Sytuacja na Ukrainie zaostrzyła się z powodu niepodpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską przez prezydenta Wiktora Janukowycza. 21 listopada 2013 roku doszło do masowych protestów, znanych pod nazwą Euromajdanu6. Z dnia na dzień postawy
mani-2 A. makowski: Morze Czarne w polityce bezpieczeństwa. W: Od Zborowa do NATO (1649–2009). Studia z dziejów stosun-ków polsko-ukraińskich od XVII do XXI wieku. Monografia naukowa. Politologia. m. franz, K. Pietkiewicz (red.). Wydawnictwo Adam marszałek, Toruń 2009, s. 261–262.
3 Paul Nitze (1907–2004) – jeden z najsłynniejszych amerykańskich dyplomatów i negocjatorów rozbrojeniowych, zastęp-ca sekretarza obrony w latach 1961–1963 i 1967–1969.
4 za: L. Stomma: Lekcje Połtawy. „Polityka” 2009 nr 26, s. 96.
5 A. makowski: Morze Czarne w polityce…, op.cit. Przytoczone opinie spotkały się z niezbyt przychylną reakcją ukraińskich uczestników konferencji, którzy zarzucili mi nawet podważanie suwerenności Ukrainy.
6 mimo masowych protestów 17 grudnia prezydent Ukrainy Wiktor Janukowycz spotkał się w moskwie z prezydentem Rosji Władimirem Putinem i podpisał porozumienia w sprawie zniesienia ograniczeń handlowych między dwoma krajami.
O co my walczymy?
festantów radykalizowały się i popularność zyskiwały postulaty usunięcia prezydenta oraz generalnej odmiany sytuacji w państwie, sam ruch zaś nabrał cech rewolucji. 20 lutego 2014 roku strona rządowa podjęła zdecydowane działania, w których wyniku 75 osób zgi-nęło, a 567 zostało rannych7. Spowodowało to reakcję Unii Europejskiej, która w celach me-diacyjnych wysłała do Kijowa ministrów spraw zagranicznych Francji, Niemiec i Polski.
21 lutego wysłannikom udało się wynegocjować porozumienie. Zapisano w nim, że będą ograniczone prawa prezydenta zgodnie z konstytucją z 2004 roku, w ciągu 10 dni powsta-nie nowy rząd i że odbędą się wcześpowsta-niejsze wybory prezydenckie w termipowsta-nie do grudnia 2014 roku. Prezydent Janukowycz ogłosił projekt uchwały o przeprowadzeniu przedtermi-nowych wyborów prezydenckich, rozpoczęciu procesu jedności narodowej oraz przywróce-niu konstytucji z 2004 roku. W projekcie założono również uchwalanie ustaw w ciągu 48 go-dzin. Początkowo porozumienie zostało odrzucone przez Radę Społeczną Majdanu, lecz po mediacji Radosława Sikorskiego i Franka Waltera Steinmeiera Rada postanowiła je przyjąć.
Sześciopunktowy dokument został podpisany przez prezydenta Janukowycza oraz europej-skich dyplomatów 21 lutego. Jedynie Prawy Sektor, radykalne stowarzyszenie zrzeszające członków różnych ukraińskich ruchów nacjonalistycznych, odrzucił porozumienie i zapo-wiedział walkę aż do usunięcia z urzędu Janukowycza. Porozumienia nie podpisał przedsta-wiciel Rosji Władimir Łukin, mimo że je parafował.
Porozumienie przetrwało kilka godzin, ponieważ w godzinach wieczornych prezydent Janukowycz wyleciał do Charkowa, a następnie, po nieudanej próbie wylotu z Doniecka do Rosji, udał się na Krym (23 lutego). Publicznie pojawił się 28 lutego na konferencji praso-wej w Rostowie nad Donem w Rosji. Stwierdził, że odsunięcie go od władzy przez Radę Najwyższą było nielegalne, że nie będzie tego akceptował i że nadal uważa się za prezyden-ta Ukrainy. Tego samego dnia parlament upoważnił przewodniczącego Rady Najwyższej Ołeksandra Turczynowa do pełnienia obowiązków prezydenta Ukrainy. 26 lutego na głów-nej scenie Majdanu w Kijowie ogłoszono kandydaturę Arsenija Jaceniuka na stanowisko pre-miera kraju oraz przedstawiono skład jego gabinetu.
Po zwycięstwie Euromajdanu nasiliły się tendencje separatystyczne na Krymie, na którym większość mieszkańców stanowią Rosjanie. Region ten od początku niepodległości Ukrainy miał i formalną, i faktyczną autonomię. Gdy doszło do zmiany władzy na Ukrainie, odsu-nięcia od władzy prezydenta Janukowycza i popularnej na Krymie Partii Regionów, miesz-kańcy półwyspu rozpoczęli protesty przeciwko nowej władzy w Kijowie oraz manifestacje deklarujące przyjaźń z Rosją.
1 marca po południu najpierw komisja obrony i komisja spraw zagranicznych Rady Federacji Rosyjskiej, a później cała Rada jednogłośnie przyjęły wniosek prezydenta w sprawie wyda-nia zgody na użycie rosyjskich sił zbrojnych na terytorium Ukrainy. W wyniku następują-cych lawinowo wydarzeń na Krymie (działania nieoznakowanych grup żołnierzy rosyjskich oraz sił samoobrony Krymu) 11 marca połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło deklarację niepod-ległości Republiki Krymu. W deklaracji powołano się na przypadek Kosowa i wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 22 lipca 2010 roku, w którym to Trybunał
7 http://pl.wikipedia.org/wiki/Euromajdan [dostęp: 8.04.2014].
Bezpieczeństwo i obronność
uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości nie narusza prawa międzynarodowego.
Odpowiadając na te działania, władze ukraińskie i politycy państw zachodnich zarzucili Rosji nieprzestrzeganie memorandum budapeszteńskiego, zgodnie z którym zobowiązywała się ona gwarantować niepodległość i integralność terytorialną Ukrainy. Na prośbę władz Ukrainy odbyło się posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wcześniej, 6 marca, agencja prasowa RIA Nowosti podała informację, że Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu jed-nogłośnie zagłosowała za przyłączeniem półwyspu do Federacji Rosyjskiej. Decyzja ta mia-ła być potwierdzona w przyspieszonym referendum, wyznaczonym na 16 marca. Mieszkańcy Krymu mieli zdecydować, czy chcą przyłączenia Krymu do Rosji, czy też jego pozostania w graniach Ukrainy, lecz na zasadach zwiększonej autonomii, którą gwarantowała konsty-tucja Republiki Autonomicznej Krymu z 1992 roku. 12 marca p.o. prezydenta O. Turczynow powiedział, że armia ukraińska nie będzie się angażowała w działania na Krymie, aby zapo-biec aneksji półwyspu przez Rosję, ponieważ jej potencjał zostanie skoncentrowany na obro-nie wschodobro-niej granicy państwa.
16 marca na Krymie rozpoczęło się referendum. Do głosowania było uprawnionych oko-ło 1,5 mln osób. Kraje zachodnie uznały plebiscyt za nielegalny, natomiast Rosja zapowie-działa, że uzna jego wynik. W referendum wzięło udział 83,1% uprawnionych do głosowa-nia, za przyłączeniem Krymu do Federacji Rosyjskiej głosowało 96,8% jego uczestników8.
18 marca na Kremlu został podpisany traktat o włączeniu Republiki Krymu i Sewastopola do Rosji. 25 marca kongres Rady Europy nie uznał referendum i potępił rosyjską aneksję Krymu. Podobnie uczyniły 26 marca na forum Rady Praw Człowieka ONZ 42 państwa, wśród nich: Stany Zjednoczone, państwa Unii Europejskiej, Kanada, Australia, Japonia oraz Gruzja i Mołdawia. 27 marca Zgromadzenie Ogólne ONZ, stosunkiem głosów 100:11:58, uchwaliło niewiążącą rezolucję potwierdzającą integralność terytorialną Ukrainy i uznają-cą przeprowadzone na Krymie referendum w sprawie przyłączenia półwyspu do Rosji za nielegalne9.
W kwietniu prorosyjscy separatyści zajęli budynki rządowe we wschodniej i południowej Ukrainie. Podobnie jak wcześniej na Krymie, pojawili się zamaskowani i uzbrojeni oraz nie-oznakowani „zieloni ludzie”. Wicepremier zaanektowanego przez Rosję Krymu Rustam Temirgalijew wyraził nadzieję na powstanie nowego państwa na wschodzie Ukrainy. Na Facebooku napisał o wyzwoleniu tych regionów i wyraził nadzieję, że niebawem Ługańsk, Charków, Donieck, Dniepropietrowsk, Zaporoże, Chersoń, Mikołajów i Odessa stworzą dwu-dziestomilionową Federację Ukraińską, która niebawem dołączy do Związku Białorusi i Rosji10.
Z analizy głównych wydarzeń (do 16 kwietnia) wynika jedno: największy od czasu zim-nej wojny kryzys w Europie wciąż trwa. Kiedy się zakończy i jakie będzie zakończenie – te pytania, jeśli wziąć pod uwagę skuteczność dotychczasowych sankcji Zachodu i przebieg
8 T.A. Olszański, A. Sarna, A. Wierzbowska-miazga: Konsekwencje aneksji Krymu. http://www.osw.waw.pl/print/21949 [dostęp: 24.03.2014].
9 http://pl.wikipedia.org/wiki/Kryzys_krymski [dostęp: 8.04.2014].
10 http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1098817,Uzbrojone-oddzialy-atakuja-na-wschodzie-Ukrainy-Czas-na-reakcje-zachodu [dostęp: 16.04.2014].
O co my walczymy?
samych wydarzeń na Ukrainie, pozostaną jedynie w sferze domysłów i kalkulacji. Obecną sytuację można scharakteryzować następująco: Zachód nie wyobraża sobie, co jeszcze mo-że zrobić Rosja, natomiast Rosja doskonale wie, czego Zachód nie zrobi. Trzeba przyznać, że taki stan rzeczy stwarza niebezpieczną asymetrię.