Semantyka przymiotnika

1.3.1. W językoznawstwie funkcjonuje podział na przymiotniki jakościowe i relacyjne. Problematyka związana z tą klasyfikacją zostanie omówiona w odniesieniu do polszczyzny i słoweńszczyzny.

1.3.1.1. W językoznawstwie polskim długo funkcjonował podział na adiectiva jakościowe i relacyjne. Podział ten był motywowany semantyką przymiotnika, ale uwzględniał także jego właściwości morfologiczne oraz funkcje. Terminy

Qualitative Adjectives ‘przymiotniki jakościowe’ i Relational Adjectives

‘przy-miotniki relacyjne’ funkcjonują również od dawna w językoznawstwie na świecie. Przymiotniki jakościowe „oznaczają cechy przedmiotów i zjawisk uwarunkowanych przez samą ich naturę, inherentne (np. kolor, kształt, rozmiar itp.)” [Szupryczyńska 1980: 1]. Jako relacyjne wspomniana badaczka określiła te, które nazywają cechy przedmiotów „ze względu na ich stosunek do innych przedmiotów”. Cechy formalne, które były kojarzone z adiektywami jakościo-wymi to możliwość stopniowania, tworzenia regularnych przysłówków, pełnie-nie funkcji orzecznika. Charakterystyka formalna przymiotników tzw. relacyj-nych wskazywała na brak możliwości stopniowania, niemożność utworzenia adverbiów, niewystępowania w pozycji orzecznikowej [Szupryczyńska 1980: 1]. Tak nakreślony podział przymiotników budził wiele wątpliwości, gdyż – jak zauważyła Szupryczyńska – wiele przymiotników pozostaje na jego granicy. Trudno jednoznacznie zaklasyfikować jako jakościowe lub relacyjne np. odcza-sownikowe namacalny, łączny, pitny. Autorka zauważyła, że „w świetle kryte-riów formalnych zachowują się rozmaicie” [Szupryczyńska 1980: 2]. W tym samym tekście lingwistka zakwestionowała zasadność omawianego podziału, wskazała na częsty brak korelacji między cechami a właściwościami

formalny-mi. Szupryczyńska przypomniała, że zmodyfikowany termin relatywny został użyty w kontekście zagadnień stopniowania przymiotników przez Romana Laskowskiego [1977: 327]. Charakterystykę przymiotników uściśliła A. Nagór-ko, gdy pisała: „Wyrazy zaliczane do przymiotników są znaczeniowo nazwami cech denotatów bądź relacji zachodzących między nimi” [1983: 143]. Lingwist-ka wsLingwist-kazała na ich abstrakcyjny charakter oraz na niesamodzielność składniową oraz semantyczną, na to, że „jako określniki przyrzeczownikowe znaczą dopiero w połączeniu z określanym rzeczownikiem” [Nagórko 1983: 143]. We wspo-mnianym artykule, traktującym o podstawach semantycznej klasyfikacji przy-miotników, autorka wysunęła hipotezę, iż „podział na przymiotniki relacyjne i jakościowe należy nie do płaszczyzny semantycznej języka, lecz – powiedzmy – słowotwórczej” [Nagórko 1983: 144]. Stosunek przymiotników relatywnych do przymiotników absolutnych badaczka przedstawiła na podstawie ustaleń lingwistów anglojęzycznych. Przyjrzała się przymiotnikom oznaczających cechy absolutne i względne (relatywne). Uwzględniła kategorię normy, istotną szcze-gólnie w odniesieniu do przymiotników parametrycznych i ewaluatywnych. Wykorzystała podział na przymiotniki stopniowalne i niestopniowalne seman-tycznie [Sapir (1944) 1972]. Zauważyła, że „przymiotniki stopniowalne, a wśród nich deskryptywne, nie stanowią kategorii jednolitej” [Nagórko 1983: 144]. Dalsze wypracowywanie podziału leksemów przymiotnikowych w powiązaniu z procesami szeroko pojętej derywacji znalazło kontynuację w książce A. Nagór-ko poświęconej zagadnieniu derywatów przymiotniNagór-kowych [1987].

1.3.1.2. W rozdziale Pridevnik swej gramatyki słoweńskiej J. Toporišič wymie-nił przymiotniki jakościowe – oznaczające cechę, ewentualnie jakość (lastnost,

sicer kakovost) lastnostni, kakovostni, np. mlad. Ponadto te, które wyrażają

miarę (mero), np. majhen, szereg (vrsto), np. slovenski. W gramatykach sło-weńskich, także u lublańskiego uczonego, wymienione zostały również przy-miotniki odpowiadające posesywności i przynależności czyli dzierżawcze (svojilni), np. materin [Toporišič 2000: 320]. Zdefiniował pojęciowe właściwo-ści „wyrazu przymiotnego” (pridevniška beseda) jako „tista besedna vrsta, ki izraža svojstvo samostalniške besede” ‘ta część mowy, która wyraża właściwość wyrazu rzeczownikowego’ [Toporišič 2000: 318]. Interesujące nas tutaj zagad-nienie semantycznej klasyfikacji przymiotników rozwinęła Ada Vidović-Muha [1979], która dokonała podziału przymiotników na grupy pojęciowe w oparciu o system pytań (merilo vprašalnice), na jakie odpowiada dana klasa przymiotni-ków [Vidović-Muha 1979: 41]. Metoda pytań, jako wyznaczniprzymiotni-ków klas lekse-mów przymiotnikowych ma w językoznawstwie słoweńskim dwusetletnią tradycję, o czym uczona przypomniała w przywołanym artykule [Janežič 1854: 26; Breznik 1916: 84; Bajec i in., 1956: 117; Toporišič 2000]. Zastosowała też kryteria morfologiczne (odmiana, liczba, określoność, stopień, możliwość utworzenia przysłówków i abstrakcyjnych nominów) oraz syntaktyczne

(nasy-cenie, procesy przetwarzania, frazowość) do wyznaczania rodzaju przymiotnika. „Nasycenie składniowe” (zasičenost) to termin odpowiadający w artykule A. Vidović-Muhy możliwości pojawienia się danego przymiotnika w pozycji przydawki, także jako przysłówek i w pozycji orzecznika. Procesy przetwarzania (pretvorbeni postopki) to m.in. możliwość transformacji przymiotnika w zdanie zawierające czasownik lub orzeczenie imienne, np. kasni – je kasen. Frazowość (fraznost) i związana z nią fraza przymiotnikowa (pridevniška fraza) to możli-wość tworzenie różnego typu fraz w zależności od rodzaju przymiotnika [Vido-vić-Muha 1979: 42–43]. Pytania, które odpowiadają określonym typom przy-miotników w opisach słoweńskich to: kakšen / kolikšen – kakovostni pridevnik;

kateri – vrstni, čigav – svojilni pridevnik. Lublańska slawistka dokonała bardziej

szczegółowego podziału i dokładniejszej charakterystyki poszczególnych klas. Przymiotnik jakościowy (kakovostna pridevniška beseda), który odpowiada na pytanie kakšen? charakteryzuje się możliwością zaznaczenia kategorii określo-ności przez końcówkę, por. lep – lepi, może się też stopniować, por. lep-ši/bolj

lep, występuje we wszystkich trzech liczbach (troštevilna pridevniška beseda),

można od niego urobić przysłówek, np. Lepo govori; a także abstractum, np.

lepota. Pytanie kolikšen? otwiera również miejsca dla przymiotników

jakościo-wych, ale przede wszystkim dotyczących miary (merni), np. velik, majhen,

globok, plitev, dolg, kratek, težek etc. Za jakościowe lingwistka uznała m.in. dober – slab; lep – grd, jasen, mrzel. Do jakościowych zaliczyła także

przymiot-niki oznaczające barwy, np. rdeča jagoda [Vidović-Muha 1979: 44–46]. Przy-miotniki materiałowe (snovni pridevniki) autorka artykułu opisała jako bliższe szeregowym (relacyjnym) ze względu na pewne właściwości – możliwość funkcjonowania jako przydawka dopełniaczowa lesena hiša – iz lesa, zarazem kryterium pytania kakšen wpływała na zaliczanie ich do zbioru jakościowych, część z nich jednakże odpowiada na pytanie kateri / katere vrste. Analiza A. Vidović-Muhy wykazywała, że przymiotniki substancji, materiałowe mają niektóre cechy wspólne z jakościowymi, inne z relacyjnymi. Za typowego przedstawiciela przymiotników relacyjnych (vrstne pridevniške besede) uczona uznała przymiotnik slovenski, który w systemowym użyciu nie podlega stop-niowaniu, nie wyraża kategorii określoności, respektuje liczbę podwójną, tworzy rzeczowniki o znaczeniu abstrakcyjnym, np. slovenskost. Występuje we wszyst-kich trzech rolach zdaniowych – jako przydawka, orzecznik i adverbium [Vido-vić-Muha 1979: 50]. Przymiotnikom relacyjnym w języku słoweńskim ta sama autorka poświęciła odrębny artykuł [Vidović-Muha 1981]. Obiektem opisu językoznawczyni uczyniła również przymiotniki dzierżawcze (svojilne

pridev-niške besede), odpowiadające na pytanie čigav? ‘czyj?’. Następnie wymieniła

właściwości przymiotników dzierżawczych w odniesieniu do języka słoweń-skiego, np. brak wyrażania kategorii określoności, odnoszenie się do osób (najczęściej), brak stopniowania, występowanie w liczbie podwójnej, możliwość tworzenia adverbium z przyimkiem, np. po očetovo delati, abstractum:

očetovstvo. Przykładami słoweńskich przymiotników dzierżawczych są, np. bratov, direktorjev, materin, očetov, medvedov [Vidović-Muha 1979: 53–54].

O przymiotnikach dzierżawczych (svojilni) pisał również w Słowenii Janez Orešnik [1992]. Posesywność w języku słoweńskim była przedmiotem oddziel-nego studium, także w językoznawstwie polskim [Stefan 2012].

Warto nadmienić, iż podział na przymiotniki jakościowe, relacyjne i dzier-żawcze (lastnostni, vrstni, svojilni) wypracowany przez lingwistów słoweńskich był uściślany przez badaczy kontynuujących badania nad przymiotnikiem w Słowenii. Autorka artykułu o derywacji czasowników od wyrazów przymiot-nych, przy okazji opisu interesujących nas tutaj czasowników kauzatywprzymiot-nych, doprecyzowała podział adiectivów i pisała o „lastnostnih prvotnih pridevnikih (čist, debel)”, „vrstnih oz. skupinskosvojilnih (ruski, slovenski)”, „individualno svojilnih (moj, svoj), količinskih (četver)” [Stramljič-Breznik 1995: 57]. Tak nakreślony podział wynika z klasyfikacji na części mowy przyjętej przez więk-szość współczesnych słoweńskich lingwistów (pridevniška beseda, w której skład oprócz przymiotników wchodzą też niektóre zaimki i liczebniki) [Topo-rišič 2000: 317–344].