Przymiotniki parametryczne były dzielone w językoznawstwie polskim na te związane z fizycznymi właściwościami przedmiotów, z których następnie

wyodrębniono własności „wymiaru, odległości, konsystencji, temperatury, ciężaru, siły”, oraz cechami temporalnymi, jak „lokalizacja w czasie, trwanie, frekwencję, prędkość” [Nagórko 1987: 80]. Szereg przymiotników parametrycz-nych to określane w literaturze przedmiotu przymiotniki wymiaru [LindeUsiek-niewicz 2000]. Adiectiva wymiaru wchodzą w skład parafraz określonych predykatorów, którym to jednostkom predykatywnym w języku polskim i sło-weńskim autorka bieżącej pracy poświęciła oddzielne studium [Zatorska w druku]. We wspomnianym artykule, i klasyfikację tę, z odpowiednimi zmia-nami, akceptujemy także w niniejszym opracowaniu, określenia wymiarów zostały podzielone na sześć gniazd słowotwórczo-leksykalnych. Przymiotniki

duży, wielki i mały oraz korespondujące z nimi predykatory tworzą pierwsze

gniazdo. Drugie koncentruje się wokół określeń gruby, cienki, chudy. Trzecie tworzą nazwy cech wysoki i niski, czwarte długi i krótki, a piąte – szeroki i wąski. Gniazdo szóste utworzone zostało wokół przymiotników wymiaru

głęboki i płytki. Comparativus większy buduje parafrazy predykatorów

powięk-szać – powiększyć, np. Jan powiększa dom. Poprzez dobudowanie werandy Jan

powiększa dom – To, co robi Jan powoduje, że dom staje się większy. Para

czasowników zwiększać – zwiększyć wnosi dodatkowo znaczenie

(s)powodo-wania większego natężenia danego stanu, np. Kolejarze zwiększyli ruch pocią-gów. Predykatory pomniejszać – pomniejszyć, jak również zmniejszać –

zmniej-szyć mogą być parafrazowane za pomocą przymiotnika w stopniu wyższym

mniejszy, np. Budowniczowie zmniejszyli szpitalne sale – To, co zrobili budow-niczowie, spowodowało, że szpitalne sale są mniejsze; Wydzielenie z niej małej łazienki pomniejszyło kuchnię. Nasz materiał poświadcza jeszcze zmniejszać2 – zmniejszyć2, które mogą być sparafrazowane przez adiectivum mniejszy2 [mniej

intensywny, o mniejszym zasięgu, o mniejszej liczbie], np. Swoimi decyzjami spółki kolejowe zmniejszyły ruchu pociągów. Z semantyką przymiotnika

i derywowanego od niego czasownika koreluje tutaj struktura semantyczna. Dla czasowników zmniejszać1 –zmniejszyć1 wyjściową strukturą jest P (x, y, z) – Właściciel zmniejszył dom o kilka metrów; a także P (p, y) – Sztorm zmniejszył

wydmy. Natomiast dla drugiego znaczenia jednostki leksykalnej zmniejszać czyli

dla zmniejszać2 –zmniejszyć2 podstawową strukturą jest P (p, q), np. Decyzje

zarządu zmniejszyły produkcję. Więcej o typach struktur semantycznych

w powiązaniu z różnymi klasami czasowników porównaj rozdz. IV, na temat użyć verbów zmniejszać1, zmniejszyć1 oraz zmniejszać2, zmniejszyć2 w różno-rodnych frazach zdaniowych por. rozdz. V. Gniazdo słowotwórcze utworzone wokół adiectivum GRUBY i jego antonimów koncentruje wokół siebie predyka-tory pogrubiać – pogrubić, np. Obłożenie izolacją cieplną pogrubiło ściany

budynku. Watolina pogrubia płaszcz, jak również ścieniać – ścienić, np. Facho-wiec ścienił listwy przed zamontowaniem. Gniazdo słowotwórcze z DŁUGI

grupuje kilka predykatorów. Składniowe sposoby eksplikacji struktury seman-tycznej różnicują jednostki takie jak, np. podłużać i przedłużać. Język polski dopuszcza tylko frazy zdaniowe z argumentami przedmiotowymi skutku dla predykatora podłużać – podłużyć, np. Krawiec podłużył płaszcz. Ewentualnie:

Doszyciem falbany krawcowa podłużyła spódnicę. Inaczej verba przedłużać

i wydłużać oraz ich rezultatywne odpowiedniki, które są odzwierciedleniem predykatu drugiego rzędu – umożliwiają frazy odpowiadające argumentom zdarzeniowym, np. Prace wykończeniowe w nowym szpitalu przedłużają

oczeki-wanie na leczenie. Formalne wymagania banku wydłużają oczekioczeki-wanie na kredyt. Na temat wewnętrznego zróżnicowania badanego zbioru pod względem

semantyczno-składniowym (patrz rozdz. IV, V). O korelacji między strukturą semantyczną a cechami określanymi przez przymiotniki z parafraz patrz rozdz. IV. Gniazdo słowotwórcze KRÓTKI koncentruje wokół siebie znaczenia polskich predykatorów m.in.: skracać – skrócić, które umożliwiają zarówno uzupełnianie miejsc argumentowych przez frazy odpowiadające argumentom przedmiotowym, np. Krawiec skrócił spodnie, jak i przez frazy realizujące argumenty nieprzedmiotowe, np. Decyzje samorządów skróciły prace

remonto-we w tym rejonie. Gniazdo SZEROKI zawiera m.in. jednostki: rozszerzać –

rozszerzyć oraz poszerzać – poszerzyć – obejmujące zarówno realizacje

odpo-wiadające predykatom pierwszego rzędy, np. Krawcowa poszerzyła / rozszerzyła

dół spódnicy, jak i będące eksplikacją struktur z wyższego poziomu: Decyzje władz rozszerzyły działalność klubów sportowych – w tym drugim przykładzie

poświadczone jest stałe połączenie analityczne rozszerzyć działalność. Parafra-zowane przez przymiotnik wąski predykatory zwęzić – zwężać są przykładem odzwierciedlenia struktury semantycznej niższego rzędu (według klasyfikacji przyjętej w rozdziale II, IV), np. Krawiec zwęził spodnie. Ekipa budowlana

zwęża jezdnię. „Verba pogłębiać – pogłębić są parafrazowane za pomocą

przymiotnika głęboki (głębszy), por. Robotnicy pogłębiają zbiornik – Robotnicy

powodują, że zbiornik staje się głęboki / głębszy. Czasowniki spłycać – spłycić

mogą być parafrazowane przez płytki (płytszy), np. Robotnicy spłycają akwen –

Robotnicy powodują (to), że akwen staje się płytszy. Ekipa budowlana spłyciła zbiornik – Ekipa budowlana spowodowała (to), że zbiornik jest płytszy”

[Zator-ska w druku]. W niniejszej książce uszczegółowiono znaczenia predykatorów uwzględniając ich funkcjonowanie jako wykładników znaczeń przenośnych obok pogłębiać1, pogłębić1 parafrazowanych przez przymiotnik głęboki1, będący określeniem wymiaru, wyodrębniłam także pogłębiać2, pogłębić2 związane z głęboki2 [wnikliwy], np. Uwagi recenzenta pogłębiły wywód badacza, oraz

pogłębiać3, pogłębić3 odnoszące się do głęboki3 [intensywny, większy], np. Tymi działaniami pogłębili tylko jego problemy. Podobnie odnośnie do wybranych

kauzatywów z określeniami wymiarów w parafrazie dokonano oddzielenia znaczeń przenośnych, por. rozdz. V i Indeksy czasowników oraz przymiot-ników.

Korzystając z klasyfikacji wcześniej zaproponowanej w literaturze dotyczą-cej przymiotnika [Nagórko 1987: 80] do mierzalnych lingwistka zaliczyła również jednostki związane z konsystencją por. GĘSTY – zagęszczać –

za-gęścić, np. Kucharz zagęścił zupę mąką. Predykatory zgęszczać – zgęścić należą

do rzadszych, interesujące nas tutaj konteksty niemal nieobecne w NKJP. Za pomocą adiectivum RZADKI możemy sparafrazować rozrzedzać – rozrzedzić, np. Kucharz rozrzedza zupę wodą – Kucharz dodaje wody do zupy i powoduje,

że zupa jest rzadsza / bardziej rzadka. Dolanie soli fizjologicznej rozrzedziło lekarstwo do wlewu. Czasownik przerzedzać – przerzedzić, np. Promieniowanie radioaktywne przerzedziło włosy pacjenta. Burza przerzedziła las. Ogrodnik przerzedził krzewy. Słoweńskie verba razredčiti – razredčevati, np. Nevihta je razredčila gozd, również koncentrują swoje znaczenia wokół centrum

znacze-niowego REDEK. W słoweńskim przymiotnik GOST parafrazuje wybrane verba kauzatywne jak gostiti – zgostiti, np. Kuhar gosti juho z moko. Czasownik gostiti z parafrazą ‘delati kaj gosto’ uwzględniła w swych badaniach słoweńska uczona [Vidovič-Muha 1985: 52]. Predykatory redčiti pozwala na parafrazę przez zdanie z przymiotnikiem redek, np. Gozdar / Logar redči gozd. Natakar redči

sadni sok.

Za mierzalne, za A. Nagórko, uznaliśmy również adiectiva związane z „temperaturą”, por. CIEPŁY – ocieplać – ocieplić, podzielono na ocieplać1 – ocieplić1 np. Masaż ocieplił stopy dziewczyny. Dłoń chłopaka ociepliła dłonie

dziewczyny. Słońce ociepliło dzisiaj powietrze. Masaż ocieplił stopy dziewczyny. Dłoń chłopaka ociepliła dłonie dziewczyny oraz na ocieplać2 – ocieplić2 , np. Ekipa remontowa ociepla budynek styropianem. Krawcowa ociepliła

płaszcz. Ta druga para koresponduje z ciepły2 [chroniący przed zimnem]. W kręgu CIEPŁY znajduje się również docieplać – docieplić, np. Dodatkowa

warstwa styropianu dociepliła budynek. Obłożenie domu deskami dociepliło go. Marek docieplił dom deskami. Słoweński materiał zawiera jednostki

predyka-tywne eksplikujące strukturę semantyczną X dela / je naredil y toplo – TOPEL –

otopliti1, np. Sonce je otoplilo zrak. Wielofunkcyjność predykatorów parafrazo-wanych przez polski przymiotnik ciepły i słoweński topel wynika z polisemii przymiotnika ciepły, np. ciepły dzień, ciepła zupa, ciepła kurtka – ‘kurtka, w której komuś jest ciepło’. Zdanie X ocieplił pomieszczenie – możemy spara-frazować jako X spowodował, że w pomieszczeniu jest ciepło / cieplej lub X

spowodował, że pomieszczenie jest ciepłe /cieplejsze. Argument przedmiotowy y

– pomieszczenie wyraża dla podanego zdania frazę w pozycji argumentowej Locative [Korytkowska 1992]. Zdanie: Robotnicy ocieplają budynek / ściany

budynku styropianem wskazuje na znaczenie: Robotnicy robią tak, że budynek jest taki, że jest w nim cieplej / lepiej utrzymuje temperaturę. Język słoweński

dla podobnego kontekstu wprowadza verbum izolirati, np. Delavci izolirajo

hišo. Dla polskich docieplać – docieplić, ocieplać2 – ocieplić2 za parafrazujący przymiotnik przyjęliśmy ciepły2 [chroniący przed zimnem]. Wyznaczono jeszcze

trzecie całkowicie metaforczyne znaczenie przymiotnika ciepły – ciepły3

[przy-jazny, życzliwy, przyjemny] oraz korespondujących z nim czasowników por.

ocieplać3 – ocieplić3, np. Przyjaciel swymi słowami ocieplił dziewczynę. Dla języka słoweńskiego obserwujemy topel1 oraz otopliti1, np. Sonce je otoplilo

zrak.; topel2 [ki varuje pred mrazom] – otopliti2, np. Mati je otoplila staro jakno, a także, analogicznie jak w polszczyźnie, trzecie znaczenie przenośne – topel3

[bolj prijeten] – otopliti3, np. Dogovor o strateškem partnerstvu je otoplil odnose

med državama NBp; CHŁODNY – chłodzić, np. Kompres chłodzi czoło dziec-ka.; Klimatyzacja chłodzi powietrze w pomieszczeniu. Podawanie chłodnych napojów chłodzi organizm pacjenta. Kostka lodu chłodzi sok; ochładzać1 – ochłodzić1, np. Pęd zimnego powietrza ochłodził pomieszczenie; schłodzić – schładzać, np. Deszcz schłodził upalne, letnie powietrze. Podstawowym i wykazującym związek formalny z przymiotnikiem ZIMNY czasownikiem jest

ziębić, np. Wstawienie do lodówki ziębi napój oraz oziębiać – oziębić, np.

Wstawianie do lodówki oziębia napoje. Predykator percepcji temperatury

para-frazowany przez polskie adiectivum zimny to właśnie częste ziębić – oziębiać – oziębić, np. Mróz ziębi podeszwy pantofelków. Ściana szczytowa ziębi

domow-ników. Chłodny powiew oziębił kolejno warstwy powietrza (za NKJP).

Słoweń-skie hladiti – ohladiti – ohlajati znajdują miejsce w zbiorze predykatorów parafrazowanych przez HLADEN (w tej książce oznaczany jako hladen1), np. Nevihta je ohladila zrak. W języku słoweńskim w odróżnieniu od polskiego, w którym znaczenie powodować, że coś jest letnie (ani zimne, ani gorące) można wyrazić jedynie w sposób opisowy, odnotowano jeszcze czasownik

omlačiti parafrazowany przez narediti mlačno, np. Omlačil je vodo za kopanje

otroka, ker ne sme biti vroča. Dla obu języków charakterystyczne jest użycie

czasowników derywowanych od pol. chłodny, słoweń. hladen w znaczeniach zmetaforyzowanych. Na potrzeby tej książki przypisano drugie znaczenie polskiemu przymiotnikowu chłodny – chłodny2 [mniej intensywny, mniej ciepły,

mniej miły] i powiązano go z czasownikami ochładzać2 – ochłodzić2, np. Brak

miłości ze strony żony ochładza relację małżeńską. Ogólne nieszczęścia ochło-dziły jego uczucia. Analogicznie opisano te znaczenia dla języka słoweńskiego

– hladiti1 – ohladiti1 – ohlajati1 np. Mraz ga je ohladil oraz w znaczeniu przeno-śnym – hladen2 [manj intenziven] – hladiti2 – ohladiti2 – ohlajati2, np. Njegovo

početje je ohladilo dekletovo zaljubljenost.

Do zbioru mierzalnych zaliczamy także przymiotniki związane z pojęciem ciężaru, por. CIĘŻKI – Predykatory obciążać – obciążyć mimo, że powiązane słowotwórczo z gniazdem ciężki / ciężar są przede wszystkim czasownikami czynności fizycznych, co poświadcza definicja słownikowa czasownika

obcią-żyć ‘obładować kogoś czymś ciężkim’ USJP, np. Fryzjer nieodpowiednią pielęgnacją (środkiem do pielęgnacji) nadmiernie obciążył włosy klientki.

Znaczenie wyrażone frazą X spowodował, że coś jest ciężkie, cięższe po-świadczają natomiast predykatory analityczne, np. dodać / dodawać ciężaru,

np. Nałożenie maski w salonie fryzjerskim dodało włosom ciężaru; ująć /

ujmo-wać ciężaru, np. Wyszczuplenie bryły ujęło jej ciężaru. LEKKI – Antonimiczny

wobec ciężki przymiotnik lekki również może być użyty dla sparafrazowania jednostek analitycznych, np. nadać /nadawać lekkość, np. Pomalowanie mebla

na biało nadało mu lekkość; dodać / dodawać lekkości, np. Biały kolor [...] dodaje wnętrzu lekkości. Verba słoweńskie z wbudowaną frazą ‘powodować, że

coś jest cięższe’ ‘narediti kaj težje’ to obtežiti, np. Očetovo darilo je njegovo

prtljago obtežilo. (Ograniczenie łączliwości w pozycji argumentu

przedmioto-wego skutku -anim). W obu językach zdania z kauzatywami obciążyć2, obtežíti2

oznaczającymi zwiększenie bądź zmniejszenie ciężaru służą jako metafory zmiany stanów psychicznych, np. To, co zrobił syn, obciążyło psychikę matki.

To, kar je naredil sin, je obtežilo mamino srce.

Właściwości poddające się parametryzacji budują znaczenia predykatorów z parafrazującymi je adiectivami, jak SILNY – nasilać – nasilić semantycznie korelują z przymiotnikiem silny w znaczeniu intensywny, np. Zaniedbanie

higieny skóry u chorego przez lekarza nasila stan zapalny u pacjenta oraz

SŁABY – osłabiać – osłabić są parą predykatorów obsługują znaczenia zmiany cechy danego obiektu, w tym osoby, np. Zła opieka szpitalna bardzo osłabiła

chorego. Mogą też dotyczyć zmiany natężenia danego stanu lub zdarzenia, np. To, że spadł nagły deszcz, osłabiło uderzenie / siłę uderzenia wichru. Znaczenia

czynienia MOCNYM w języku polskim oddawane jest przez predykatory

umacniać – umocnić oraz wzmacniać – wzmocnić np. Dożylne podanie glukozy

wzmocniło pacjenta. W słoweńskim czasownik očvrstiti – może być

parafrazo-wany przez przymiotnik čvrst, np. To, kar so naredili zdravniki, je očvrstilo

novorojenčka. Kilka słoweńskich predykatorów zawiera wbudowane w swą

strukturę semantyczną znaczenie KREPEK por. krepiti1, okrepiti1, okrepčati,

okrepčevati, pokrepčati, pokrepiti, np. Zdravila so bolnika okrepila.

Antoni-miczny wobec krepek przymiotnik SLAB i comaprativum slabši budują parafra-zy zdań z czasownikami oslabiti, poslabšati, poslabševati, np. Sprememba klime

je bolnika oslabila – je oslabila / izboljšala bolnikovo zdravstveno stanje. Nizek pritisk je oslabil njegovo počutje.

Z cechami temporalnymi korelują polskie predykatory, odpowiednio z

mło-dy – odmładzać – odmłodzić, np. Chirurg plastyczny odmłodził pacjentkę.

Czasowniki odmładzać, odmłodzić są w niniejszej pracy omówione przy opisie kategorii restauratywności (VI 3.4.1). Antonimiczną parę stanowią postarzać –

postarzyć z parafrazującym przymiotnikiem stary / starszy, np. W tym zakładzie

specjalnie postarzają dżinsy. Kustosze specjalnie postarzyli replikę szkieletu zwierzęcia (za NKJP); Wojna postarzyła twarz artystki. W języku słoweńskim

z możliwością parafrazy przez mlad występują: mladiti oraz pomladiti,

pomlaja-ti, pomlajevapomlaja-ti, np. Casio je spet pomladil ročne računalnike NB. Hormoni

pomlajajo. Rdeča barva je živahna; greje nas, pomlaja in poživlja NB. Oranžna barva pomlaja kri NB. Ta zdravnik pomlaja starce NB. Także verba mladiti,

pomladiti, pomlajati, pomlajevati zaliczono w tej książce do klasy predykatorów

restauratywnych (VI.3.4.2). Słoweńskie kauzatywa z możliwością parafrazy przez adiectivum star są reprezentowane przez: postarati ‘narediti, da dobi kdo

star, starejši videz’ oraz przez teliczny czasownik starati ‘delati, da dobi kdo star, starejši videz’, np. Ta obleka / frizura jo postara. Vojna ga je postarala.

Zmiana dotycząca tego, że dana osoba / obiekt wygląda na starszą może być zamierzona, np. Umetno so postarali kavbojke; bądź niezamierzona: Prometna

nesreča ga je postarala. Kauzatywa parafrazowane przez polski przymiotnik nowy (por. słoweń. nov) są definiowane przez następującą frazę odnawiać –

odnowić – X odnowił mieszkanie – X spowodował, że mieszkanie jest jak nowe /

wygląda jak nowe. Język poświadcza tu niemożność uczynienia czegoś nowym,

dlatego w parafrazie danego zdania lub w definicji słownikowej obecny jest element taki jak nowy. Regułę tę poświadczają przykłady zdań w języku słoweń-skim: obnavljati, np. Početje delavcev obnavlja hišo = Početje delavcev

obnav-lja videz hiše. Warto zauważyć, że ponieważ niemożliwe jest spowodowanie

faktycznego cofnięcia czasu i wyrażenia tego językowo, czasownik odmłodzić w zdaniu X odmłodził Y może być jedynie sparafrazowany przez zdanie X zrobił

tak / spowodował, że Y wygląda młodziej i paralelnie w języku słoweńskim mladiti / pomladiti etc. ‘delati / narediti, da dobi kdo star, mlajši videz’

‘powo-dować, spowo‘powo-dować, że ktoś będzie wyglądał na młodszego’. Więcej na temat polskich czasowników odnawiać, odnowić oraz słoweń. obnavljati, obnoviti w (VI.3.4) przy ilustrowaniu wykładników kategorii restauratywności.

Parametryzacja przysługuje także właściwościom związanym z kategorią prędkości. Wokół POWOLNY zbudowane są znaczenia czasowników

spowal-niać – spowolnić, np. Strajk kolejarzy spowolnił ruch pociągów. Działania

władz czasem spowalniają rozwój przedsiębiorstw. Strajk kolejarzy spowolnił ruch pociągów. Zastój w budownictwie spowolnił rozwój całej gospodarki. Specyficzny klimat panujący wtedy w polskim showbiznesie spowolnił nieco karierę Kayah (za NKJP). Podobnie w języku słoweńskim POČASEN wchodzi

w skład parafraz causativum počasniti – upočasniti – upočasnjevati, np.

Eko-nomska kriza je upočasnjevala razvoj podjetij.

Do predykatorów parafrazowanych przez przymiotniki określające cechy mierzalne należą te nazywające zmiany wartości czegoś (np. finansowej) jak pol. podrażać – podrożyć, np. Przedsiębiorcy podrożyli produkcję oraz potaniać – potanić, np. Wytwórca potanił koszty produkcji; słoweń. poceniti, np. Naftni

šejki so nas torej razumeli in pocenili svoje zlato NB, dražiti – podražiti, np. Obvezna avtomobilska zavarovanja zavarovalnice dražijo zadnja tri leta NB. Toliko so podražili ali pocenili bencin NBp. Podjetniki so podražili proizvodnjo.

2.1.8. Do predykatorów parafrazowanych przez przymiotniki nazywające inne

W dokumencie Polskie i słoweńskie predykatory kauzatywne z parafrazą przymiotnikową (Stron 106-111)