Funkcje banku centralnego

Bank centralny prowadzi politykę pieniężną poprzez spełnianie dziewięciu nastę-pujących funkcji:

• Występuje w roli kredytodawcy ostatniej instancji. Kredytów udzielają zwykle banki handlowe. Jeśli nie mają na to środków, zwracają się po kredyt do banku centralnego, który poprzez te banki udziela kredytu kredytobiorcom. Najczęściej spotykanymi formami kredytowania poprzez bank centralny są: redyskonto weks-li krótkoterminowych, kredyty lombardowe (pod zastaw krótkoterminowych pa-pierów wartościowych) i tzw. operacje odkupienia (ang. repurchase agreements).

Nowoczesne banki centralne spełniają tę rolę głównie w wyniku operacji otwarte-go rynku. Udzielony w ten sposób kredyt jest zwykle w znacznej części pokrywany emisją pieniądza, a więc kredytobiorcy muszą spełniać dość ostre wymagania.

• Prowadzi politykę otwartego rynku. Polega ona na zakupie i sprzedaży krótkoter-minowych papierów wartościowych na otwartym rynku pieniężnym (powinny to być powszechne i wiarygodne instrumenty finansowe). W ten sposób bank cen-tralny zwiększa (gdy kupuje je) bądź zmniejsza (gdy sprzedaje je) ilość pieniądza w obiegu. Instrument ten jest skuteczny, jeśli w danym państwie właściwie funk-cjonuje otwarty rynek pieniężny.

• Ustala wysokość rezerw obowiązkowych dla banków handlowych. We współcze-snych bankach centralnych rezerwy takie stanowią najczęściej nieoprocentowane wkłady na rachunkach żyrowych w banku centralnym. Jest to kolejny instrument polityki pieniężnej. Podwyższanie rezerwy obowiązkowej ogranicza akcję kredy-tową banków handlowych, a zmniejszanie jej powiększa ich akcję kredykredy-tową. Je-żeli taka rezerwa wynosi 10%, oznacza to, że bank musi zachować na rachunku w banku centralnym 10% zasobów pieniężnych, będących do jego dyspozycji.

• Sprawuje nadzór nad bankami handlowymi. Polega on na obserwacji, kontroli i koordynacji wykorzystania środków pieniężnych w bankach handlowych. Bank handlowy jest instytucją, która dysponuje środkami pieniężnymi przekraczający-mi ponad dziesięciokrotnie jego kapitał własny (w przedsiębiorstwach produkcyj-nych proporcja ta rzadko przekracza go trzykrotnie). Nadzór bankowy ma więc potwierdzić wiarygodność banku jako zdrowej, rozważnie działającej instytucji finansowej. Rozważne działanie polega na dyskrecji, inteligencji, szukaniu roz-sądnego dochodu, zachowaniu stanu posiadania i unikaniu lokat spekulacyjnych.

Są wprawdzie państwa, w których nadzór bankowy jest usytuowany poza ban-kiem centralnym (także w Polsce), jednak i w nich niemal zawsze bank centralny uczestniczy w takiej strukturze organizacyjnej i często pełni w niej rolę wiodącą.

• Jest bankierem rządu danego państwa. Oznacza to, że jako bank centralny kon-troluje zdolność kredytową Skarbu Państwa, finansuje go poprzez udzielanie kredytów krótkoterminowych zarówno z wewnętrznego rynku kredytowego, jak i z zagranicy. Często jest zmuszany do bezpośredniego lub pośredniego fi-nansowania deficytu budżetowego. Ponieważ ta ostatnia sytuacja może być nie-bezpieczna dla stabilizacji pieniądza, jest zazwyczaj ściśle kontrolowana przez parlament danego państwa. Bank centralny obsługuje długi wewnętrzne i ze-wnętrzne Skarbu Państwa.

• Jest głównym doradcą rządu w dziedzinie polityki kursowej. Decyzje o zasadach notowania kursu i jego wielkości wyjściowej podejmuje zazwyczaj rząd (często na wniosek banku centralnego). Rola banków centralnych wzrosła w epoce kursów płynnych, kiedy rynek decyduje o ich wysokości. Jeżeli rząd nie wprowadził kur-su płynnego, wówczas bank centralny ocenia ewentualne skutki przeprowadzenia dewaluacji (obniżki) lub rewaloryzacji (podwyżki) kursu waluty krajowej. Przed-stawia swoje stanowisko rządowi i podaje do publicznej wiadomości decyzje rzą-du w tej kwestii.

• Nadzoruje rezerwy dewizowe danego państwa. Dysponentem państwowych re-zerw dewizowych danego kraju jest zwykle Skarb Państwa. On też decyduje o ich użyciu, a więc ponosi koszty i może czerpać zyski z tych operacji. Bank centralny, jako ich administrator, decyduje zwykle o ich powiększeniu, zmniejszeniu oraz o sposobie ich wykorzystania i lokowania.

• Administruje ograniczeniami dewizowymi wynikającymi z ustawodawstwa dewi-zowego. Niemal każdy kraj stosuje mniejsze lub większe ograniczenia dewizowe. Za właściwe ich stosowanie i obsługę jest przeważnie odpowiedzialny bank centralny.

• Przeprowadza operacje dewizowe z zagranicą. Jest w zasadzie jedyną instytucją, któ-rej na mocy odpowiednich ustaw przysługuje nieograniczone prawo przeprowadza-nia operacji dewizowych z krajowymi i zagranicznymi instytucjami (innymi banka-mi centralnybanka-mi). Może jednak odstąpić częściowo swoje prawa innym instytucjom (bankom handlowym). Jest to uzależnione od stopnia wymienialności waluty dane-go kraju. W warunkach pełnej wymienialności bank centralny ogranicza się zwykle do przeprowadzania interwencji dewizowych w celu obrony kursu własnej waluty.

Należałoby teraz odpowiedzieć na pytanie, kiedy bank centralny może skutecznie prowadzić politykę pieniężną? Otóż, może to robić wtedy, kiedy jest w stanie właści-wie spełniać dziewięć powyższych funkcji, z których cztery pierwsze są określane jako wewnętrzne, a cztery ostatnie jako zewnętrzne. Środkowa, piąta, funkcja ma zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny charakter, ponieważ dotyczy kontrahentów krajowych i zagranicznych. Jeśli bank centralny nie spełnia właściwie którejś z tych funkcji lub spełnia ją źle, to wtedy można stwierdzić, że nie jest w stanie prowadzić dobrej polityki pieniężnej. Odbija się to niemal zawsze niekorzystnie na systemie pieniężnym danego kraju. Aby system ten mógł funkcjonować prawidłowo, potrzebne są do tego banki handlowe. Jeśli bowiem w jakimś kraju nie ma banków handlowych, to wówczas bank centralny przejawia często skłonności do zastępowania ich, co poważnie utrudnia mu właściwe pełnienie swoich funkcji.

Znaczenie banku centralnego i polityki pieniężnej dla gospodarki stwarza często nie-rozwiązywalny dylemat dla władz finansowych, sprowadzający się do pytania: jak dalece można wykorzystać inicjatywę prywatną w bankowości? Bezpieczeństwo systemu pie-niężnego wymaga daleko idącej interwencji państwa. Skuteczność i zadowalające wyniki jednak może zapewnić tylko inicjatywa prywatna. Trzeba więc nieustannie poszukiwać właściwego powiązania tych dwóch elementów. Prywatyzacja bankowości, choć skut-kuje większymi odsetkami i skuteczniejszą obsługą w bankach, to jednocześnie obniża zaufanie do poszczególnych banków. Natomiast interwencja państwa zwiększa zaufanie do systemu bankowego, ale obniża wysokość odsetek od depozytów i pogarsza obsługę klientów. Niezbędne jest zatem znalezienie złotego środka dla właściwej kombinacji tych dwóch elementów. Często się zdarza, że wynikiem tych poszukiwań jest przedsiębiorcza prywatna bankowość. Nie jest to jednak dobre rozwiązanie, ponieważ ludność woli trzy-mać pieniądze w domu niż w prywatnym banku, obawiając się utraty swoich oszczęd-ności. Zdarza się też, że bank jest godny zaufania, ale odsetki są niskie. W takiej sytuacji niezbędne staje się przeprowadzenie reformy systemu bankowego, a najbardziej prede-stynowaną do tego instytucją może być tylko prawidłowo działający bank centralny.