Z PREDYKATOREM KAUZATYWNYM
4. Problemy i zjawiska ujawnione przy klasyfikacji badanego materiału na podstawie struktur predykatowo-argumentowych materiału na podstawie struktur predykatowo-argumentowych
i fraz zdaniowych
4.1. Kształt i wybór struktur semantycznych i ich wpływ na kształt fraz zdaniowych
W tym punkcie pragniemy omówić dyskusyjne rozstrzygnięcia przy ustala-niu struktur semantycznych i realizujących je fraz zdaniowych. Jednym ze spo-sobów charakteryzowania predykatu jest ustalenie ilości implikowanych przez niego miejsc argumentowych oraz ustalenie rodzajów pozycji argumentowych. Model charakterystyki i aplikacji typów pozycji argumentowych wypracowała i twórczo wykorzystała do opisu materiału bułgarskiego i polskiego M. Koryt-kowska [1992]. Termin pozycja argumentowa stanowi rodzaj skrótu.
Seman-tycznie odpowiada jej predykacja otwierająca miejsce dla pewnego typu argu-mentu. Dla pozycji Agentive (Ag) jest fraza x działa, x robi y. Pozycja Expe-riencer (Exp) odnosi się do sfery uczuciowej i doznaniowej; odpowiada jej fraza
x doznaje / x czuje, że p. Pozycja argumentowa Instrument (Instr) jest oddana
poprzez frazę x używa y. Pozycja Locative (Loc) wskazuje na relację przestrzen-ną5 [Korytkowska 1992: 25‒28]. Przywołany model zainspirował następnie innych badaczy, dokonujących analiz konfrontatywnych [Mazurkiewicz-Sułkowska 2008: 44‒45 i nast.]. Przy ustalania inwentarza pozycji argumento-wych, czyli uzupełnień obligatoryjnych, generowanych przez dany predykat, zrezygnowano z uwzględniania jako oddzielnego argumentu przedmiotowego tego, który pojawia się w pozycji argumentowej w pozycji Instrument. Denota-tem frazy nominalnej występującej w pozycji argumentowej Instrument jest narzędzie lub substancja pomocnicza. Językowe wykładniki z pozycji argumen-towej Instr potraktowano w tym opracowaniu jako elementy dodatkowe, uzupeł-niające, nieobligatoryjne. Podobne stanowisko zajęli autorzy książki o podsta-wowych strukturach zdaniowych we współczesnych językach słowiańskich [Kiklewicz, Korytkowska i in. 2010: 22]. Analiza w niniejszej pracy nie obejmu-je zdań będących elipsą większych segmentów zdaniowych zawierających realizację argumentu odpowiadającego narzędziu lub użytej substancji pomocni-czej. Jakkolwiek we współczesnym dyskursie, pod wpływem języka reklamy, zdania, w których argument w pozycji Instrumentu jest na poziomie składni zdania realizowany jako pierwszy (w składni tradycyjnej w pozycji podmiotu), np. Krem zmiękcza skórę. Parafina doskonale wygładza dłonie. Olej nawilża, koi
i odmładza skórę (TS) są bardzo obficie udokumentowane. Tego typu przykłady,
liczne w tekstach zawierających reklamy, pozostają poza zakresem niniejszego opracowania.
4.2. Klasyfikacja czasowników w oparciu o typ struktury semantycznej 4.2.1. Dla niektórych predykatorów i realizujących je zdań zdecydowano się na przyjęcie więcej niż jednej bazowej struktury predykatowo-argumentowej. Sytuację tę można zilustrować np. przez sposób zapisu predykatów będących podstawą następujących zdań, por. pol. Robotnik krzywi drut, słoweń. Delavec
krivi žico. Zdania te wywiedziono ze struktury z predykatem pierwszego rzędu
dwumiejscowym P (x, y). Tak więc czasowniki pol. krzywić, skrzywić oraz słoweń. kriviti, ukriviti sklasyfikowano jako występujące w zdaniach, które eksplikują strukturę semantyczną z predykatem niższego rzędu. Warto
5 Nie przywołujemy tutaj wszystkich typów fraz opisanych przez M. Korytkowską [1992], a jedynie te, które najczęściej spotykane są przy opisie badanych struktur kauzatywnych.
żyć, że w podanych przykładach pozycja argumentowa x ma wartość Agentive. Na temat typów pozycji argumentowych w odniesieniu do wybranych języków słowiańskich [Korytkowska 1992]. Analiza przykładów zdaniowych zawierają-cych podane verba wykazała zdania, których podstawą jest predykacja drugo-rzędowa. Przyjęto zatem drugą możliwą strukturę P (p, y) z jednym argumentem zdarzeniowym p oraz drugim argumentem przedmiotowym y jako podstawę wybranych zdań z czasownikami pol. krzywić, skrzywić oraz słoweń. kriviti,
ukriviti. Nie oznaczano czasowników pol. krzywić, skrzywić i słoweń6. kriviti,
ukriviti dla obu struktur oddzielnymi subskryptami typu krzywić1, kriviti1 P (x, y)
krzywić2, kriviti2 P (p, y), ponieważ mimo odrębnych struktur semantycznych leżących u ich podstaw, zawierają one w swej strukturze semantycznej frazę z przymiotnikiem pol. krzywy, słoweń. kriv przywołującym cechę ‘bycia krzy-wym’ ‘o krzywym kształcie’. Różnica między zdaniami z pol. krzywić, skrzywić i słoweń. kriviti, ukriviti polega na zróżnicowaniu argumentów p oraz x. W zdaniach eksplikujących strukturę P (x, y) argument x przyjmuje rolę Agensa, występuje w pozycji argumentowej o wartości Agentive i charakteryzuje się ograniczeniem selekcyjnym +anim, np. pol. Chłopak krzywi gałąź. Pies krzywi
gałąź. Ekipa remontowa skrzywiła dach.; słoweń. Fant krivi vejo. Pes krivi vejo. Delavci so ukrivili streho. W zdaniach z tymi samymi jednostkami
leksykalny-mi, ale będących emanacją struktury P (p, y), argument przyczyny p jest najczę-ściej eksplikowany przez wyrażenia o denotatach będących np. żywiołami. Zdania oparte na strukturze P (p, y) określają najczęściej stany i zdarzenia niezamierzone, a argument przedmiotowy w ramach wewnętrznej predykacji nie wykazuje obligatoryjnego ograniczenia +anim. Przykłady zdań eksplikujących strukturę P (p, y) dla podanych verbów to, np. pol. Wicher krzywi drzewa.
Wicher skrzywił drzewa w lesie. Upadek meteorytu skrzywił skałę. Silne opady śniegu skrzywiły dach.; słoweń. Vihar krivi drevesa. Vihar je ukrivil drevesa v gozdu. Padec meteorita je ukrivil skalo. Obilne snežne padavine so ukrivile streho. Poprzez przyjęcie rozróżnienia między strukturami P (x, y), P (x, y, z),
a strukturami z predykatami wyższego rzędu P (p, q) i P (p, y), w pewnym zakresie odsunięty zostaje zarzut redukowania działań podmiotu wyrażanych w języku przez kategorię agentywności do zdań kauzatywnych opartych o pre-dykat z dwoma argumentami zdarzeniowymi. Przeciw analizom, które określiła jako redukcyjne, a za teorią i praktyką opisu nieredukcyjnego w odniesieniu do tzw. kauzatywów, uwzględniając implikacje filozoficzne takiej decyzji, opowie-działa się autorka książki Robić coś i coś powodować. Opozycja agentywności
i kauzatywności w języku polskim (por. rozdz. I) [Duraj-Nowosielska 2007].
Ilustrację stanowiska autorki przywołanej książki mogą stanowić dwa cytaty:
6 W języku słoweńskim funkcjonują czasowniki kriviti, ukriviti SSKJ odpowiadające polskim ‘oskarżać’, ‘oskarżyć’ ale pozostają one poza zakresem niniejszego opracowania.
Użycie predykatu [ktoś] coś zrobił / robi ([Ktoś] coś zrobił / robi z [czymś]) w odniesieniu do orzeczenia zdania oznacza, że zdanie to zostało zbudowane wokół konstrukcji agentywnej [...], a nie konstrukcji kauzatywnej.
Forma [cośi] spowodowało [cośi] w strukturze głębokiej wiąże tylko zdarzenia, mimo że na
powierzchni może też przyjmować argumenty niezdarzeniowe [...], por. np.: (8) Wiatr wysuszył jej
włosy ---> Wiatr spowodował, że jej włosy są suche. [Duraj-Nowosielska 2007: 102; 51]
Oczywiście można w naszym materiale odnaleźć frazy zdaniowe (lub doko-nać parafraz wyprowadzających podobne konstrukcje), takie jak pol. Przez to, co
zrobiła, ekipa remontowa skrzywiła dach. Uderzeniem młota skrzywił pręt lub
słoweń. S tem, kar so naredili, delavci so ukrivili krov. Z udarjenjem kladiva je
ukrivil drog. Wykraczają one jednak poza formułę zdania pojedynczego
wyge-nerowanego ze struktury predykatowo-argumentowej z dwoma argumentami przedmiotowymi P (x, y) przyjętą dla zdań z czasownikami pol. krzywić,
skrzy-wić i słoweń. kriviti, ukriviti. Zgodnie z zastosowanym w tej książce modelem są
one traktowane jako wyrażenia zdaniowe rozbudowujące podstawową strukturę zdaniową: X krzywi y, x krivi y o dodatkowe, niekonieczne elementy. Obecność tych dodatkowych fraz wynika prawdopodobnie z faktu, że u podłoża wszyst-kich czasowników objętych analizą w tej pracy, nawet tawszyst-kich, które denotują prostą zmianę fizyczną dokonaną na obiektach, leży na głębszym poziomie semantycznym wyjściowa struktura P (P, Q), zawierająca w swej strukturze dwa argumenty propozycjonalne P skutku Q i przyczyny.
4.3. Cechy selekcyjne nakładane na argumenty dla struktur predykatowo- -argumentowych wyrażanych przez zdania z badanymi predykatorami Niektóre z argumentów implikowanych przez predykat kauzatywny w ba-danych strukturach wykazują ograniczenia selekcyjne, np. +/-anim, +/-hum. Na temat ograniczeń selekcyjnych w strukturach kauzatywnych z polskimi czasow-nikami pisano już wcześniej [Termińska 1983: 35‒50]. W badanym materiale część predykatorów otwiera miejsca dla argumentu przedmiotowego o cesze selekcyjnej +hum, czyli o cechach istoty ludzkiej. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, w której argument przedmiotowy występuje w pozycji argumentowej o wartości Experiencer, np. pol. ją w zdaniu: Rozweselił ją; matkę w zdaniu:
Czyn syna smuci matkę. Podobne ograniczenia wykazują argumenty w pozycji
Experiencer dla materiału słoweńskiego, np. poboljšati ‒ Družinska nesreča ga
je poboljšala ‒ ga; razveseliti ‒ Predmeti iz muzeja so razveselili obiskovalce ‒ obiskovalce; užalostiti ‒ Otrokov jok ga je užalostil ‒ ga. W materiale
odnoto-wano takie predykatory, które realizują strukturę semantyczną z argumentem przedmiotowym w pozycji y o cesze selekcyjnej +anim i zarazem -hum. Do tego typu czasowników należą m.in. słoweń. krotiti1 ‒ Gospodar kroti hudega psa oraz udomačiti ‒ Gospodar je udomačil srno. Możliwe jest użycie predykatora
živahne otroke. Istnieją też takie predykatory, które odzwierciedlają strukturę
z argumentem przedmiotowym y, ograniczonym do cechy -anim, np. pol.
ostrzyć: Gospodarz ostrzy kosę i słoweń. ostriti1: Janez ostri koso. Materiał z obu języków wykazuje znaczne podobieństwo w zakresie cech selekcyjnych nakładanych przez dany predykat na implikowane argumenty.