W epoce odrodzenia problemy techniki wojskowej zajmowały umysły wielu wybitnych uczonych, między innymi Leonarda da Vinci. Do jego osiągnięć z dziedziny inżynierii woj-skowej należą projekty przyrządu do wywracania drabin szturmowych przeciwnika, wozów bojowych i mostów wojskowych. Interesujące były zwłaszcza projekty tratw zapalających, które miały być używane do niszczenia nieprzyjacielskiej floty wojennej. Leonardo propo-nował także skonstruowanie urządzenia, które mogłoby przez dłuższy czas pozostawać pod wodą. Zaprzątała go idea wykonywania lotów przez człowieka. Pozostawił rysunki przed-stawiające urządzenia do latania: spadochrony, lotnie i machiny będące praprzodkami dzi-siejszych statków powietrznych.
33 Ibidem, s. 279, 298.
34 Ibidem, s. 192.
35 cyt. za: E. Razin: Historia sztuki wojennej. T. 3. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1964, s. 508.
Wojna i sztuka...
Do dorobku szesnastowiecznej myśli wojskowo-technicznej należy rozprawa Questi et in-venzioni diverse znamienitego matematyka włoskiego Niccola Tartaglii. Ukazała się drukiem w 1546 roku i obejmowała sześć ksiąg. Trzy dotyczyły artylerii, pozostałe – matematycznych podstaw taktyki, miernictwa polowego i fortyfikacji. Największym osiągnięciem Tartaglii by-ło wykreślenie toru przelotu pocisku. Matematyk wykazał, że zakreśla on linię krzywą leżą-cą w płaszczyźnie strzału. Tartaglia zbadał też stosunek ciężaru kul do kalibru działa, co w praktyce okazało się przydatne przy określaniu optymalnych wymiarów kul i dział.
W XVI wieku problemami techniki wojskowej zajmował się niemiecki teoretyk Wulff von Senfftenburg, autor rozprawy Kriegsbuch von mancherey stratagematibus beschwinden und listigen Aschlegen. Na kanwie rozważań strategicznych przeanalizował zasady użycia arty-lerii i przedstawił różne konstrukcje dział artyleryjskich, w tym używanych wówczas dział najcięższych kalibrów.
Znaczących osiągnięciem piśmiennictwa technicznego była praca Leonharda Fronspergera Kriegsbuch. Dzieło to zostało poświęcone różnym zagadnieniom sztuki wojennej, ale naj-obszerniej opisano w nim kwestie artyleryjskie.
W XVI wieku interesowano się także sztuką fortyfikacyjną. Tym obszarem myśli wojsko-wo-technicznej zajmowali się tacy teoretycy, jak: Albrecht Dürer, Daniel Speckle, Francesco de Marchi, Jean Errard de Bar-le-Duc i Szymon Stevin. Koncentrowali się oni między inny-mi na problemach umacniania inny-miast i zamków oraz na współczesnej architekturze twierdz.
W XVII wieku intensywnie rozwijała się technika wojskowa. Było to związane z kapita-listycznym sposobem produkcji, który sprzyjał rozwojowi przemysłu. Wśród produkowanych wytworów nowoczesnej techniki ważne miejsce zajmował sprzęt wojskowy. W powszech-nym użytkowaniu wojsk była strzelecka broń palna, dynamicznie rozwijała się artyleria.
Ważne miejsce w ówczesnych systemach obronnych zajmowały fortyfikacje. To z kolei ukie-runkowywało myśl wojskową na problematykę techniki wojskowej.
W dorobku europejskiej myśli wojskowo-technicznej tego okresu jest wiele interesujących rozpraw. Co charakterystyczne, dotyczą one dwóch głównych działów: artylerii i sztuki for-tyfikacyjnej. Brak natomiast prac wykraczających poza tę problematykę.
W 1613 roku wybitny teoretyk hiszpański Diego Uffano wydał drukiem rozprawę Tratado della artilleria. Praca zyskała rozgłos w Europie Zachodniej. W 1614 roku została przetłu-maczona na język niemiecki, a rok później na język francuski.
Rozprawa obejmuje trzy części. W pierwszej Uffano opisuje typy i rodzaje dział. Dzieli działa na kolumbryny (działa najcięższe), kartauny (średnich kalibrów) i działa krótkie (głów-nie moździerze). W drugiej części przedstawia rozmowę między generałem słabo znającym zagadnienia artyleryjskie a doświadczonym kapitanem artylerzystą, który wyjaśnia rozmów-cy sprawy praktyczne związane z organizacją, techniką i taktyką artylerii, a częściowo i in-żynierią wojskową. Trzecia część rozprawy to wykład na temat praktyki artyleryjskiej, zwłasz-cza kalibrowania dział, posługiwania się sprzętem pomocniczym, transportu dział, budowy stanowisk ogniowych i techniki strzelania. Uffano zawarł w niej informacje dotyczące pro-dukcji amunicji i pirotechniki, w tym techniki rakietowej.
Interesujące są wskazówki dotyczące zasad celowania i wstrzeliwania dział artyleryjskich.
Pisząc o zasadach przygotowania dział do prowadzenia ognia, Uffano zalecał wykonanie na-stępujących czynności: Kiedy czas i rozkazanie, jest działo pospolitym sposobem
narychto-Sztuka wojenna
wać, ma puszkarz prawidło długie wziąć, ono na końcach na przodki i na zadzie, właśnie na wierzchu położyć, śródwagę na nim postawić i tak długo działa, albo podnosić, albo spusz-czać, aż perpendykuła na środku stanie. Po tym na prawidło i śródwagę odjąć i prosto przez krańce patrzeć, jak daleko i na które miejsce linea visus dosięga, to miejsce jest bowiem, za-pewne to jest, do którego działo podnieść. Lecz według wagi rury, o czym się potym mówić będzie, połowicą tylko daleko dosięże36.
Na początku XVII wieku zagadnieniem artylerii zajmował się niemiecki teoretyk Johann Jacobi Wallhausen. W 1615 roku wydał traktat Kriegskunst zu Fuss, a dwa lata później ob-szerne dzieło Archiley Kriegskunst. W obu rozprawach podkreślił znaczenie artylerii i wska-zywał na nowe sposoby jej użycia w walce.
W 1640 roku Francuz François de Malthe wydał pracę Traité de feux artificiels pour la guerre, poświęconą artylerii. Dotyczyła ona głównie zagadnień określanych wówczas nazwą pirotechnika.
Chociaż w XVII wieku ukazało się wiele interesujących prac na temat artylerii, to jednak większymi osiągnięciami szczycili się teoretycy sztuki fortyfikacyjnej. Słynne były zwłasz-cza dwie szkoły: holenderska i francuska.
Za twórcę staroholenderskiej szkoły fortyfikacji jest uważany Samuel Marolois, autor wy-danego w 1615 roku traktatu Fortification. Jego myśl kontynuował Polak Adam Freytag, au-tor pracy Architectura militaris nova et aucta, wydanej w Lejdzie w 1635 roku, oraz Holendrzy:
Matthias Dögen, autor dzieła Architectura militaris moderna wydanego w Amsterdamie w 1647 roku, Andreas Cellarius, twórca traktatu Architectura militaris opublikowanego Amsterdamie w 1656 roku, oraz Felker i Melder.
Pod koniec XVII wieku powstał nowoholenderski system fortyfikacji. Jego twórcą był ge-nerał i inżynier Menno van Coehoorn (1641–1704). W 1685 roku opublikował on dzieło Nieuwe Vestingbouw, w którym omówił nowy sposób wznoszenia fortyfikacji stałych.
Zaproponował następujące rozwiązania: wzmocnienie obrony rowów, kombinację rowów na-pełnionych wodą i suchych, ukrycie odzienia murowanego, zabezpieczenie załogi przed ogniem stromotorowym i niespodziewaną napaścią oraz zastosowanie ognia krzyżowego37.
W XVII wieku największą popularnością cieszyła się jednak francuska szkoła fortyfika-cji. Po raz pierwszy ten sposób fortyfikowania przedstawił inżynier Jean Errard de Bar-le-Duc w traktacie Fortification réduicte en art, wydanym w 1594 roku. Kontynuatorami tej szkoły byli: Gérard Desargues, Pierre Petit i Antoine de Ville, autor wydanej w 1628 roku pracy Les fortifications. Niemniej jednak dopiero Blaise de Pagan w pracach Les fortifica-tions du comte de Pagan, wydanej w 1645 roku, i Traité des fortificafortifica-tions, wydanej w 1646 ro-ku, spopularyzował francuską szkołę fortyfikacji.
Pagan upowszechnił zasadę opracowaną przez Daniela Speckle’a polegającą na prostopa-dłości bloku linii obrony. Zalecał budowę wielkich bastionów oraz osłanianie ich od czoła spe-cjalnym wąskim umocnieniem ulokowanym w rowie. Bastiony miały mieć podwójne wały na czołach, przy czym rów przebiegający między tymi wałami nie był flankowany ogniem.
36 cyt. za: T. Nowak: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Z. 8. Polskie wojskowe piśmiennictwo technicz-ne do roku 1764. Wojskowy Instytut historyczny, Warszawa 1961, s. 102–103.
37 E. Razin: Historia sztuki…, op.cit., s. 528.
Wojna i sztuka...
Francuską szkołę fortyfikacji upowszechniali następujący teoretycy: Jean Errard de Bar-le-Duc – autor traktatu La fortification démonstrée et en art(Paryż 1600 r.), Claude François Milliet Dechales – autor pracy L’art de fortifier, de défendre et d’attaquer les places (Paryż 1645 r), Jean de La Fontaine – autor pracy La doctrine militaire ou le parfait general d’armeé: contenant le devoir des gens de guerre (Paryż 1671 r.) oraz Paul Hoste – autor rozprawy L’art des armies navales, ou traité des evolutions navales (Lyon 1697 r.).
Właściwym twórcą i popularyzatorem francuskiej szkoły fortyfikacji był Sébastien le Prestre de Vauban (1633–1707) – inżynier wojskowy i architekt, marszałek Francji oraz eko-nomista. Jest uznawany za najwybitniejszego fortyfikatora epoki. Miano takie zyskał, choć za życia nie opisał metody fortyfikacji, nie uogólnił teoretycznie sposobu budowy twierdz, nie stworzył też zwartego systemu. Uczynili to dopiero po jego śmierci francuscy inżynie-rowie. W 1737 roku, korzystając z notatek i rękopisów architekta, wydali w Hadze jego dzie-ło Traités de l’attaque et de la défense des places.
Sébastien le Prestre de Vauban opracował podstawowe zasady dotyczące systemu budowy twierdz. Oto one: długość bronionego czoła została określona donośnością muszkietu, bar-ki (bobar-ki) winny być prostopadłe do czoła; duże bastiony i raweliny należy wysunąć znacznie w pole, w nich zaś budować śródszańce, a przed kurtyną – kleszcze, przeznaczone do wzmoc-nienia obrony rowu ogniem piechoty i do osłony kurtyny przed bezpośrednim ogniem burzą-cym z grzbietu stoku38. Za wadę tego systemu wznoszenia fortyfikacji należy uznać brak miejsca umożliwiającego dokonywanie wypadów.
Praca Traités de l’attaque et de la défense des places obejmuje dwie księgi: w pierwszej, zawierającej 54 rozdziały, jest mowa o zdobywaniu twierdz, w drugiej, podzielonej na 6 roz-działów, jest analizowana obrona twierdz. Całość rozważań teoretycznych została zilustro-wana 32 przejrzystymi schematami.
Chociaż Vauban poświęcił się głównie praktycznej działalności przy budowie twierdz, to w swoich rozważaniach teoretycznych gruntownie analizował problematykę zdobywania twierdz. Skonstatował między innymi: Obleganie i zdobywanie twierdz przeciwnika czyni nas panami jego ziem, fortyfikacja zaś pozwala nam utrzymać je we władaniu. Przy tym zabezpiecza ona nasze granice przed groźnymi następstwami, które z jednej nierozważnie przegranej bitwy mogą wynikać i dać nieprzyjacielowi okazję do dalszego wykorzystania swojego zwycięstwa39.
Przy obleganiu twierdz przeciwnika ważną rolę odgrywa zabezpieczenie materiałowe ar-mii oblegającej. To zaś w bezpośredni sposób jest uzależnione od środków finansowych, któ-re stanowią siłę wojny.
Vauban nie ograniczał się jedynie do przekazywania wskazówek teoretycznych. Wykonał obliczenia ilościowe, które należało uwzględnić przy obleganiu twierdz. Dotyczyły one nie-zbędnej liczby dział, pocisków, prochu, ołowiu, lontu, sprzętu do prac ziemnych i innych rodzajów materiałów. Uważał, że armia oblężnicza powinna mieć 80 »armat burzących«
i od 48 do 55 innych dział, 15 000–16 000 bomb, 40 000 granatów itp. Do prac ziemnych
38 Ibidem, s. 520.
39 Ibidem, s. 521.
Sztuka wojenna
zaś potrzeba 15 000–18 000 »chłopów«, gdyż najemni żołnierze nie chcą wykonywać ro-bót oblężniczych, i 2000–4000 wozów40.
Vauban był zwolennikiem przygotowań metodycznych przed generalnym szturmem.
Namawiał zwłaszcza do wykonywania różnych robót ziemnych (podkopów, tuneli).
Powtarzał: więcej ziemi – mniej krwi41. Był przeświadczony, że przewagę ognia natarcia nad ogniem obrony uzyskuje się nie ze względu na liczbę posiadanych dział, lecz dzięki ich właściwemu rozmieszczeniu. Sugerował, żeby szturm był poprzedzony eksplozjami min umieszczonych w specjalnie przygotowanych wykopach. Powstały w wyniku eksplo-zji miny wyłom w fortyfikacjach należało trzymać pod ogniem artylerii, po to, by załoga nie mogła go naprawić. Vauban przywiązywał wagę do umiejętności załogi stosowania różnych sposobów przeciwdziałania i krzyżowania planów przeciwnika. Twierdził, że o sukcesie będzie decydowało nie tyle męstwo załogi, ile jej wiedza o sposobach obrony tego typu fortyfikacji.