Teoretyczną podstawę badań przedstawianych w tej pracy stanowi składnia semantyczna. Model taki uznano za adekwatny do analiz konfrontatywnych języków genetycznie bliskich, jakimi są języki polski i słoweński, z których zaczerpnięto materiał badawczy. Składnia semantyczna oparta na logice predy-katów i uwzględniająca jako podstawę struktury predykatowo-argumentowe charakteryzuje się uniwersalnością – tak pożądaną przy poszukiwaniu metajęzy-ka badań porównawczych [Kiklewicz, Korytkowsmetajęzy-ka i in. 2010: 15]. Nakreślony w ten sposób zamysł sytuuje niniejszą książkę w nurcie badań konfrontatyw-nych, podejmowanych w ramach modelu składni semantycznej dla języków słowiańskich [Korytkowska 1992, Mazurkiewicz-Sułkowska 2008, Kiklewicz, Korytkowska i in. 2010, Zatorska 2010, 2011]. Zgodnie z założeniami składni semantycznej [Karolak 1984, 2002] oraz składni funkcjonalnej [Kiklewicz 2004], przyjęto w tej rozprawie kierunek badawczy prowadzący od poziomu treściowego do poziomu językowego. Celem analizy jest ukazanie językowego fenomenu kodowania komponentów semantycznych za pomocą inwentarza środków formalnych. Praca dotyczy bliskich sobie języków słowiańskich ‒ zachodniosłowiańskiego języka polskiego oraz południowosłowiańskiego języka słoweńskiego. Zatem prowadzona analiza, oprócz niewielkich różnic wskazy-wanych na poziomie powierzchniowym, notuje przede wszystkim podobieństwa formalne w zakresie ustrukturyzowania danych znaczeń. Niniejsza książka jest pomyślana jako jedno z ogniw współczesnych badań porównawczych nad językami polskim i słoweńskim. Wybrane analizy konfrontatywne polsko-sło-weńskie, przeprowadzone w XXI w., zostały przedstawione w artykule An
overview of Recent Comparative Studies of Polish and Slovene Languages
[Zatorska 2012a]. W rozprawie zaprezentowano sposoby językowego odzwier-ciedlania powodowania lub zmieniania danej właściwości w rzeczywistości pozajęzykowej. Tak nakreślony temat sytuuje ją wśród studiów poświęconych problematyce kauzatywności.
Założenia wstępne dotyczące prowadzonych i referowanych tutaj badań przedstawiono uprzednio w artykułach [Zatorska 2010, 2011]. W formie arty-kułów opublikowano także część materiału, będącego przedmiotem analizy w niniejszej pracy [Zatorska 2008a, 2011a, 2012, w druku]. Warto podkreślić, że w stosunku do wcześniejszych tekstów poświęconych zjawisku kauzatywności, na potrzeby obecnej publikacji zmodyfikowano część ustaleń metodologicznych i zmieniono kryteria doboru materiału, który jest przedstawiony w dużo szer-szym i odmiennym zakresie niż we wspomnianych opracowaniach.
1.1. Podstawowe pojęcia składni semantycznej
Najważniejszym pojęciem składni semantycznej jest predykat, który rozu-miemy jako orzekanie o cesze, relacji. W takim ujęciu predykat ma charakter funkcjonalny, konstytuuje układ struktury pojęciowej. „Termin pojęcie jest więc semantycznym terminem immanentnym, termin zaś predykat semantycznym terminem relacyjnym (układowym) lub inaczej terminem funkcjonalnym” [Karolak 2002: 26]. Predykat implikuje argumenty, które na poziomie referen-cjalnym mogą odpowiadać pewnym fragmentom rzeczywistości, np. obiektom – argumenty przedmiotowe lub zdarzeniom czy stanom – argumenty zdarzenio-we. Założenia składni semantycznej w językoznawstwie polskim, także slawi-stycznym, upowszechnił Stanisław Karolak [1984, 2002]. Model ten, z pewnymi modyfikacjami, twórczo wykorzystała M. Korytkowska [1992] do opisu typów pozycji argumentowych w języku bułgarskim i polskim. Z jej pracy zaczerpnięto używany również w niniejszym opracowaniu termin pozycja argumentowa, stosowany synonimicznie wobec terminu miejsce argumentowe.
1.2. Dwa poziomy semantyczne zastosowane w modelu tej pracy
W pracy przyjmuje się prymarny status poziomu semantycznego, na którym usytuowane są treści przedstawiane za pomocą predykatu i związanych z nim argumentów. Wykorzystujemy klasyfikację predykatów zaproponowaną przez S. Karolaka [1984, 2002: 118‒169] – podział predykatów ze względu na liczbę i rodzaj otwieranych miejsc argumentowych. Predykaty niższego (pierwszego) rzędu otwierają miejsca tylko dla argumentów przedmiotowych, a predykaty wyższego rzędu mogą przyłączać zarówno argumenty pierwszego, jak i wyższe-go rzędu. Argument zdarzeniowy, zawierający w swej strukturze predykat wewnętrzny, jest określany jako argument propozycjonalny. Prezentowana analiza obejmuje jednostki językowe, które fundowane są na dwumiejscowym predykacie wyższego rzędu, otwierającym miejsca dla dwóch argumentów zdarzeniowych. Taki nadrzędny, wspólny predykat będziemy oznaczać symbo-lem struktury P (P, Q). Jednakże zbiór wpisujący się w tak nakreślone ramy
struktury semantycznej jest bardzo pojemny. Jego konkretne realizacje zdaniowe w materiale przyjmują obok P (p, q), także inne manifestacje owej podstawowej struktury. Zatem w pracy zdecydowano przyjąć roboczo dwa poziomy seman-tyczne. Wyróżniono poziom pierwszy, głębszy, podstawowy, na którym istotnie możemy doszukać się wyjściowej struktury predykatowo-argumentowej dla predykatorów kauzatywnych, czyli P (P, Q) oraz poziom drugi, na którym obecne są podtypy tej podstawowej struktury.
1.2.1. Na poziomie wyższym analizy, poziomie pierwszym, podstawowym wszystkie analizowane w tej pracy frazy zawierające badane verba stanowią językową wykładnię predykacji kauzatywnej, podstawowej struktury P (P, Q). 1.2.2. Na niższym poziomie analizy ów ogromny zbiór został podzielony na predykaty pierwszego rzędu: P (x, y), P (x, y, z) i wyższego rzędu: P (p, q), P (p, y). Podkreślamy raz jeszcze, podtrzymujemy tezę o przynależności analizowanych verbów do zbioru kauzatywów na podstawowym poziomie semantycznym, objętych przez wspólną strukturę predykatowo-argumentową P (P, Q). Jednakże praktyka językowa wskazuje na istnienie zróżnicowania w tak zarysowanym zbiorze i stąd idea przywołania poziomu pośredniego między poziomem czysto treściowym a czysto językowym i wyznaczenie podklas dla zbioru P (P, Q), czyli P (x, y), P (x, y, z) oraz P (p, y), P (p, q). Typy struktur semantycznych realizowanych przez zdania z czasownikami badanymi w tej pracy przedstawio-no w rozdz. IV, a zilustrowaprzedstawio-no materiałem, tworzącym słowniki wybranych jednostek predykatywnych w rozdz. V.
1.2.3. Obok dwóch poziomów semantycznych: podstawowego P (P, Q) (por. 1.2.1) oraz szczegółowego (por. 1.2.2), analizie poddano również poziom formalny, który funkcjonuje w tej pracy w modelu wcześniej stosowanym dla opisu zja-wisk semantyczno-składniowych wybranych języków słowiańskich [Kiklewicz, Korytkowska i in. 2010] ‒ poziom fraz zdaniowych. Problematykę związaną ze zdaniowymi realizacjami wykrytych struktur semantycznych, czyli rodzaje fraz zdaniowych, omówiono w dalszych częściach tego studium (por. rozdz. IV), a zilustrowano materiałem w postaci słowników z wybranymi predykatorami (por. rozdz. V).
1.3. Zastosowanie terminów składni semantycznej w modelu pracy. Termin predykator
Dla struktury P (P, Q) argument zdarzeniowy przyczyny zaznaczany jest symbolem P, argument zdarzeniowy skutku – symbolem Q. W ten sposób podstawowa predykacja, którą stanowi predykat kauzatywny, otwiera dwa miejsca argumentowe, realizowane przez zdania lub ich ekwiwalenty. Tej
podstawowej, uniwersalnej strukturze z poziomu sensu odpowiadają różne warianty syntaktyczne z poziomu językowego, formalnego. Niniejsza książka stanowi zatem kontynuację tradycyjnego ujmowania zjawisk językowych na dwóch poziomach: semantycznym i językowym. W opracowaniu poziom se-mantyczny został jeszcze dodatkowo podzielony na poziom nadrzędny P (P, Q) i semantyczny, szczegółowy. Dla potrzeb badania konkretnych jednostek języ-kowych przydatne okazało się pojęcie predykator, obejmujące zróżnicowane pod względem formalnym (jedno lub więcej elementowe) jednostki. Termin predykator zaczerpnięto od M. Korytkowskiej: „Językowym odzwierciedleniem pozycji predykatu jest predykator realizowany w zdaniu poprzez osobową formę czasownika w prostym określeniu predykatywnym, bądź też poprzez postać bardziej rozbudowaną, analityczną” [Korytkowska 1992: 20]. W naszych bada-niach predykator przyjmuje zwykle postać jednowyrazowego verbum polskiego lub słoweńskiego, rzadziej postać analityzmu werbo-nominalnego (por. 4.2) lub konstrukcji werbalnej z uzupełnieniem przymiotnikowym.
1.4. Metoda parafrazy
Podstawowym narzędziem badawczym w niniejszej pracy jest parafraza. Polega ona na stworzeniu równoległego, możliwie synonimicznego, zdania wobec treści danego predykatora. Metoda ta polega na utworzeniu frazy zda-niowej zawierającej elementy, które umożliwiają ukazanie złożoności znacze-niowej danego predykatora. Prafrazowanie przez frazę zawierającą przymiotnik było już narzędziem badawczym w pracach konfrontatywnych z zakresu slawi-styki; wykorzystała je m.in. autorka monografii poświęconej predykatywnym konstrukcjom w językach słowiańskich (materiał polski, serbsko-chorwacki i macedoński) [Mindak 1983]. Szczegółowe problemy dotyczące parafrazowania badanych jednostek predykatywnych są omówione w podrozdziale 4.3.