PRZYMIOTNIK SKŁADNIKIEM PARAFRAZY
2. Predykatory z różnymi typami przymiotników w parafrazach – klasy predykatorów – klasy predykatorów
2.2. Predykatory parafrazowane przez przymiotniki relacyjne
W badanym materiale wyodrębniono także predykatory oparte o przymiot-niki relacyjne. Najbardziej ogólne, nadrzędne znaczenie związane z kategorią
narodu wnoszą polskie czasowniki unaradawiać – unarodowić, które można
sparafrazować za pomocą przymiotnika narodowy derywowanego od rzeczow-nika naród, por. Działacze patriotyczni w Dwudziestoleciu unarodowili
szkolnic-two wyższe i uwolnili je od obcych, zaborczych wpływów. Znaczenie
antoni-miczne względem unaradawiać – unarodowić przynosi predykator
wynarada-wiać – wynarodowić, np. Komunizm wynaradawia NKJP. A potem płacz,
la-ment, że wszystko przepadło, że tępią do korzenia, represjonują, wynaradawiają
NKJP. Zaborcy celowo wynaradawiali polską ludność. W słoweńskim funkcjo-nuje, choć jako rzadka, para czasowników raznaroditi – raznarodovati z para-frazującym przymiotnikiem naroden. Verba te określają działanie zmierzające od spowodowania utraty cech narodowych, np. Okupatorji so raznarodovali
prebivalstvo. Polskie wynarodowić oraz słoweńskie raznaroditi znalazły swoje
miejsce przy opisie terminatywności kauzatywów (VI 3.2) oraz przy omówieniu funkcji przedrostków polskiego roz- (por. rozdz. VI 5.1.11) i słoweń. raz- (por. rozdz. VI 5.2.12). Znaczenie pozbawienia cech narodowych w języku słoweń-skim znacznie częściej oddają verba powiązane semantycznie i formalnie z przymiotnikiem tuj2 – teliczne tujčevati – tujčiti, tujiti2 oraz prefiksalne
po-tujčevati – potujčiti, np. Okupatorji so nasilno potujčevali slovenske otroke.
W polskim materiale poddanym analizie występują charakterystyczne predyka-tory, na których strukturę semantyczną składają się pojęcia danych narodowości bądź kultur: amerykański, np. amerykanizować – zamerykanizować, np.
Miesz-kańcy Stanów Zjednoczonych amerykanizują imigrantów (na podstawie NKJP); arabski, np. arabizować – zarabizować, np. Władze zarabizowały szkolnictwo i obyczaje.; europejski, np. europeizować, np. Przybysze europeizowali tubylców; germański [niemiecki], np. germanizować, np. Zaborcy germanizowali młodzież w Borach Tucholskich. Pruscy urzędnicy germanizowali Polaków; niemiecki, np.
niemczyć, np. Prusacy niemczyli Kaszubów NKJP; polski, np. polszczyć – spolszczyć, np. Tubylcy polszczyli prący na Zachód żywioł germański (za NKJP).
Wierni spolszczyli jasełka (za NKJP); ruski [rosyjski], np. ruszczyć – zruszczyć,
np. Rusinki przez małżeństwa ruszczyły swoich małżonków pochodzących
z Wielkiego Księstwa Litewskiego NKJP. Rosjanie rusyfikowali, ruszczyli ten kraj NKJPp. Carat w dużej mierze zruszczył szlachtę litewską NKJP; turecki, np.
turczyć – sturczyć, np. Tatarzy turczyli jeńców. Wniosek, że czasowniki turczyć,
sturczyć są rzadkie, wyprowadzono na podstawie danych z NKJP. Podobnie do
wyrazów rzadkich należy parafrazowany przez adiectivum ukraiński predykator
ukrainizować – Władze okręgu ukrainizują nazwiska mieszkańców. Z badanego
zbioru wykluczono „narodowe” czasowniki relacyjne polonizować,
depolonizo-wać i repolonizodepolonizo-wać, gdyż „czasowniki kauzatywne [...] niektóre nie mają
dla zaliczenia danego verbum do badań w tej pracy jest relacja słowotwórcza czasownikiem a parafrazującym go przymiotnikiem (por. rozdz. II.3.3).
Wśród predykatorów słoweńskich z adiectivami relacyjnymi w parafrazach wyróżniamy również powiązane z przymiotnikami określającymi nazwy naro-dowości, kultur: amerikanski, np. amerikanizirati, poameričaniti,
poamerikani-ti; angleški, np. anglizirati, poangležipoamerikani-ti; evropski, np. evropeizirapoamerikani-ti; francoski,
np. pofrancoziti, np. Bilo je celo nekaj primerov, da so ljudje priimke in imena
pofrancozili GR; germanski, [nemški], np. germanizirati; italijanski, np.
ita-lijančiti, italianizirati; orientalen/orientalski – orientalizirati, np. turški por. poturčiti ‘narediti kaj turško’ SSKJ, np. Turki so poturčili prebivalstvo.
W zbiorze kauzatywnych czasowników słoweńskich zawierających w swej budowie semantycznej pojęcie narodowości, grupy etnicznej, wspólnoty języ-kowej odnotowujemy leksemy związane ściśle pod względem geograficznym oraz kulturowym z obszarem słoweńskim, np. „pofurlaniti – narediti kaj
furlan-sko [...] (przymiotnik furlanski dotyczy krainy słoweń. Furlanija [...], por.
polskie Friulia)” [Zatorska 2011a: 469]; np. Prebivalci so pofurlanili okoliške
vasi4. We wspomnianym artykule przedstawiłam kauzatywa, które mogą być parafrazowane przez przymiotniki „narodowe” i na tle dziejów obszaru sło-weńskiego [Zatorska 2011a: 463–475]. Definicje słoweńskich predykatorów z wykładnikami nazw narodowości w strukturze znaczeniowej przybierają w wielu przypadkach następującą postać poameričaniti „prilagoditi ameriškemu
načinu življenja in mišljenja” SSKJ – ‘przystosować do amerykańskiego
sposo-bu życia i myślenia’. Przykłady takie jak: Sosedi so poameričanili priseljence;
Kolegi so poameričanili otroke; nie są językową manifestacją tego, że ktoś z kogoś uczynił rodowitego Amerykanina, ale wskazują na to, że to co zrobił X spowodowało to, że y zaczął się zachowywać i myśleć w sposób podobny do tego, jak sądzi się, że myślą i zachowują się Amerykanie czyli Y przyjął kański sposób życia słoweń. ameriški način življenja i na to, że Y przejął amery-kańską mentalność słoweń. ameriški način mišljenja. Część z analizowanych
czasowników słoweńskich jest w danym haśle definiowana przez frazę
prilaga-jati / prilagoditi [...] načinu življenja, np. amerikanizirati ‘prilagaprilaga-jati ameriške-mu načinu življenja in mišljenja’ SSKJ, podczas gdy inne, jak np. madžarizirati
jest definiowane przez „delati kaj madžarsko” SSKJ. W dotychczasowych badaniach nad słoweńskimi czasownikami odprzymiotnikowymi omawiane w tym punkcie kauzatywa „narodowe” wywodzone są od przymiotników okre-ślanych jako wspólnotowo-dzierżawcze (skupinskosvojilni) por. „Pri tem podstavnem vzorcu glagoli nastajajo [...] iz vrstnih oz. skupinskosvojilnih pridevnikov (rusiti < delati kaj rusko, sloveniti < delati kaj slovensko)” [Stramljič-Breznik 1995: 57].
4 Czasownik pofurlaniti, choć odnotowany przez SSKJ, nie został odnotowany w przykła-dach z korpusu NB, co wskazuje na to, że podany czasownik jest wyrazem rzadkim.
Część badanych jednostek predykatywnych odnosi się do powodowania przyjęcia danej religii lub wyznania. Adiectivum katoliški wchodzi w skład parafrazy predykatorów pokatoličaniti – pokatoličevati, np. Habsburžani so
pokatoličevali protestante. Czasownik rekatolizirati określa w języku
słoweń-skim uczynienie kogoś ponownie katolikiem lub przywrócenie bycia katolickim [Zatorska 2011a: 467–468]. W języku polskim znaczenie X powoduje /
spowo-dował, że coś zaczyna mieć cechy katolickie / być katolickie możemy wyrazić za
pomocą predykatorów analitycznych, np. czynić katolickim – Decyzja władz
samorządowych czyni to liceum szkołą katolicką oraz powiązane semantycznie
szerzyć katolicyzm; narzucać – narzucić katolicyzm; nawracać – nawrócić na katolicyzm i w znaczeniu restauratywnym przywracać – przywrócić katolicyzm.
Kauzatywa „konfesyjne” reprezentuje słoweń. popravoslaviti, np. Rusi so jih
nasilno popravoslavili. Wybrane spośród badanych predykatorów wskazują
na wprowadzanie cech innych niż chrześcijańskie religii por. słoweń.
po-muslimaniti, np. Pomuslimanili so arhitekturo – Arhitekturo so naredili
musli-mansko. Kilka spośród badanych kauzatywów sygnalizuje powodowanie
świec-kiego charakteru danego zjawiska lub powodowania utraty religijności przez daną osobę lub społeczność – pol. zeświecczać – zeświecczyć por. świecki, np.
Władze zeświecczyły nauczanie w szkołach średnich. Autorzy i aktorzy zeświec-czyli wystawiania jasełkowych przedstawień w XVIII w. (za NKJP).
Synoni-miczne wobec tej pary są zarówno dla polskiego, jak i słoweńskiego wykładniki obcego pochodzenia, np. laicyzować – zlaicyzować (s)powodować, że coś
zaczyna być laickie / jest laickie, np. Władza laicyzowała życie społeczne i kulturalne. Sąsiedzi zlaicyzowali polskich wyznawców islamu. Później utylita-rystyczna ideologia wschodzącej burżuazji przejęła i zlaicyzowała chrześcijański egalitaryzm NKJPp. W języku słoweńskim występują odpowiednio laizirati oraz
laicizirati, jak również sekularizirati por. sekularen, np. Komunisti so
sekulari-zirali družbo in ljudske navade. Charakterystyczne są ograniczenia w
syntak-tycznej eksplikacji argumentów; dla polskiego predykatora laicyzować możliwe jest występowanie jako odzwierciedlenia struktury predykatowo-argumentowej wyższego rzędu i wyrażania argumentu propozycjonalnego skutku zwykle w postaci znominalizowanej, np. Komuniści laicyzowali szkolnictwo i
wycho-wanie młodzieży. Zdanie z wyrażonym jedynie argumentem przedmiotowym,
odpowiadającym kategorii osoby, np. *Zlaicyzowali kapłana, w języku polskim wydaje się dewiacyjne, natomiast dla języka słoweńskiego analogiczny przykład jest podany w SSKJ laicizirati duhovnika. Na temat kształtu struktur semantycz-nych opartych na predykacie kauzatywnym i syntaktyczsemantycz-nych realizacji zdanio-wych badanych jednostek predykatywnych (por. rozdz. IV, V); na temat związ-ku między semantyką parafrazującego przymiotnika a badanym predykatorem (por. rozdz. IV.6).
Oprócz przymiotników określających przynależność narodową, etniczną, geograficzną czy kulturową lub religijną, do przymiotników relacyjnych należą
również określenia przynależności politycznej lub charakterystyki polityczno-ideologicznej. Przymiotniki tego rodzaju mogą również służyć za parafrazy niektórych spośród badanych predykatorów w obu językach, por. słoweń.
boljševizirati por. boljševiški, np. Politični aktivisti so boljševizirali stranko; pol. skomunizować – por. komunistyczny, np. Działacze partyjni skomunizowali
nauczanie w szkołach i na uczelniach. Dziejowo umotywowana w historii języka
słoweńskiego jest obecność predykatora pofašistiti, np. Okupatorji so pofašistili
pouk. Po polsku analogiczne znaczenie może zostać wyrażone przez analityzm
narzucać faszyzm, np. Zwolennicy Mussoliniego narzucali faszyzm włoskiemu
społeczeństwu lub przez predykator faszyzować, np. Działacze tego nurtu faszy-zowali społeczeństwo. Kauzatywa nazywające powodowanie bycia demokra-tycznym odnajdujemy w obu językach por. pol. demokratyzować –
zdemokraty-zować, np. Parlament zdemokratyzował zarządzenie w terenie. Socjaliści
zdemo-kratyzowali społeczeństwo; słoweń. demokratizirati, podemokratiti, np. Pode-mokratili so družbeni sistem. Przymiotniki odpowiadające nurtom politycznym
i ideologicznym tworzą również zdania parafrazujące jednostki terminatywne (VI.3.2) – pol. dekomunizować – Działania samorządów dekomunizują
funkcjo-nowanie placówek edukacyjnych i opiekuńczych; odpolitycznić – Działaczki i działacze samorządowi odpolitycznili dyskurs społeczny; słoweń. depolitizirati – Depolitizirajo pouk; defašizirati – Na obmejnem okolju so po drugi svetovni vojni defašizirali pouk.
2.2.1. Niektóre z przymiotników relacyjnych są powiązane semantycznie i kul-turowo z wartościowaniem, tak jak związany z płcią męską przymiotnik možat znaczy zarówno ‘męski’ jak i ‘mężny’ słoweń. pogumen. Frazę narediti (bolj)
možatega w słoweńskim oddaje causativum pomožatiti. Zdanie Ti dogodki so ga pomožatili można sparafrazować przez zdanie będące translacją na język polski: Te wydarzenia uczyniły go bardziej męskim / mężnym. Causativum počlovečiti
budowane jest przez znaczenie przymiotnik človeški, który ma drugie znaczenie
človeški2 korespondujące z cechami kwalifikowanymi jako moralnie pozytywne, a na liście czasowników słoweńskich w bieżącej pracy definiowane jako syno-nimiczne wobec przymiotników nazywających pożądane wartości jak dober,
plemenit. To znaczenie czynienia kogoś bardziej szlachetnym, ludzkim
uwi-daczniają następujące zdania w obu językach: pol. uczłowieczyć, np. Miłość
dzieci uczłowiecza go. Jednakże z powodu wymogów formalnych – wobec
kryterium relacji słowotwórczej między verbum a adiectivum – czasownik
uczłowieczyć jako parafrazowany w języku polskim przez przymiotnik ludzki, na
mocy relacji supletywnej w polszczyźnie między parą rzeczowników człowiek –
ludzie, znalazł się poza zakresem niniejszego opracowania. Natomiast verba
słoweńskie, jako parafrazowane przez adiectivum človeški2, słoweń. počlovečiti, np. Otrokova dejanja so ga počlovečila; učlovečiti, np. Nesreča ga je učlovečila
– są obiektem badań w tej pracy. W obu językach powodowanie bycia bardziej ludzkim / bardziej człowiekiem może być na poziomie języka wyeksplikowane
przez predykatory w formie analitycznej, np. Miłość żony uczyniła go bardziej
ludzkim / bardziej człowiekiem – To, że żona go kochała, spowodowało to, że stał się bardziej ludzki.
Wśród denominalnych przymiotników relacyjnych odnajdujemy m.in. pol-skie adiectivum teatralny derywowane od rzeczownika teatr oraz zawierające ów przymiotnik w swej strukturze semantycznej predykatory teatralizować –
uteatralizować, np. Bohaterka reportażu teatralizuje życie swoich najbliższych.
Rodzice czasem dramatyzują, teatralizują i wymuszają uczucia. Reżyserka delikatnie uteatralizowała powierzony jej kwartet NKJPp. Słoweńszczyzna
notuje dla wyrażenia paralelnej treści frazy z predykatorami analitycznymi:
narediti gledališko, np. Njegovo življenje je naredila gledališko.
2.2.2. Jak wspomniano wyżej (por. rozdz. III.1.4.3) wśród przymiotników re-lacyjnych wyróżniamy takie, które nazywają relację posiadania. Relacja owa zawarta jest także w znaczeniu polskiego predykatora skomunalizować, który można sparafrazować za pomocą przymiotnika komunalny, por. Gmina
sko-munalizowała tę działkę. Władze miasta skomunalizowały zespół budynków
– Władze spowodowały, że budynki zaczęły być komunalne – To, co zrobiły
władze, spowodowało, że zespół budynków / budynki zaczęły należeć do społecz-ności / do gminy. Także predykator z przymiotnikiem prywatny w parafrazie,
wskazujący na relację własności, występuje w dwu wariantach aspektowych jako teliczny prywatyzować oraz rezultatywny sprywatyzować, np. Władze
prywatyzują publiczne przychodnie. Holandia sprywatyzowała doradztwo rolnicze. Rok później obecny premier sprywatyzował firmę produkującą centrale telefoniczne NKJP. Określenie transferu własności prywatnej do państwowej
poświadczają polskie czasowniki upaństwawiać – upaństwowić, które mogą być sparafrazowane z użyciem odrzeczownikowego, relacyjnego przymiotnika
państwowy, np. Władze upaństwowiły fabryki, młyny i sklepy. Po wojnie nowe władze upaństwowiły sklep, firmę oraz aptekę (sparafrazowane przykłady na
podstawie danych z NKJP). Niemcy po wejściu do Katowic upaństwowili
więk-szość przemysłu. Władze upaństwowiły całą produkcję wielkoprzemysłową.
W języku słoweńskim funkcjonują w analogicznym znaczeniu predykator
podržaviti definiowany w SSKJ jako ‘spremeniti privatna, zlasti proizvajalna
sredstva, podjetja v državna, družbena’. Koreluje on z denominalnym
przymiot-nikiem državen oddającym wraz z towarzyszącym mu w grupie nominalnej rzeczownikiem relację posesywną, np. državno podjetje. Materiał poświadcza frazy zdaniowe z czasownikiem podržaviti: Oblastniki so cerkvene šole in
privatna podjetja nasilno podržavili. Leta 1773 je podržavila srednje in višje šole GRp. Znaczenie ponownego spowodowania, przywrócenia cechy bycia własnością prywatną leksykalizuje polski czasownik restauratywny (por. rozdz.
VI.3.4.1) reprywatyzować, np. Reprywatyzują kamienice w śródmieściu oraz słoweński reprivatizirati (por. VI.3.4.2), np. Reprivatizirajo stavbe v središču