W XVII wieku w Europie, zwłaszcza na jej zachodzie, nastąpiły istotne zmiany w płasz-czyźnie społeczno-politycznej i militarnej. Cechą charakterystyczną systemu społeczno-eko-nomicznego ówczesnej Europy był swego rodzaju dualizm – na jednym biegunie kształtowa-ły się zalążki kapitalistycznego sposobu produkcji, a na drugim utrwalał się feudalny absolutyzm. Obydwa systemy społeczno-polityczne i ekonomiczne zakładały jednak koniecz-ność doskonalenia organizacji, szkolenia i wychowania wojska oraz tworzenia armii wiernej klasom posiadającym, będącej ich oparciem. Obydwa wymagały także praktycznego zasto-sowania osiągnięć teorii wojskowej. Rzutowało to na kierunki refleksji teoretycznej, tym bar-dziej że następowały zmiany w technice bojowej (artyleria, broń palna piechoty).
W sferze militarnej zamiast feudalnego pospolitego ruszenia zaczęto wprowadzać na wiel-ką skalę wojska zaciężne, co poniewiel-kąd zaprzeczało tezom Machiavellego. Wpłynęło to na rozwój myśli wojskowej, ponieważ nowo powstające armie potrzebowały teoretyków woj-skowych nowego typu, potrafiących wyjść poza tradycyjne schematy myślowe. Nowe zastę-py teoretyków wojskowych swoją ideologię opierały na osiągnięciach współczesnej im filo-zofii oraz na innych zdobyczach nauki i techniki. W znacznie mniejszym stopniu adaptowano wzorce starożytności.
Sztuka wojenna
Charakterystyczne dla dorobku teoretycznego reprezentantów osiemnastowiecznej myśli wojskowej było to, że w większości podstawą czynionych uogólnień było dziedzic-two wojskowe świata starożytnego, ale nie wiernie skopiowane, lecz dostosowane do no-wych uwarunkowań. Nie oznaczało to, że nie podejmowano prób generalizowania nowych doświadczeń zdobytych w trakcie prowadzonych wojen. Uogólnienia te dotyczy-ły zarówno problemów organizacji armii, jak i taktyki walki. Wówczas w rozważaniach teoretycznych nad wojskiem i wojną jeszcze rzadko poruszano zagadnienia stanowiące domenę strategii.
W XVII wieku ogólny postęp w nauce i technice oraz szeroko rozumianej kulturze stwo-rzył warunki do teoretycznego uogólnienia głównych gałęzi wiedzy wojskowej. Nie kon-centrowały się one wyłącznie na zasadach sztuki wojennej i sposobach prowadzenia wo-jen. Przede wszystkim głos zaczęli zabierać politycy i filozofowie, którzy o wojnie wypowiadali się także jako o zjawisku społecznym.
Do najwybitniejszych pisarzy politycznych epoki należeli Albert Gentilius i Huig de Groot zwany także Grotiusem. Opracowali oni struktury organizacyjne państwa, jego naj-wyższych władz, określili charakter prowadzonych wojen i norm prawnych ich prowadze-nia, a także podjęli ważkie problemy ustalenia relacji między wojną i pokojem,
Albert Gentilius – autor dzieła De iure belli libri tres wydanego w 1598 roku – prowa-dził rozważania nad problematyką klasyfikacji wojen i ich uwarunkowań. W definicji woj-nę określił jako sprawiedliwą walkę prowadzoną przy pomocy publicznych sił zbrojnych.
Podał cztery zasadnicze czynniki wojny: walkę, siły zbrojne, publiczny charakter wojny i sprawiedliwość20. Uważał, że celem ostatecznym wojny jest pokój, do którego wszyscy powinni dążyć.
Gentilius wymienił kilka powodów wojen sprawiedliwych. Za najważniejsze uznał przy-czyny: boskie – wynikające z nakazu boskiego, naturalne – dotyczące obrony (z podzia-łem na: konieczną, pożyteczną, czyli prewencyjną, oraz uczciwą, czyli pomoc napadnię-temu), i ludzkie – związane z walką o odszkodowania za naruszenie praw.
Grotius był autorem około 90 prac z różnych nauk. Do najważniejszych należy zaliczyć traktat De iure belli ac pacis libri tres, wydany w 1625 roku. Wypowiadając się na temat wojny i pokoju, Grotius zalecał rozstrzyganie sporów na drodze pokojowej. Jeśli nie da się uniknąć wojny, należy ją prowadzić zgodnie z zasadami prawa humanitarnego. Prawo dzie-lił na naturalne i wewnętrzne prawo państwowe. To ostatnie ustala państwo. Prawo naro-dów natomiast jest w istocie prawem międzynarodowym, które powstaje na podstawie wza-jemnej zgody państw i dla ich wzajemnego dobra. Ze stosunków między państwami rodzi się wojna. Prowadzi się ją z tymi, których nie można przymusić do czegoś w trybie postę-powania sądowego21.
Zdaniem Grotiusa, wojny prowadzi się w celu zawarcia pokoju, wojna […] prowadzi nas do pokoju jako do swego ostatecznego celu22. Będąc reprezentantem rodzącej się nowej kla-sy – burżuazji – nie wykluczał zasadności prowadzenia zaborczych wojen kolonialnych.
20 l. Wyszczelski: Teorie wojenne..., op.cit,. s. 114.
21 h. Grotius: O prawie wojny i mira. Moskwa 1956, s. 50.
22 l. Wyszczelski: Teorie wojenne..., s. 115.
Wojna i sztuka...
Grotius badał także etymologię pojęcia „wojna”. Ustalił jego greckie pochodzenie oraz podał definicję. Uznał, że wojna jest stanem walki przy użyciu siły jako takiej23. Odpowiadając na pytanie o treść ostatecznego celu, w imię którego prowadzi się wojny, stwierdził, że jest nią zapewnienie sobie egzystencji drogą użycia siły. Jako główny cel wojny wskazał za-chowanie nietykalności życia i członków ciała, zaza-chowanie i nabycie rzeczy pożytecznych dla życia24.
Grotius jako pierwszy teoretyk wojskowy podjął próbę sklasyfikowania wojen. Pozostawił obszerny i gruntownie uzasadniony wywód. Podzielił wojny na: publiczne, prywatne i mieszane. Wojny publiczne miały być prowadzone przez organy władzy państwowej, prywatne – przez osoby niesprawujące funkcji państwowych, a mieszane – miały łączyć działania z jednej strony publiczne, z drugiej zaś prywatne. Rozważając prawną stronę prowadzenia wojen prywatnych, stwierdził, że nie przeczą one prawu naturalnemu i dla-tego są dozwolone.
Inna zaproponowana przez Grotiusa klasyfikacja wojen obejmuje wojny sprawiedliwe i nie-sprawiedliwe. Jako sprawiedliwe przyczyny wojen wskazał samoobronę, odbieranie mienia i wymierzenie kary. Sprawiedliwe wojny nazywał także wojnami szlachetnymi. Natomiast do wojen niesprawiedliwych, które zdecydowanie potępiał, zaliczył wojny zaborcze.
Podstawowym kryterium określenia wojen niesprawiedliwych jest odróżnienie pretekstu od właściwych przyczyn.
Zdaniem Grotiusa, do wojen należy się uciekać tylko w razie konieczności lub z powodu ważnych przyczyn i w nadzwyczajnych okolicznościach. Przywódcy państwowi przed przy-stąpieniem do wojny powinni próbować rozstrzygać spory na drodze pokojowej. Jako zwo-lennik unikania konfliktów zbrojnych zasugerował trzy sposoby zapobiegania przekształce-niu sporu w wojnę: pertraktacje, sąd polubowny i los.
Inicjatywą Grotiusa, mającą przyczynić się do ograniczenia możliwości wybuchu przy-szłych wojen, była propozycja utworzenia związku państw chrześcijańskich, które mogły-by spowodować, że wszystkie spory i zatargi międzynarodowe między państwami człon-kowskimi byłyby rozstrzygane przez sądy rozjemcze, składające się z przedstawicieli państw neutralnych. Inna propozycja zakładała bliżej niesprecyzowaną możliwość zasto-sowania środków zapewniających pokój oparty na sprawiedliwych i trwałych podsta-wach25. Był więc Grotius zwolennikiem metody arbitrażu w rozwiązywaniu sporów mię-dzynarodowych.
Poszukując prawnych podstaw wojny i pokoju, Grotius umożliwiał ujawnienie w przy-szłości politycznych treści wojny. Wielkie znaczenie miało także rozróżnienie przyczyn i powodów rozpętywania wojen oraz określenie ich charakteru według kryterium celów, które miały być osiągnięte. Grotius, podobnie jak Gentilius, poszukiwał uniwersalnych praw wojny, podejmował próbę ich klasyfikacji i podziałów, a stronił od analizowania zmian w sztuce wojennej.
23 h. Grotius: O prawie…, op.cit., s. 68.
24 Ibidem, s. 84.
25 cyt. za: J. Bloch: Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym. T. V. Nakładem Gebethnera i Wolffa, Warszawa–kraków 1900, s. 10.
Sztuka wojenna
W XVII wieku myśl wojskową reprezentowali nie tylko teoretycy o orientacjach, które pokrótce omówiłem. Głos zabierali także zwolennicy wypracowywania nowych zasad sztu-ki wojennej, co wynikało ze zmiany sposobów prowadzenia wojen. Nie można też pomi-nąć kolejnego znaczącego postępu w technice bojowej.