Kształt parafrazy

Kształt parafrazy jest podyktowany przez cele przyjęte w tej pracy. Obliga-toryjnie ujawniany jest w niej komponent powodowania oraz przymiotnik jako wykładnik cechy podlegającej zmianie. Rozstrzygnięcia dotyczące kształtu parafraz są także determinowane formą definicji słownikowych dla danej jed-nostki predykatywnej w każdym z analizowanych języków. Zdania parafrazują-ce analizowane verba charakteryzuje duże uproszczenie treści. Sprowadzono je do takiej formy, która uwypukla kauzację. Mimo jednak daleko posuniętej ich simplifikacji, parafrazy są zdaniami akceptowalnymi w systemach obu języków. Podstawowe schematy parafraz obudowuje się następnie dodatkowymi komnentami treści, co ukazano w rozdz. VI, prezentując sposoby wyrażania po-szczególnych komponentów treściowych. Jednym z postulatów badawczych respektowanych w tej rozprawie jest analiza jednostek predykatywnych na poziomie zdaniowym. W punktach (4.3.1) dla materiału polskiego oraz (4.3.2) dla słoweńskiego ograniczono się, obok podania jednostek leksykalnych ilustru-jących daną jednostkę predykatywną, do zaproponowania parafraz oraz

przyto-czenia definicji ze słowników. Aby zadośćuczynić wymogowi analiz na pozio-mie zdaniowym, frazy zdaniowe egzemplifikujące użycia poszczególnych verbów są obficie przytaczane w rozdziałach przy okazji omawiania poszcze-gólnych problemów związanych z predykatorami kauzatywnymi. Bogaty mate-riał zdaniowy umieszczono zwłaszcza w rozdz. V ‒ w Słowniczku wybranych

jednostek predykatywnych (por. rozdz. V.1, V.2).

4.2.1. Do fraz zdaniowych zawierających powodować / spowodować sprowa-dzam definicje polskich kauzatywów z parafrazą przymiotnikową występujące w USJP. Bardzo często, zwłaszcza gdy dany predykator dopuszcza interpretację agentywną, definicja słownikowa zawiera czasowniki sprawić / sprawiać; czynić / uczynić, por. X sprawił, że Y ma cechę Z – X spowodował, że Y ma cechę Z;

X uczynił Y Z ‒ X spowodował, że Y ma cechę Z. Parafrazy z czasownikami sprawić / sprawiać; czynić / uczynić traktuję jako pomocnicze wobec

prymarne-go i obligatoryjneprymarne-go w moim mniemaniu dla kateprymarne-gorii kauzatywności wykładni-ka powodować / spowodować. Dla badanych czasowników polskich słownik USJP podaje bardzo różne definicje. Sprowadzam je w sporządzonych parafra-zach do zdań budowanych wokół podstawowego predykatora kauzatywnego

powodować / spowodować. Interesujące nas tutaj definicje słownikowe bardzo

często zawierają czasowniki agentywne czynić / uczynić, robić / zrobić,

spra-wiać / sprawić. Podaję przykładowe definicje słownikowe wybranych

predyka-torów analizowanych w tej książce, by ukazać ich różnorodność. Wszystkie definicje zacytowałam za USJP, np. arabizować ‒ a) «wprowadzać gdzieś lub narzucać komuś kulturę, obyczaje, język arabski» b) «nadawać komuś lub czemuś cechy arabskie»; desakralizować ‒ «dokonywać desakralizacji»; krzy-wić ‒ «czynić coś krzywym; wyginać, wypaczać, wykrzywiać»; osamotniać ‒ osamotnić ‒ «opuścić (opuszczać) kogoś, pozostawić (pozostawiać) samego (bez opieki, pomocy)»; osładzać1 ‒ słodzić1 ‒ «uczynić (czynić) coś słodkim przez dodanie cukru, sacharyny itp.; ocukrzyć (cukrzyć), posłodzić (słodzić)»; osładzać2 ‒ osłodzić2 ‒ «uczynić (czynić) coś znośniejszym, łatwiejszym do zniesienia; uprzyjemnić (uprzyjemniać), złagodzić (łagodzić)»; uczytelniać ‒ uczytelnić ‒ «uczynić (czynić) coś bardziej czytelnym, zrozumiałym; wyjaśnić (wyjaśniać)»; uduchawiać ‒ uduchowić ‒ «nadać (nadawać) komuś, czemuś charakter, wymiar duchowy, niematerialny»; upaństwawiać ‒ upaństwowić ‒ «uczynić (czynić) coś państwowym, przejąć (przejmować) coś na rzecz pań-stwa»; zubożać ‒ zubożyć ‒ «uczynić (czynić) ubogim, uboższym, doprowadzić (doprowadzać) do ubóstwa» (Przykłady w cudzysłowach «...» są zacytowane za USJP). Czasownikowi oznaczonemu w naszym opracowaniu jako poluźnić2 odpowiada następująca definicja słownikowa: «dopuścić [...] większą swobodę działania w jakiejś dziedzinie, złagodzić [...] rygory; poluzować [...]». Ten krótki zestaw wybranych losowo jednostek pokazuje bardzo duże zróżnicowanie kom-pozycyjne proponowanych przez słownik definicji. Kilka przykładów z naszych badań pokazuje, być może upraszczający, sposób, w jaki sparafrazowano

cza-sowniki rozmaicie definiowane przez USJP. Czasownik amerykanizować został w naszym opracowaniu sparafrazowny następująco: ‘powodować, że coś staje się (takie jak) amerykańskie’, gdy definicja w USJP brzmi: «wprowadzać gdzieś lub narzucać komuś styl życia, zwyczaje, struktury charakterystyczne dla społe-czeństwa Stanów Zjednoczonych». Analogicznie verbum chłodzić opatrzono w naszej pracy parafrazą ‘powodować, że coś staje się chłodne, chłodniejsze’, przy definicji słownikowej: «obniżać temperaturę czegoś lub kogoś, odbierać ciepło jakiemuś ciału w sposób naturalny lub za pomocą specjalnych urządzeń; ochładzać, oziębiać, studzić». Parafrazy następnych predykatorów również cechuje uproszczona postać: czyścić ‒ ‘powodować, że coś zaczyna być czyste’ ‒ «sprawiać, że coś staje się czyste, usuwać brud, śmiecie, odpadki itp.»;

demo-kratyzować ‒ ‘powodować, że coś staje się demokratyczne’ ‒ «czynić

demokra-tycznym, przekształcać w duchu zasad demokratycznych»; krzywić ‒ ‘powodo-wać, że coś staje się krzywe’ ‒ «czynić coś krzywym; wyginać, wypaczać, wykrzywiać». Parafrazy czasowników telicznych oparto na dwu podstawowych wzorach: X powoduje, że Y staje się Z (nazwa cechy) / X powoduje, że Y zaczyna

być Z (nazwa cechy) lub X powoduje, że Y zaczyna być w stanie Z (nazwa

cechy). Zastosowanie telicznego predykatora powoduje we frazie eksplikującej treść podkreślenie rozciągłości czasowej całej konstrukcji semantycznej (w ra-mach opozycji semantem ciągłych i nieciągłych [Karolak 2001]), (por. rozdz. VI). Warto także przedstawić sposób parafrazowania jednostek rezultatywnych, dla których podstawowym wyrazicielem jest czasownik spowodować, por. X

spo-wodował, że Y stał się Z (nazwa cechy) / X spospo-wodował, że Y zaczął/przestał być Z (nazwa cechy) lub X spowodował, że Y zaczął/przestał być w stanie Z (nazwa

cechy), np. odindywidualizować ‒ ‘spowodować, że coś przestało być indywi-dualne’ ‒ «pozbawić cech indywidualnych»; osuszyć ‒ ‘spowodować, że coś jest suche’, «pozbawić coś wilgoci, uczynić suchym, usunąć, zetrzeć skądś wodę, wilgoć; odwodnić, wysuszyć»; skrzywić ‒ ‘spowodować, że coś jest krzywe’ ‒ «spowodować, że coś staje się krzywe, zgiąć coś, odchylić od linii prostej»3. 4.2.2. W Słowniku słoweńskiego języka literackiego (SSKJ) w definicjach badanych jednostek odnajdujemy odpowiednio ‒ dla jednostek telicznych delati, dla rezultatywnych narediti. W definicjach kauzatywów słoweńskich zamiesz-czonych w SSKJ napotykamy również odpowiednik polskiego powodować /

spowodować, czyli povzročati / povzročiti, jednakże występuje on znacznie

rzadziej. Według rodzimych użytkowników języka słoweńskiego, para verbów

povzročati / povzročiti ma jednak pewne ograniczenia kontekstowe. Bardziej

stosowne, bez narzuconych ograniczeń jest zastosowanie dla naszych parafraz kauzatywów czasowników delati i narediti. Na potrzeby niniejszego opracowa-nia używa się w parafrazach predykatorów słoweńskich przede wszystkim pary

3 Cudzysłów «...» stosuję zgodnie z konwencją przyjętą w USJP. Natomiast cytaty z SSKJ przytaczam z użyciem cudzysłowów prostych.

delati / narediti, choć istnieją czasowniki, które przez SSKJ opatrzone zostały

definicją zawierającą czasowniki povzročati / povzročiti. Czasownik okrepčati został zdefiniowany w SSKJ jako „povzročiti, da postane kaj krepkejše”. W przypadku, gdy SSKJ wskazuje na czasownik rezultatywny povzročiti lub odpowiadający mu teliczny povzročati, także na użytek naszych parafraz do-puszczamy sięgnięcie po podane verba. Definicje, którymi opatrzono badane przez nas predykatory słoweńskie również cechuje różnorodność, co ilustrują następujące przykłady z SSKJ: kriviti ‒ „dajati čemu krivo obliko”; skriviti /

ukriviti ‒ „dati čemu krivo obliko”; debirokratizirati ‒ „odpravljati, opuščati

birokratizem”; evropeizirati ‒ „prilagajati evropskemu načinu življenja in mišljenja”. Wymienione definicje czasownikowe, które można przekształcić we

frazy zawierające formy przymiotnikowe, były jednym z elementów decydują-cych o włączeniu podanych verbów kauzatywnych do badań. W toku analizy wymienione rodzaje definicji upraszczano tak, by pojawiły się werbalne wy-kładniki relacji kauzatywnej, czyli dla czasowników słoweńskich, np. kriviti /

skriviti / ukriviti ‒ delati / narediti kaj krivo. W polskim materiale sprowadzam

wszystkie parafrazy badanych jednostek do frazy zdaniowej zawierającej

powo-dować / spowopowo-dować jako do najbardziej ogólnego i podstawowego wykładnika

predykatu kauzatywnego. Jakkolwiek dla celów stylistycznych mogą, zamiast tych dwu podstawowych predykatorów, zostać użyte inne, np. czynić / uczynić. Szczegółowo problematykę semantycznych kategorii manifestowanych przez badane verba i sposoby uwidaczniania owych komponentów treści poprzez formalną budowę predykatorów użytych we frazach zdaniowych będących wyrazem predykatu kauzatywnego przedstawiono w rozdz. VI.

4.2.3. Przymiotnik obecny obligatoryjnie we frazie zdaniowej stanowiącej para-frazę zdania z użytym interesującym nas tutaj verbum może, w zależności od typu czasownika, wystąpić w formie stopnia równego bądź w formie stopnia wyższego. W Indeksach podano adiectiva tylko w stopniu równym, np. osuszyć por. suchy;

sklarować por. klarowny; wydoskonalić por. doskonały; zubożyć por. ubogi.

Przytoczenie przymiotnika i wybór postaci positivum w Indeksach został podyk-towany celem, jakim jest formalne wyznaczenie granic analizowanej klasy kauza-tywów. Granice wyznaczane na poziomie semantycznym nakreśla parafraza, w której bardzo często pojawia się stopień wyższy przymiotnika ‒ dla podanego przykładu zubożyć ‒ uboższy, np. Działania władz zubożyły obywateli tego

pań-stwa ‒ Działania władz spowodowały, że obywatele tego pańpań-stwa stali się ubożsi.

Różnica między formalnym wyznaczeniem klasy badanych predykatorów poprzez odniesienie ich do przymiotników w stopniu równym (jak w przykładzie zubożyć ‒ ubogi) a między parafrazą z użyciem stopnia wyższego, por. X zubożył y

‒ X spowodował, że y jest uboższy wskazuje właśnie na te dwa podejścia.

Analo-gicznie polskie czasowniki pogrubiać i pogrubić zostały w Indeksie powiązane z przymiotnikiem w stopniu równym gruby. W parafrazie ujawniany jest stopień wyższy grubszy, np. Robotnik pogrubił ścianę ‒ Robotnik spowodował to, że

ściana jest grubsza. Na użycie stopnia wyższego przymiotnika wskazuje również

analiza słowotwórcza. Formalne podejście przy konstruowaniu Indeksów

czasow-ników i ujęcie semantyczne są obficie ilustrowane przy konstruowaniu parafraz.

W badanym zbiorze występują jednak verba, które z racji swojej budowy słowo-twórczej wymagają podania przymiotnika w stopniu wyższym, także w listach indeksowych, np. obniżyć ‒ niższy; pogorszyć ‒ gorszy; podrażać ‒ droższy,

ulepszyć ‒ lepszy; zmniejszyć ‒ mniejszy, zwęzić ‒ węższy. Zdecydowano się więc

na umieszczenie postaci stopnia wyższego przymiotnika w wyjątkowych przypad-kach również w Indeksach czasowników (por. Indeksy...). Dlatego jako drugi sposób zapisu parafrazującego przymiotnika zastosowano podanie formy stopnia wyższego danego adiectivum bez formy stopnia równego. W przypadku przy-miotników parametrycznych jest to uwarunkowane ich gradualności i względno-ścią. Zdanie: Budowniczowie zmniejszyli ogromną budowlę można rozpatrywać jako eksplikację treści: Budowniczowie zmniejszyli ogromną budowlę i jest ona

teraz mniejsza, ale wciąż bardzo duża. Zjawisko względnego charakteru

kompara-cji przymiotników było przedmiotem refleksji językoznawczej [Laskowski 1977], także w odniesieniu do parametrycznych określeń wymiaru [Linde-Usiekniewicz 2000]. Polskie i słoweńskie przymiotniki wymiaru były również rozpatrywane jako elementy parafraz kauzatywów [Zatorska w druku]. Na przykład przy sło-weńskim czasowniku krajšati zdecydowano się na podanie jako wyrazu parafrazu-jącego syntetycznej formy stopnia wyższego od adiectivum kratek, czyli krajši. Decyzja ta została podyktowana faktem związku słowotwórczego między cza-sownikiem krajšati a formą stopnia wyższego przymiotnika kratek ‒ krajši. O słowotwórczej podstawie przymiotnikowej w stopniu wyższym (primerniška

podstava) w derywacji czasowników pisała w Słowenii Alenka Šivic-Dular

‒ o derywacji verbum krajšati od formy stopnia wyższego krajši [1986: 141]. Zagadnienie kategorii stopnia wyrazu przymiotnikowego w powiązaniu z seman-tyczną kategorią intensywności omówiono w rozdz. VII niniejszej monografii, było ono także przedmiotem wcześniejszych publikacji autorki niniejszej pracy [Zatorska 2012, w druku].