Jako pierwsze przedstawiono zagadnienia dotyczące klasy przymiotników odrzeczownikowych. Problemy badawcze dotyczące adiektywów

derywowa-nych od podstaw rzeczownikowych stanowiły część opracowań z zakresu słowotwórstwa o ogólniejszym charakterze (por. rozdz. III.1.2). Tutaj przywołu-jemy wybrane prace językoznawcze dotyczące derywacji przymiotników od rzeczowników opublikowane w Polsce i w Słowenii. Na gruncie polskim ukazał się artykuł Adama Heinza Uwagi nad funkcją znaczeniową przymiotnika

odrze-czownikowego [1957], w którym autor uwzględnił również semantyczne

uwa-runkowania omawianego problemu [Urban 2006: 14]. Funkcja dzierżawcza przymiotnika odrzeczownikowego została uwypuklona w pracy Salomei Szli-fersztejnowej [1960]. Rzeczownik jako podstawa derywatów w języku polskim został opisany w osobnej monografii. Więcej danych bibliograficznych z zakresu

prac na temat adiektywnych derywatów denominalnych przedstawia w swej książce Małgorzata Urban [Urban 2006: 11‒21]. W językoznawstwie słoweń-skim opis mechanizmów tworzenia przymiotników od rzeczowników wraz z przykładami derywatów znajduje się w gramatyce słoweńskiej autorstwa J. Toporišiča [2000: 196‒201]. Warto podkreślić, że w gramatyce słoweńskiej podczas omawiania derywatów adiektywnych lublański uczony podtrzymuje tezę o sześciu stopniach/krokach algorytmu słowotwórczego: „Pridevniške besede so izpeljane predvsem iz samostalniških besed, glagolov, prislovov ter iz pridev-niških besed […] Algoritem je tudi šeststopenjski” [Toporišič 2000: 195]. Opis przymiotników denominalnych zawiera zwykle część semantyczną i formalną. Relacje semantyczne między rzeczownikami a określającymi je przymiotnikami były przedstawione w literaturze przedmiotu w postaci kilkunastu rodzajów: „1) rola subiektu ‒ gangsterski napad ‘napad gangsterów’; 2) rola obiektu –

spory majątkowe ‘spory o majątek’; 3) relacja posesywna – majątek rodzinny

‘majątek, który należy do rodziny’; 4) rola instrumentu – terapia laserowa ‘terapia wykonana za pomocą laseru/laserem’; 5) znaczenie materiałowe –

marmurowy pomnik ‘pomnik wykonany z marmuru’; 6) wytwór – płyta parape-towa ‘płyta, z której wykonuje się parapety’; 7) genetycznie – sok pomarańczo-wy ‘sok otrzymany z pomarańczy’; 8) syngulatywnie – nauczycielskie grono

‘grono złożone z nauczycieli’; 9) całość względem części – kamerowy obiektyw ‘obiektyw, który jest częścią kamery’; 10) część w stosunku do całości – maść

cynkowa ‘maść zawierająca cynk’; 11) przedmiot charakterystyczny dla

desygnatu – kudłaty pies ‘pies, który ma kudły’; 12) charakterystyczna cecha desygnatu rzeczownika określanego, np. honorowy człowiek ‘człowiek odzna-czający się honorem’; 13) symilatywnie – papierowa twarz ‘twarz jak papier’; 14) zakresowo – trunkowy napój ‘napój, który jest trunkiem’; 15) limitująco –

archeologiczne badania ‘badania z zakresu archeologii’; 16) lokatywnie – prace polowe ‘prace wykonywane na polu’; 17) temporalnie – czerwcowe wybory

‘wybory odbywające się w czerwcu’” [Urban 2006: 31‒32]. Interpretację związ-ków wyrazowych zawierających przymiotniki odrzeczownikowe przeprowadziła na materiale słoweńskim A. Vidović-Muha [1979: 51]. Przymiotniki odrze-czownikowe lublańska lingwistka sparafrazowała tak, by otrzymać bazowy rzeczownik, np. „amebno gibanje – gibanje ameb; asketsko življenje – življenje

asketov; gangsterski vlom – vlom gangsterjev” [Vidović-Muha 1979: 51]. Pod

względem formalnym zostały wyodrębnione w cytowanej monografii, dotyczą-cej polskich przymiotników denominalnych, m.in. produktywne formanty budujące derywaty o kształcie adiektywów: np. „-ski – chrześcijański,

dzienni-karski, franciszkański, młynarski, nauczycielski, norweski” [Urban 2006:

40‒42]; „-arski – bieliźniarski, kramarski, meblarski, straganiarski; -owski –

bródnowski, członkowski, dorobkiewiczowski, gejowski, marszałkowski, mężow-ski, mistrzowmężow-ski, ojcowmężow-ski, rasistowmężow-ski, synowski” [Urban 2006: 57]; „-ny – koalicyjny, recesyjny, telewizyjny; -any – buraczany, cieplarniany, futrzany,

gryczany, kartoflany, lustrzany, skórzany” [Urban 2006: 94]; „-owy – dębowy, godzinowy, grypowy, komputerowy, kwietniowy, minutowy, narodowy, organo-wy, piątkoorgano-wy, rządoorgano-wy, skrzypcoorgano-wy, zbiorowy” [Urban 2006: 98‒99]. W

grama-tyce słoweńskiej J. Toporišiča sześć podklas semantycznych zostało zilustrowa-nych zespołami formantów: svojilnost – relacja dzierżawcza – sufiksy -ov, np. bratov, -ev, np. možev, -in, np. sêstrin, -j(i), np. božji; povezanost czyli związek z podstawą rzeczownikową: -ji otročji, -nji vrhnji, -inji materinji, -ski

cêljski, -en družben (nie podaję tu wszystkich formantów wymienionych

w Gramatyce słoweńskiej, jedynie wybrane); snovnost ‘substancja, materiało-wość’ -en lesen, -ast flanelast, -ov fižolov; obilnost oz. precejšnjost ‘obfitość’ -evnat gričevnat, -evit gričevit, -ovit hribovit; bolezenskost ‘znaczenie związek z chorobami, chorowaniem’ -ozen gripozen; podobnost ‘podobieństwo’ -ovski

fantovski. Lublański lingwista wymienił również derywację przymiotników od

podstaw będących wyrażeniami przyimkowymi, np. brezglàv – „tak brez glave” [Toporišič 2000: 196‒201]. Przykładami adiektywów denominalnych w materia-le będącym obiektem badań w niniejszej książce są m.in. pol. państwowy, por. słoweń. državen. Wśród przymiotników budujących parafrazy analizowanych predykatorów kauzatywnych – odrzeczownikowe stanowią niewielką grupę. 1.2.2. Drugą klasę stanowią przymiotniki odczasownikowe. W obu językach polskim i słoweńskim istnieje grupa przymiotników derywowanych od podstaw czasownikowych, które swą „przymiotnikowość” uzyskały wskutek przejścia z klasy imiennych form czasownika – imiesłowów do klasy przymiotników, por. pol. pracujący, słoweń. delajoč. O zjawisku adiektywizacji imiesłowów w polszczyźnie pisała Barbara Bartnicka-Dąbkowska [1970]. Charakterystyczną klasą w obu językach są przymiotniki o znaczeniu predyspozycyjnym. Są one w języku polskim tworzone m.in. przez sufiksy -alny por. karalny, słyszalny, -iwy, por. rozciągliwy, w słoweńskim przez formanty słowotwórcze -alen

likalen, pralen oraz -iv kazniv, raztegljiv [Toporišič 2000: 203]. Warto

zauwa-żyć, że obok przymiotnikowych derywatów o znaczeniu predyspozycyjnym lub potencjalnym, jak np. uleczalny ‘taki, który może być uleczony’ w analizach słowotwórczych wyodrębnione zostały także derywaty niepredyspozycyjne [Kallas 1998: 471]. Klasa derywatów niepredyspozycyjnych charakteryzuje się wielością typów z uwagi na możliwość różnej ekspresji treści zawartej w struk-turach predykatowo-argumentowych, których wykładnikami są czasowniki z podstaw tych derywatów adiektywnych. Skutkuje to różnym ustrukturyzowa-niem treści w obrębie rzeczownika określanego oraz określającego go przymiot-nika odczasownikowego. Wyróżnia się tutaj kilka typów. Przymiotnik

wędrow-ny np. we frazie nominalnej wędrowne ptaki reprezentuje typ, w którym

„okre-ślany rzeczownik pełni funkcję subiektu”. Odwrotną sytuację, w której określa-ny rzeczownik odpowiada obiektowi ilustruje przykład uprawne pole. Przymiot-nik może być również wykładPrzymiot-nikiem znaczenia instrumentu lub szerzej środka

czynności, np. papier ścierny. Dewerbalny przymiotnik niepredyspozycyjny może określać znaczenie lokatywne lub temporalne rzeczownika, np. przechodni

pokój, wieczór zapoznawczy. Elementy znaczenia kauzatywnego, takie jak

skutek lub przyczyna, mogą także być wyrażane przez rzeczownik określany derywowanym przymiotnikiem, np. rana szarpana ‘szarpanie spowodowało ranę’, bakterie gnilne ‘bakterie, które powodują gnicie’ [Kallas 1998: 474‒476]. Grupa nominalna z adiectivum dewerbalnym zawierającym powierzchniowo wyrażone elementy semantycznej struktury kauzatywnej jest świadectwem skomplikowanych procesów kondensacyjnych przebiegających między płasz-czyzną treści a jej powierzchniowo wyeksplikowanymi składnikami. Warto zauważyć, że często dochodzi w takich przypadkach do kondensacji treści kilku prostych struktur predykatywnych, są to czasem przykłady emanacji struktur polipredykatywnych lub wyrażenia kilku niespojonych w jedną strukturę zda-niową zdań prostszych, które na płaszczyźnie treści łączą się w domniemany łańcuch przyczynowo-skutkowy. K. Kallas wymieniła również połączenia rzeczownika z przymiotnikiem, które nazwała „relacją między dwoma predyka-tami”, np. przenikliwy chłód ‘chłód, który przenika’2. Toporišič wyróżnia wśród przymiotników odczasownikowych m.in. te, które wskazują na zastosowanie (uporabnost) lub przeznaczenie (namenjenost) [Toporišič 2000: 203‒204]. Zastosowanie / przeznaczenie może być sygnalizowane przez następujące formanty: -en vzgojen, -(a)len spalen, -(i)len hranilen, -iven eksploziven, -tiven

absorptiven, -ativen stimulativen. Przykładami tzw. przymiotników modalnych

(naklonski pridevniki) są derywaty zbudowane przez następujące formanty: -en

prevôzen, -alen bralen, -ilen hladilen, -abilen operabilen, -ibilen kompatibilen,

-iv nagajiv, -(l)jiv deljiv, -ljiv prevedljiv [Toporišič 2000: 203‒204]. Należy podkreślić, że uczony włączył do analizy również przymiotniki o podstawach obcych.

1.2.3. Wśród omawianych wyróżniamy także przymiotniki odprzymiotnikowe.