PRZYMIOTNIK SKŁADNIKIEM PARAFRAZY
1.4. Typy przymiotników
Przegląd badań dotyczących motywowanych semantycznie klas przymiot-ników w języku polskim i słoweńskim pozwolił na wyodrębnienie na potrzeby niniejszego opracowania kilku klas przymiotników. Jest to klasyfikacja robocza, sporządzona dla charakterystyki badanych predykatorów bieżącego studium i tak nakreślona nie aspiruje do funkcjonowania jako pełen i rozstrzygający sporne problemy zestaw klas przymiotników. Zbiór został utworzony, aby łatwiej można było scharakteryzować potencjał znaczeniowy poszczególnych jednostek predykatywnych, a także aby zorientować się w tym, jakiego rodzaju przymiotniki tworzą parafrazy, by można było następnie dane te powiązać z kształtem semantyczno-składniowym zdań zawierających analizowane tutaj predykatory. W rozdz. IV dokonano próby powiązania cech semantycznych przymiotników z parafraz z określonymi realizacjami zdaniowymi wyjściowych struktur predykatowo-argumentowych. Próbowano odnaleźć korelację między tymi zmiennymi.
Pomocna i inspirująca dla wyboru semantycznych klas adiektywów okazała się monografia A. Nagórko [1987] przywoływana już na stronach tej książki (rozdz. III. 1).
1.4.1. Zbiór przymiotników jakościowych można wewnętrznie podzielić na podklasy ze względu na rodzaj percypowanej cechy w odniesieniu do zmysłów, za pomocą których dana cecha może być odbierana. Do cech postrzeganych za
pomocą wzroku należą adiektywa określające kształty obiektów, np. pol.
okrągły, słoweń. okrogel; pol. płaski, słoweń. plosek oraz ich barwy, np. pol. biały, słoweń. bel; pol. czarny, słoweń. črn. Do przymiotników określających
cechy percypowane dotykiem można zaliczyć te, które sygnalizują charakter powierzchni, np. pol. gładki, słoweń. gladek. Nazwy cech percypowanych przy użyciu smaku były uznawane za przymiotniki jakościowe w literaturze przed-miotu – „słodki, gorzki” [Nagórko 1987: 81]. Korespondują z nimi słoweńskie jakościowe odpowiadające wrażeniom smakowym, np. grenek, grenak, sladek. Do adiektywów jakościowych były zaliczane także te określające cechy psy-chiczne człowieka – „wesoły – smutny człowiek, głupi – mądry człowiek” [Na-górko 1987: 81]. Jako komponenty parafraz w bieżącym opracowaniu odnoto-wano m.in. następujące leksemy nazywające właściwości psychiczne człowieka: pol. wesoły, smutny, słoweń. vesel, žalosten.
1.4.2. Przymiotniki parametryczne to takie, które są związane z możliwością określania ilościowego. A. Nagórko wyróżnia trzy grupy przymiotników para-metrycznych. Pierwsza zawiera przymiotniki określające wymiary, np. „długi,
krótki, wysoki, niski, głęboki, płytki, gruby, cienki, duży, mały” [Nagórko 1987:
80]. Część z wymienionych adiektywów parametrycznych została objęta opisem w monografii dotyczącej polskich określeń wymiarów [Linde-Usiekniewicz 2000]. Druga podklasa wskazuje m.in. na odległość, np. daleki. Do mierzalnych lingwistka zaliczyła również te związane z konsystencją „gęsty – rzadki”, jak również te związane z temperaturą – „ciepły – zimny” oraz z ciężarem – „ciężki – lekki” i z siłą – „silny – słaby” [Nagórko 1987: 80]. Trzeci podtyp przymiotni-ków parametrycznych dotyczy cech temporalnych, np. „stary, młody, szybki,
wolny” [Nagórko 1987: 80].
1.4.3. Do przymiotników tzw. relacyjnych w językoznawstwie polskim były zaliczane cztery podtypy. Adiektywa wyrażające relację posesywną: pol.
gospo-darstwo ojcowskie (fraza rzadka – bardziej naturalne dla języka polskiego jest
dla tego znaczenia użycie frazy z dopełniaczem posesywnym gospodarstwo ojca [Stefan 2012]), słoweń. očetova kmetija. Polskiej frazie nominalnej szal mamy /
matki lub (rzadziej) matczyny szal odpowiada w literackim języku słoweńskim
fraza mamin šal. Fraza šal od mame / matere z przyimkiem i rzeczownikiem w dopełniaczu jest dopuszczalna jedynie w odmianie mówionej, nieoficjalnej języka słoweńskiego. Następny typ to adiektywa służące do wyrażania relacji partytywnej: pol. matczyne ręce, słoweń. materine roke. Trzeci typ przymiotni-ków relacyjnych odpowiada relacji zawierania, np. pol. psi ogon, słoweń. pasji
rep, kolejny tworzą tzw. przymiotniki materiałowe, np. drewniany dom, torebka plastikowa, słoweń. lesena hiša, plastična vrečka. Wśród przymiotników
ewalu-atywnych [Nagórko 1987: 85–88] znajdują się m.in. pol. gorszy, lepszy, słoweń.
wystę-puje w formie stopnia wyższego. Wiele adiektywów odczasownikowych wcho-dzi w skład zbioru przymiotników predyspozycyjnych, np. „lękliwy chłopiec – ‘chłopiec, który często / zawsze się lęka’”, „jadalne grzyby – ‘takie grzyby, które można jeść’” [Nagórko 1987: 83–84]. Częste są w zbiorze adiectivów predyspozycyjnych określenia cech przedmiotów, które to właściwości wraz z przedmiotem określanym można sparafrazować przy użyciu zdania, określona predyspozycja przyjmuje wykładnię czasownikową, np. rozciągliwy
mate-riał/tkanina – materiał, który się rozciąga, por. słoweń. raztegljiva tkanina – tkanina, ‘ki se da raztegniti’ SSKJ. Przedstawione tutaj za A. Nagórko [1987]
odpowiednio zmodyfikowane grupy znaczeniowe przymiotników – jakościowe, relatywne (posesywne, partytywne, zawierające, materiałowe), przymiotniki umieszczone na skali, parametryczne, ewaluatywne predyspozycyjne służą w niniejszym opracowaniu przyporządkowaniu im odpowiednich jednostek predykatywnych, z którymi przymiotniki te pozostają w relacji semantycznej – wchodzą w skład parafraz. Z badanymi predykatorami łączy je relacja słowo-twórcza (por. rozdz. II 3.3).
1.4.4. Wyznaczanie granic pomiędzy poszczególnymi zbiorami adiektywów ze względu na kryteria semantyczne nie jest zadaniem prostym. Zawartość zbiorów jest zależna od przyjętych warunków zaliczenia pojedynczego adiectivum do danej klasy. Niektóre z przymiotników łączą w sobie kryteria z kilku klas – np. połączenie kwantyfikacji z oceną, por. biedny człowiek [Nagórko 1987: 81]. 1.4.4.1. Obraz znaczeń wnoszonych przez przymiotniki komplikowany jest przez ich nacechowanie temporalne – czy określają osobę lub obiekt w danej chwili, w momencie mówienia (użycie aktualne), czy też wskazują na cechę charakteryzującą daną klasę lub osobę/obiekt, właściwość o charakterze uniwer-salnym (znaczenie omnitemporalne). Obserwacje A. Nagórko przeczyły temu, iż „Zwykło się sądzić, że przymiotniki – jako wykładniki cech «stałych» – są ponadczasowe lub raczej omnitemporalne” [Nagórko 1987: 82]. Przytaczane przymiotniki mogą występować w znaczeniu aktualnym bądź uniwersalnym, habitualnym. Za przykład użycia aktualnego lingwistka uznała, np. „On jest
chory. On jest wesół”, natomiast jako przykłady użyć habitualnych, które
prze-ciwstawiła aktualnym, przedstawiła „Jaś jest wesołym/smutnym dzieckiem” [Nagórko 1987: 82–83].
1.4.4.2. Przymiotniki mogą być stopniowalne bądź nie. Ich semantyka kore-sponduje z zagadnieniem stopnia, czyli z gradualnością. Za jedno z kryteriów wydzielania podklasy przymiotników jakościowych przyjmowano w języko-znawstwie polskim i słowiańskim możliwość ich stopniowania [Szupryczyńska 1980: 1]. A. Nagórko opowiadała się za traktowaniem kategorii stopnia jako gramatycznej: „Utrzymanie statusu kategorii stopnia jako kategorii gramatycznej
wydaje się więc słuszne” [Nagórko 1987: 67]. Badaczka postulowała także „możliwie precyzyjne określanie semantycznych warunków stopniowalności”, a więc wskazywanie na to, z jakimi cechami łączy się plus (+) lub minus (–) gradualność. W innych ujęciach, np. w tomie gramatyki bułgarsko-polskiej i w badaniach ze słowotwórstwa konfrontatywnego bułgarsko-polskiego kategoria stopnia była ujmowana jako kategoria semantyczna. Na temat kategorii inten-sywności, w tym stopniowalności w odniesieniu do badanych predykatorów kauzatywnych i budujących ich znaczenia przymiotników napisano w rozdziale VII niniejszej pracy, szerzej na ten temat była mowa we wcześniejszej publikacji autorki [Zatorska 2012].
1.4.4.3. Zjawisku polisemii przymiotników obejmuje osobny rozdział w pracy A. Nagórko. Fenomen polisemii adiektywów autorka ilustrowała wybranymi przykładami, opisując je w systemie znaczników semantycznych [Nagórko 1987: 89–113].
1.4.4.4. Fenomen antonimii, znaczeń antonimicznych szeroko opisywano w ling-wistyce [Lyons 1984: 262–272, Cruse 1991: 197–222]. W językoznawstwie polskim antonimia leksemów przymiotnych doczekała się oddzielnej monografii [Markowski 1986]. W niniejszym opracowaniu człony par antonimicznych mogą występować wymiennie w parafrazach z niektórych predykatorów. Moż-liwość wykorzystania pary antonimów do zabiegu parafrazowania obserwuje się np. w parafrazie predykatora rozjaśnić1, np. X rozjaśnił ciemny pokój – X
spo-wodował, że ciemny pokój zaczął być bardziej jasny / jaśniejszy. Dopuszczalne
jest również sparafrazowanie zdania X rozjaśnił ciemny pokój z użyciem anto-nimicznego wobec przymiotnika jasny, jaśniejszy adiectivum ciemny, mniej
ciemny por. X spowodował, że ciemny pokój zaczął być mniej ciemny.