Rynek pieniężny

Sytuacja, w której jeden podmiot gospodarczy nie dysponuje potrzebną sumą pieniędzy, a drugi ma chwilowo jej nadmiar, stworzyła rynek kredytowy. Działalność gospodarcza charakteryzuje się właśnie takimi sytuacjami. Brak rynku kredytowego bardzo utrudniałby działanie zarówno jednemu, jak i drugiemu podmiotowi gospo-darczemu. Widać to wyraźnie w krajach, w których system kredytowy niedomaga.

W takich krajach działalność gospodarcza też pozostawia wiele do życzenia. Najwięk-sze potęgi gospodarcze świata, takie jak: Stany Zjednoczone, Japonia, RFN, Wielka Brytania czy Francja, mają dość dobrze rozwinięte rynki kredytowe. Natomiast kraje przeżywające trudności i kryzysy gospodarcze zwykle rynków kredytowych nie mają, a kredytów szukają za granicą. Rozwój działalności kredytowej jest wynikiem istnienia pieniądza bezgotówkowego, zwanego także pieniądzem bankowym. Rozwój bankowo-ści jest więc niezbędnym warunkiem do rozwoju działalnobankowo-ści kredytowej. Wówczas, dzięki emisyjnej i dochodowej funkcji kredytu, możliwe jest zwiększanie działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, konsumpcji prywatnej i wydatków rządowych. Rynek kredytowy został podzielony na rynek kredytów krótkoterminowych, czyli rynek pie-niężny, których termin płatności nie przekracza jednego roku, i rynek kredytów dłu-goterminowych, czyli rynek kapitałowy.

Rynek pieniężny dzieli się na międzybankowy rynek pieniężny, dostępny tylko dla banków komercyjnych i banku centralnego, oraz otwarty rynek pieniężny, dostępny dla wszystkich uczestników, czyli banku centralnego, banków komercyjnych, pod-miotów gospodarczych niebędących bankami, osób fizycznych i innych potencjalnych uczestników.

2.5.1. Międzybankowy rynek pieniężny

Międzybankowy rynek pieniężny jest częścią rynku pieniężnego, dostępną wy-łącznie dla banków. Uczestnikami międzybankowego rynku pieniężnego są więc bank centralny i banki handlowe (komercyjne), czyli instytucje przyjmujące depozyty płat-ne na każde żądanie i udzielające na ich podstawie kredytów krótkoterminowych.

2.5.1.1. Operacje i instrumenty międzybankowego rynku pieniężnego Rynek międzybankowy funkcjonuje poprzez lokowanie depozytów międzyban-kowych, udzielanie kredytów międzybanmiędzyban-kowych, międzybankowy transfer rezerw i obroty papierami wartościowymi pomiędzy bankami.

Depozyty i kredyty międzybankowe

Międzybankowy rynek pieniężny charakteryzuje się sytuacjami, w których jeden bank dysponuje chwilowo nadmiarem pieniądza rezerwowego, podczas gdy dru-gi bank odczuwa jego niedobór. Wówczas pierwszy bank może być zainteresowany ulokowaniem depozytu w innym banku, aby zarobić odsetki, z których będzie można pokryć odsetki dla klienta, który ulokował nie wykorzystany w tym banku depozyt.

Natomiast drugi bank jest zainteresowany zaciągnięciem kredytu w innym banku, aby uzyskać środki na udzielenie kredytu, przekraczającego ulokowane w nim depozy-ty. Ten rodzaj transakcji międzybankowych jest najprostszy, a pośrednictwo na nim można ograniczyć tylko do informowania o bankach zainteresowanych depozytami i kredytami.

Międzybankowy transfer rezerw

Międzybankowy transfer rezerw dotyczy rezerw, które są lokowane jako depozyty banków handlowych w banku centralnym. Stan rezerw obowiązkowych jest systema-tycznie sprawdzany przez bank centralny, a w razie ich niedoboru są szybko uzupeł-nianie, ponieważ nieprzestrzeganie tego wymogu grozi wysokimi odsetkami karnymi.

W wyniku takich przeglądów niejednokrotnie okazuje się, że niektóre banki powinny uzupełniać rezerwy, natomiast inne mogłyby je zmniejszać. Pomocą w tym wypadku służy międzybankowy transfer rezerw, ponieważ pozwala uzupełniać niedobory i wy-korzystywać nadwyżki. Międzybankowy transfer rezerw może przybierać dwie formy:

emisję międzybankowych weksli własnych oraz clearing rezerw w banku centralnym.

W pierwszym przypadku bank, mający niedobór pieniądza rezerwowego w ban-ku centralnym, wystawia weksel i wręcza go innemu bankowi zainteresowanemu cza-sowym zagospodarowaniem nadwyżki takiego pieniądza, który na podstawie tego weksla daje bankowi centralnemu dyspozycję przelewu na jego depozyt z depozytu wystawcy weksla. W drugim przypadku transakcja jest zawierana przez pośrednika, który przeważnie działa w banku centralnym, a clearing przelewów pieniądza rezer-wowego dokonuje się na podstawie zawartych transakcji. Rola banku centralnego jest na rynku transferu rezerw międzybankowych bardziej aktywna niż na rynku depozy-tów i kredydepozy-tów międzybankowych. Często bank centralny występuje jako pośrednik na rynku transferów i staje się miejscem, gdzie są zawierane tego typu transakcje.

Międzybankowy obrót papierami wartościowymi

W międzybankowym obrocie papierami wartościowymi najpopularniejszymi instru-mentami są przeważnie weksle skarbowe i obligacje krótkoterminowe banku centralnego.

Stąd kluczowe znaczenie dla funkcjonowania międzybankowego rynku papierów war-tościowych ma poziom rozwoju rynku weksli skarbowych i zaangażowanie banku cen-tralnego na tym rynku, przejawiające się w zasadach redyskonta weksli skarbowych i na uczestnictwie w organizacji obrotu tymi wekslami na rynku wtórnym. Weksle skarbowe są zwykle traktowane jako element najbardziej płynnych aktywów poszczególnych banków (pod warunkiem, że funkcjonuje rynek wtórny), a zakupy tych weksli zwiększają rezer-wy pieniężne banku. Stąd za przeprowadzone operacje odpowiedzialność ponosi w tym wypadku bank centralny, którego nadzór musi zapewnić wysoką jakość tych weksli, uza-sadnioną odpowiednią zdolnością kredytową budżetu państwa. Nie wyczerpuje to jednak sprawy nadzoru międzybankowego rynku papierów wartościowych, który polega, szcze-gólnie we wstępnej fazie rozwoju, na ograniczaniu terminu spłaty tych weksli, ustalaniu dopuszczalnych przedziałów stóp procentowych i zasad obrotu nimi. Ograniczenia te w miarę rozwoju rynku ulegają liberalizacji aż do całkowitego ich zniesienia.

2.5.2. Otwarty rynek pieniężny

Otwarty rynek pieniężny dostępny jest także dla innych podmiotów gospodar-czych. Jego uczestnikami są więc zarówno banki, jak i podmioty gospodarcze, które nie są bankami (w dalszej części określane jako niebanki). W związku z tym, stosując kryterium uczestników rynku, można otwarty rynek pieniężny podzielić na:

− rynek pomiędzy bankami (nie ma on nic wspólnego z rynkiem międzybankowym);

− rynek pomiędzy bankami i niebankami;

− rynek pomiędzy niebankami.

Każdy z tych rynków można podzielić jeszcze dalej: rynek pomiędzy bankami i nie-bankami na: rynek kredytu dyskontowego, kontokorentowego, depozytowego i akcep-tacyjnego; rynek pomiędzy niebankami na: rynek kredytu wekslowego, lombardowego itd. Każdy z tych rynków tworzy własną stopę procentową. Na jednym obszarze wa-lutowym (terytorium, na którym obowiązuje ta sama waluta), co najczęściej pokrywa się z terenem jednego kraju, wszystkie istniejące tam rynki pieniężne są wobec siebie różnorodne. Różni je wysokość stopy procentowej oraz warunki oferowanego kredytu.

Stopy procentowe na otwartych rynkach pieniężnych są przeważnie wyższe od stóp pro-centowych na rynku międzybankowym, a więc banki uczestniczące na rynku otwartym muszą zaakceptować jego warunki i nie mogą liczyć na żadne preferencje czy ulgi.

2.5.2.1. Instrumenty otwartego rynku pieniężnego Bon skarbowy

Bon skarbowy najczęściej przybiera formę niegwarantowanego weksla własne-go Skarbu Państwa. Wiarywłasne-godność finansową powinno nadać mu oferowanie własne-go w publicznym obrocie (underwriting) przez bank centralny, który staje się wprowa-dzającym na własny rachunek emisje bonów skarbowych do publicznego obrotu. Po

wejściu do publicznego obrotu bon skarbowy może być przedmiotem obrotu na ryn-ku wtórnym, gdzie mogą go sprzedawać i ryn-kupować zarówno banki, jak i podmioty gospodarcze niebędące bankami. Bon skarbowy może być emitowany w formie tra-dycyjnych blankietów papierowych, z zaznaczoną na nich wartością roszczenia, jak również w formie zapisów księgowych i komputerowych, prowadzonych przez bank centralny (szczególnie dla banków).

Akcept bankierski

Akcept bankierski, czyli weksel akceptowany przez bank, jest drugim istotnym in-strumentem otwartego rynku pieniężnego. Akceptacja weksla przez bank nadaje mu dużą wiarygodność finansową. Jeśli wystawca weksla nie wykupi go w wyznaczonym terminie uczyni to z pewnością bank, który weksel zaakceptował. Bank poprzez zaak-ceptowanie weksla wystawionego przez inny niż bank podmiot gospodarczy udzie-la mu kredytu, zwanego kredytem akceptacyjnym. Kredyt akceptacyjny nie angażuje bezpośrednio środków pieniężnych banku, jeśli klient spłaci zobowiązanie. Bank musi jednak brać pod uwagę ewentualność nie wykupienia weksla w terminie, dlatego trak-tuje akceptowane weksle jako aktywa o wysokim stopniu ryzyka pomimo tego, że czę-sto nie są one nawet odnotowywane w bilansie banku.

Powstały w ten sposób akcept bankierski może być przedmiotem sprzedaży na rynku pieniężnym, jeśli termin jego spłaty kształtuje się zgodnie z terminami właści-wymi rynkowi pieniężnemu. Konsekwencją tego jest przyjęcie rynkowych reguł gry, co przede wszystkim oznacza oparcie się na rynkowej stopie procentowej. Operacja polegająca na akceptacji weksla ma bardzo duże znaczenie dla wszystkich stron z nim związanych. Trasat, trasant i banki dyskontujące weksel posługują się stopą procento-wą i innymi warunkami dyktowanymi przez rynek pieniężny, a w konsekwencji tego akcept bankierski jest traktowany w taki sposób, jak emitowane przez akceptujący bank inne papiery wartościowe.

Znaczenie akceptacji banku dla wiarygodności akceptu bankierskiego spowodo-wało, że weksel został zastąpiony przez zwykły skrypt dłużny niepodlegający prawu wekslowemu (ang. I owe you – IOU).

Bon komercyjny

Bon komercyjny jest emitowany w formie niegwarantowanego weksla własnego przez inne niż banki podmioty gospodarcze (najczęściej są to producenci towarów i usług). Można uznać go za uproszczony w stosunku do weksla trasowanego instru-ment kredytowy, gdyż nie wymaga to skomplikowanych procedur, związanych z wy-stawianiem i dyskontowaniem tego pierwszego. Bon komercyjny nie wymaga także niczyjej akceptacji. O jego użyteczności i konkurencyjności w stosunku do pozosta-łych instrumentów rynku pieniężnego decyduje w zasadzie jeden czynnik − wysoka wiarygodność kredytowa jego emitenta.

Głównymi inwestorami, lokującymi wolne chwilowo własne środki pieniężne, są przede wszystkim banki handlowe (komercyjne). Bon komercyjny jest instrumentem o bardzo niskim stopniu ryzyka i obok możliwości zysku zapewnia także wysoki sto-pień płynności banku. Bon komercyjny szczególnie dobrze współistnieje z innym

in-strumentem otwartego rynku pieniężnego z certyfikatem depozytowym (omawianym w dalszej części opracowania). Wzrost emisji bonów komercyjnych powoduje zwykle wzrost emisji certyfikatów depozytowych dostarczającym bankom środków pienięż-nych na zakup bonów komercyjpienięż-nych. Powoduje to wzrost działalności kredytowej, po-nieważ mamy tu do czynienia z kredytobiorcami legitymującymi się bardzo wysokim stopniem zdolności kredytowej.

Certyfikat depozytowy

Certyfikat depozytowy jest instrumentem, który umożliwia bankom handlowym pożyczać pieniądze od innych niż banki podmiotów gospodarczych. Jest on banko-wym papierem wartościobanko-wym (zwykle na okaziciela), wystawianym za zdeponowaną w banku sumę pieniędzy. Jest to więc instrument powiększający rezerwy pieniężne banku. Stąd tylko duże banki odczuwające niedobory rezerw mogą starać się o po-zwolenie (w banku centralnym) na emisję certyfikatów depozytowych. Niedobór re-zerw pieniężnych w dużym banku dobrze świadczy o jego działalności, gdyż oznacza lokowanie zebranych środków pieniężnych w kredyty i inne lokaty. Z tego powodu nie powinien otrzymywać prawa emisji certyfikatów depozytowych bank mały o niezbyt wysokim zaufaniu i mający trudności z bezpiecznym ulokowaniem zebranych przez niego pieniędzy. Po stronie podaży pieniądza, czyli jako nabywcy certyfikatów depo-zytowych, występują głównie duże przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe, lokalne samorządy, zagraniczne banki centralne oraz różne instytucje finansowe.