu wewnętrznego przyczyny p zastosowano te same zasady, które przyjęto w tej pracy dla elementów propozycjonalnych ‒ zrezygnowano z wynoszenia argu-mentów przedmiotowych z nieprzedmiotowych (poza jednym wyjątkiem V Nap
Vp ..., Ny). Natomiast dla wyrażania argumentu przedmiotowego y w obrębie struktury P (p, y) zachowano możliwość eksplikacji partytywnej, ale tylko przy jednoczesnej eksplikacji argumentu przedmiotowego w postaci frazy Ny Ny part (por. 3.1 i 3.1.1).
3.2.2.1. Dla polskiego materiału liczne verba budują orzeczenia tworzące frazy zdaniowe, będące eksplikacją struktury predykatywnej wyższego rzędu P (p, y). Zaliczono do nich np. rozweselać, rozweselić, unieszczęśliwiać, unieszczęśliwić,
uszczęśliwiać, uszczęśliwić, zasmucać, zasmucić, zmiękczać, zmiękczyć.
Realizacja dziewięciu fraz zdaniowych wybranych pod kątem opisu zdań opartych na strukturze P (p, y) jest zobrazowana za pomocą zdań z czasowni-kiem zmiękczać:
V Vp ..., Ny To, że pada deszcz, zmiękcza glebę.
V Vp ..., Ny Ny part To, że w tym regionie często pada deszcz, zmiękcza dziewczy-
nie włosy.
V NVp, Ny Opady deszczu zmiękczają glebę.
V NVp, Ny Nypart Opady deszczu w Wielkiej Brytanii zmiękczają włosy Emilii. V Nap Øp, Ny Woda zmiękcza glebę.
Nap Øp, Ny Nypart Deszczówka zmiękcza skórę twarzy Emilki. V Nap Øp, Øy Woda zmiękcza.
V NVp, Øy brak przykładów
3.2.2.2. Również wśród czasowników słoweńskich licznie występują takie, które tworzą zdania wpisujące się w strukturę predykatowo-argumentową o kształcie P (p, y), np. mehčati, onesrečiti, osrečiti, razveseliti, veseliti, žalostiti. Dla zilustrowania inwentarza fraz zdaniowych realizujących tę strukturę wybrano czasownik mehčati:
V Vp ..., Ny To, da dežuje, mehča tla.
V Nap Vp ..., Ny S tem, da vedno pada, voda mehča tla.
V Vp ..., Ny Ny part To, da dežuje, mehča Andrejine lase / pasjo dlako.
V NVp, Ny Padavine mehčajo tla.
V NVp, Ny Nypart Padavine mehčajo sestrine lase / pasjo dlako. V Nap Øp, Ny Voda mehča tla.
Nap Øp, Ny Nypart Deževne kaplje mehčajo sestrine lase / pasjo dlako.
V Nap Øp, Øy *Voda mehča.
V NVp, Øy brak przykładów