w duchu komparatystki historycznej. Przy opisie kategorii kauzatywności autor sięgnął do języka praindoeuropejskiego. Artykuł The Grammar of Slavic
Cau-satives jest tekstem kanonicznym dla badań porównawczych nad konstrukcjami
kauzatywnymi w obrębie słowiańskiej rodziny językowej. Stanowi przykład formalnego przeglądu polskich kauzatywów, przeprowadzonego na tle porów-nawczym indoeuropejskim i słowiańskim [Gołąb 1968]. Zgodnie z przyjętymi w swej pracy założeniami badacz traktował systemy morfologiczny i syntak-tyczny jako dwa podsystemy systemu językowego. Relację między obydwoma systemami uważał za podstawowe zagadnienie gramatyki. Określił kauzatywa jako morfologiczną podklasę zbioru czasowników tranzytywnych [Gołąb 1968: 71]. Podobne stanowisko reprezentowała wcześniej Renata Grzegorczykowa, definiując kauzatywność jako „najdalej posuniętą przechodniość, czynność, której skutek realizuje się w jakimś innym, zewnętrznym przedmiocie” [1957: 53]. Kauzatywność była uważana za kategorię morfologiczną, w wyniku której czasowniki nietranzytywne stają się tranzytywne [Gołąb 1968: 74]. Badacz uznawał zatem kauzatywa za derywowane od czasowników nieprzechodnich, z którymi czasowniki kauzatywne mają wspólny rdzeń i znaczenie. Na poziomie syntaktycznym owa tranzytywizacja manifestowała się przez zmianę wzorca składniowego. Czasownikowi nieprzechodniemu V towarzyszył podmiot S I. Kauzatywizacja pociągała za sobą zmianę S I w S II oraz obecność nowego elementu dopełnienia O1 odpowiadającego podmiotowi S I z konstrukcji niekau-zatywnej. W omawianym ujęciu czasownik nieprzechodni charakteryzowany był przez walencję i traktowany jako jednomiejscowy. W wyniku kauzatywizacji walencja czasownika została poszerzona o jedno miejsce. Od wyjściowego verbum derywowano dwumiejscowy czasownik tranzytywny. We wspomnianej pracy autor przedstawia, oprócz kauzatywów wywiedzionych od czasowników nieprzechodnich, także sekundarne kauzatywa derywowane od innych czasow-ników tranzytywnych, również przez dodanie nowego subiektu zastępującego poprzedni podmiot. Gołąb nakreśla schemat składniowy tego procesu. Podążając
śladami wielkiego francuskiego znawcy składni, napisał w odniesieniu do propozycji opisu Tesnière: „His approach to causatives is in accord with mine” [1968: 76]. Tworzeniu kauzatywów od czasowników nietranzytywnych towa-rzyszyły alternacje o charakterze apofonii [Gołąb 1968, 80–81, Pisarkowa 1981: 37], por. ložiti – ležati; moriti – mrěti; pojiti – piti. Z. Gołąb udowodnił, że kauzatywność była w prasłowiańszczyźnie produktywną kategorią. Jako regułę podał, iż prasłowiańskie kauzatywa były zwykle tworzone od czasowników nieprzechodnich stanu i występowały jako czasowniki z jednym dopełnieniem. Autor podał również przykłady prasłowiańskich (poświadczonych w OCD) czasowników z dwoma dopełnieniami, np. pojiti, učiti. Za szczególnie produk-tywne uznał poświadczone w języku staro-cerkiewno-słowiańskim kauzaproduk-tywne czasowniki denominalne, np. syrъ ‒ *usyriti i deadiektywne, np. bogatь –
obogatiti; krěpъ – krěpiti, slabъ – oslabiti. Autor opisał zjawiska pojawiania się
kauzatywów w porządku chronologicznym. Za młodsze słowiańskie kauzatywa uznał te, które były derywowane od tzw. reflexivów, występujących z postfik-sem się. Owej derefleksywizacji podlegały polskie verba, np. kłócić się (re-flexivum) – skłócić kogoś z kimś (causativum). Oprócz derefleksywizacji cza-sownik o znaczeniu powodowania był urabiany przez dodawanie prefiksu lub/i sufiksu, np. głupieć (intrans.): ogłupić (caus.) [Gołąb 1968: 88]. Autor odnoto-wał jeszcze czwarty typ tworzenia konstrukcji kauzatywnych, bez wykładników morfologicznych, ale uwarunkowany kontekstem składniowym. Ten typ kauza-tywów, syntactic causatives (syntactic-contextual) uznał za najmłodszy i wystę-pujący w językach południowosłowiańskich. W badanym przez lingwistę mate-riale były to przykłady z języków serbsko-chorwackiego i macedońskiego [1968: 90]. Badacz sięgnął do ustaleń Miklosicha i jego składni porównawczej języków słowiańskich [Miklosich 1883]. Zjawisko to polegało na użyciu nie-przechodnich czasowników w funkcji kauzatywnej, a takie funkcjonowanie umożliwiał kontekst składniowy (On spaceruje konia). W literackiej polszczyźnie jest to dziś niemożliwe, ale dane z języków południowosłowiańskich i wschod-niosłowiańskich poświadczają typ kauzatywów o charakterze intensivów z pre-fiksami, np. razigrati konja, napiti, najesti, nasmijati koga [Gołąb 1968: 92].
Badania porównawcze zjawiska kauzatywności między dwoma językami indoeuropejskimi – angielskim i polskim ujęte zostały w odrębnej monografii [Olszewska 1986]. Analiza kontrastywna w omawianej pracy została przepro-wadzona w modelu generatywnym [Olszewska 1986: 135]. Autorka postawiła sobie za cel ukazanie różnic powierzchniowych w manifestowaniu znaczeń kauzatywnych w oparciu o treści zakodowane na poziomie semantycznym. W pracy zostały przedstawione formalne sposoby wyrażania kauzatywności, np. ekspresja znaczeń kauzatywnych za pomocą derywatów afiksalnych – w języku angielskim [Olszewska 1986: 64–67] oraz w języku polskim [Olszewska 1986: 79–81]. Relacje między poziomami semantycznym a syntaktycznym w odnie-sieniu do kauzatywności (the Causal System) zostały w książce wspomnianej
lingwistki nakreślone dla języków angielskiego [Olszewska 1986: 92–117] oraz polskiego [Olszewska 1986: 118–134]. W rozdziale ukazującym analizę kontra-stywną jednostek kauzatywnych autorka wskazała szereg podobieństw występu-jących przy wyrażaniu znaczenia kauzatywnego w obu badanych językach. Wyliczyła podobieństwa dotyczące kauzatywów leksykalnych w obu językach, do których zaliczyła m.in. leksykalizację kauzatywnych znaczeń manipulatyw-nych (MANIPULATIVE ACT ON) – dla obu języków rzadziej postać cau-sativum leksykalnego przyjmuje znaczenie dyrektywne (DIRECTIVE ACT ON). Jako charakterystyczne dla kauzatywów leksykalnych w języku angiel-skim, czyli w grupie różnic, wymieniła inkorporowanie znaczenia środków (Means Incorporation) i tworzenie kauzatywów denominalnych [Olszewska 1986: 137]. Za bardziej charakterystyczne dla języka polskiego uznała wyraża-nie znaczeń kauzatywnych w postaci kauzatywów leksykalnych, np.
uszczęśli-wiać ‒ por. ang. make happy [Olszewska 1986: 138]. Następnie autorka
przyj-rzała się dystrybucji kauzatywów złożonych w obu językach. Jako znamienne dla języka angielskiego oceniła liczne przykłady złożonych, analitycznych form kauzatywów, tworzonych przez czasowniki cause, make, have. Dostrzegła, że odpowiadające tym angielskim czasownikom polskie verba (spowodować,
sprawić, czynić) obdarzone są pewnymi restrykcjami stylistycznymi. Autorka
scharakteryzowała warunki użycia kauzatywów o znaczeniu ogólnym, zawiera-jących takie wykładniki, jak ang. cause oraz make, have, get i odpowiadające im pol. spowodować, sprawić, czynić [Olszewska 1986: 139–140]. Konkludując napisała, że w odróżnieniu od języka angielskiego znaczenia kauzatywne w języku polskim nie niosą ze sobą jednoznacznych refleksów gramatycznych, a interpretacja znaczeń kauzatywnych w polszczyźnie jest często determinowana przez czynniki semantyczne i pragmatycznojęzykowe [Olszewska 1986: 142].
Wyniki badań podejmowanych w kręgu języków słowiańskich prezentuje artykuł poświęcony kauzatywom polskim oraz serbsko-chorwackim [Molas 1994]. Autor poszukiwał definicji czasowników kauzatywnych i ‒ podążając za J. Lyonsem – oddzielał przyczynowość od agentywności [Lyons 1989: 107– 108]. Pojęcie kauzatywności wywiódł od zjawisk kauzalnych o szerszym za-sięgu, czyli „sekwencji powiązań przyczynowo-skutkowych” [Molas 1994: 35]. Za człon parafrazy konstytutywny dla rozumianej jako przyczynowość i charak-teryzującej się rezultatywnością kauzatywności slawista uznał zwrot
spowodo-wać że... (učiniti da...) [Molas 1994: 40]. Ujęcie konfrontantywne polegało
w omawianym artykule na równoległym podaniu przykładów z wybranych języków słowiańskich na poparcie stawianych tez. Autor wyodrębnił czasowniki
sprawić (učiniti) i spowodować (prouzrokovati), które objął etykietą:
wyznacz-niki kauzatywności. Jednostek tych nie włączył do zbioru kauzatywów, gdyż nie dają się sparafrazować przy użyciu ich samych [Molas 1994: 38]. Za drugą klasę ściśle powiązaną z kauzatywami uznał czasowniki modalno-kauzatywne, korzystał przy tym z uprzednich badań nad tym zbiorem prowadzonych dla
czasowników polskich [Marcjanik 1980], np. kazać (narediti), zmusić
(primora-ti). Autor zadał pytanie o cechy selekcyjnego korelatu niekauzatywnego dla
causativum. Analizując wybrane przykłady werbalne, wysnuł wniosek, że np. polskie poić ma korelat niekauzatywny pić i w ten sposób obiekt konstrukcji kauzatywnej przy predykacie eksplikowanym jako poić ma charakter żywotny, por. poić konia – koń pije. Autor napisał: „Z powyższych uwag wynika, iż żywotność obiektu konstrukcji kauzatywnej i istnienie korelatu kauzatywnego od causativum w sposób alternatywny stanowią warunki wystarczające do określenia czasownika mianem kauzatywnego” [Molas 1994: 42]. Ostatecznie badacz stworzył następującą hierarchię kryteriów wpływających na uznanie danego czasownika za causativum. Zaliczył do nich: tranzytywność, rezultatyw-ność, istnienie korelatu, żywotność obiektu, jednocześnie zastrzegł, że wymie-nione kryteria cechuje niejednorodność. Obok siebie występują kryteria seman-tyczne (rezultatywność oraz żywotność) i kryterium formalne – wymóg istnienia lub nieujawnienia korelatu [Molas 1994: 43]. Autor przedstawił kilka klas czasowników kauzatywnych z różnymi typami korelatów. W tak skonstruowa-nym zestawieniu uwidacznia się inspiracja wcześniejszymi analizami [Gołąb 1968]. Do klas verbów kauzatywnych i korelujących z nimi niekauzatywnych J. Molas zaliczył: czasowniki kauzatywne z korelatami paradygamtycznymi, z korelatami refleksywnymi, z korelatami homonimicznymi oraz z korelatami supletywnymi. Za szczególnie interesującą uznał tę ostatnią grupę z członami supletywnymi pary czasownikowej, gdyż para taka wymaga analizy ściśle semantycznej, w sytuacji, gdy zatarciu uległ związek genetyczny, por. kłaść –
leżeć. Celem tego opracowania było prześledzenia „stopniowej przemiany par
kauzatywnych od powiązań gramatycznych do czysto znaczeniowych” [Molas 1994: 45–46].
Do badań kontrastywnych nad zjawiskiem kauzatywności, przeprowa-dzonych między językami słowiańskimi, należą te, które uwzględniają dane z języków bułgarskiego i polskiego [Korytkowska 1992, 2004, Kiklewicz, Korytkowska i in. 2010]. Problematyka konstrukcji kauzatywnych stanowiła podstawę opisu wybranych typów pozycji argumentowych w ramach większej monografii, będącej częścią gramatyki konfrontatywnej bułgarsko-polskiej [Korytkowska 1992: 81–103, 121–154]. Lingwistka przedstawiając problematy-kę opisu struktur kauzatywnych w obu językach, uwzględniła m.in. takie zmien-ne, jak ograniczenia selektywne P’ i P’’ oraz aspektualność. Szczególnie intere-sujące okazały się sposoby powierzchniowej realizacji argumentów ze struktury predykatowo-argumentowej w przypadku predykatorów kauzatywnych charak-teryzujących się kondensacją treści, przedmiotem opisu uczyniono także sposo-by wbudowywania danych treści w znaczenia predykatorów [Korytkowska 2010: 412–413]. Autorka zwróciła uwagę na uwarunkowane genezą podobień-stwo obu systemów językowych bułgarskiego i polskiego w zakresie słowotwór-stwa. Omawiane analizy wykazały, że podobna jest proporcja między
kauzaty-wami zsyntetyzowanymi a analitycznymi dla obu języków [Korytkowska 2010: 418]. Ilustracją założeń w opisywanym opracowaniu były fakty językowe z obu języków, ukazujące różną dystrybucję leksemów realizujących dane znaczenie kauzatywne w obu językach. Charakterystycznym zjawiskiem jest częsty brak symetrii między causativum leksykalnym a analitycznym. Jednoelementowemu causativum w jednym języku odpowiada predykator analityczny w drugim, a dla obu konstrukcji kauzatywnych można sporządzić parafrazę o paralelnej treści. Lingwistka zaobserwowała, że częstym w języku polskim kauzatywom odprzy-miotnikowym, derywowanym za pomocą prefiksu -u odpowiadają bułgarskie konstrukcje analityczne [Korytkowska 2010: 419]. Odwrotną tendencję, czyli występowanie kauzatywów leksykalnych w języku bułgarskim, a odpowiadają-cych im konstrukcji analitycznych w polszczyźnie, badaczka udokumentowała dla klasy z wbudowanym komponentem pozbawić, np. pol. pozbawić liści,
pozbawić wiary, pozbawić ziemi [Korytkowska 2010: 420]. W omawianym
opracowaniu, w którym badaniu poddano podstawowe struktury zdaniowe w językach białoruskim, bułgarskim i polskim, pokaźną część materiału stano-wią różne typy fraz zdaniowych fundowane na strukturze predykatowej P (p, q) [Kiklewicz, Korytkowska i in. 2010: 275–284]. Według zestawienia fre-kwencyjnego badanych typów struktur predykatowo-argumentowych, struktura
P (p, q), więc struktura semantyczna właściwa dla predykatów kauzatywnych,
uplasowała się na piątej pozycji ze względu na częstość występowania [Kikle-wicz, Korytkowska i in. 2010: 319]. Etykietka kauzatywności pomogła wydzie-lić klasy semantyczne wśród inchoativów dla języka bułgarskiego, polskiego oraz białoruskiego. Znaczenie powodowania zostało zatem uwzględnione przy opisie kategorii inchoatywności dla trzech języków słowiańskich: południowo-, zachodnio- i wschodniosłowiańskiego [Mazurkiewicz-Sułkowska 2008: 118– 129, 171–176].
Konfrontacja języków polskiego i słoweńskiego w odniesieniu do zjawiska kauzatywności została również częściowo przeprowadzona z uwzględnieniem zjawisk leksykalnych oraz składniowych. Projekt badań jednostek kauzatyw-nych dla obu języków, których znaczenia można parafrazować z użyciem adiectivum został naszkicowany w oddzielnym artykule [Zatorska 2010]. W zakresie leksyki przedstawiono językowe wykładniki kauzatywnych predyka-tów z komponentem barw dla obu języków [Zatorska 2008a], z określeniami narodowości, np. germanizirati ‘germanizować’ lub określeniami religijnej denominacji, np. pokristjaniti ‘schrystianizować’ dla słoweńszczyzny [Zatorska 2011a]7, a także niektóre kauzatywne określenia uczuć w obu językach, w tym
7 Artykuł A. Zatorskiej [2011a] nie ma charakteru porównawczego. Materiał leksykalny z ję-zyka słoweńskiego przedstawiono na tle dziejów terytorium Słowenii z uwzględnieniem właści-wości słowotwórczych i semantyczno-składniowych. Polskie i słoweńskie predykatory parafrazo-wane przez przymiotniki odnoszące się do pojęć związanych z narodowością i wyznaniem zostały skonfrontowane na kartach obecnego studium (rozdz. III).
predykatory z otwieraną obok agentywnej pozycją argumentową o wartości Experiencer, np. navduševati ‘zachwycać’. Autorka określiła te szczególnego rodzaju wyrażenia zawierające w swej budowie element kauzatywny jako czasowniki z pogranicza emocji, percepcji i wartościowania, np. narediti vtis ‘wywrzeć wrażenie’, pustiti vtis ‘pozostawić wrażenie’, zbujati vtis ‘budzić wrażenie’ etc. [Zatorska 2007]. Zbadano także zbiór predykatorów kauzatyw-nych w języku polskim oraz słoweńskim denotujących zmiany wymiarów [Zatorska w druku]. Zbadano sposoby językowego manifestowania semantycz-nej kategorii intensywności w obu językach [Zatorska 2012]. Przedmiotem zainteresowania uczyniono także zagadnienia ściśle gramatyczne. Zostały za-sygnalizowane typy różnych konstrukcji zdaniowych fundowanych na predyka-cie kauzatywnym w języku słoweńskim [Zatorska 2008]. Przedstawiono również składniowe implikacje semantyki przymiotnika występującego w parafrazie danego predykatora ze sposobami realizacji struktury predykatowo-argumen-towej, w której model wpisuje się dany predykator. To drugie opracowanie sporządzone zostało w ujęciu kontrastywnym polsko-słoweńskim [Zatorska 2011].
ROZDZIAŁ II