Zachodnioeuropejska refleksja teoretyczna epoki odrodzenia pozytywnie wpłynęła na rozważania o wojnie jako zjawisku społecznym w obszarze zarówno definiowania pojęcia wojny, jak i rewolucyjnych zmian w organizacji wojska i sztuce wojennej. Zerwano z za-sadami obowiązującymi w średniowieczu i starano się wykorzystywać osiągnięcia myśli wojskowej starożytności. Zaproponowano nowe rozwiązania, wcześniej nieznane ani w or-ganizacji wojska, ani w zasadach sztuki wojennej. Według poglądów Machiavellego, siłę zbrojną państwa należało oprzeć nie na zaciężnej armii najemnej, lecz na wojsku narodo-wym w formie milicji ludowej. Postulat ten w praktyce nie został jednak przyjęty. Nie oznaczało to jego zupełnego nieuwzględniania przy formowaniu armii zaciężnej, w coraz większym stopniu pochodzącej z zaciągu narodowego. W pewnym zakresie nawiązywał do tego Francuz Guillaume du Bellay. Wskazał na konieczność przyjmowania do armii obywateli własnego kraju i zaproponował zorganizowanie odpowiedniego systemu prowa-dzenia tego naboru.
Niccolò Machiavelli, najwybitniejszy teoretyk XVI wieku, wzbogacił refleksję teoretycz-ną o nowe zasady sztuki wojennej oraz o postulat wykorzystywania dorobku teoretycznego, zwłaszcza okresu starożytności. Zwrócił uwagę, że jazda, formacja dominująca w armiach średniowiecza, traci na znaczeniu jako podstawowy rodzaj wojsk, a zyskuje na znaczeniu piechota. Dostrzegł wagę wychowania żołnierzy i troski o ich morale. Rozpatrywał wojnę jako zło społeczne, lecz nie widział szans na jej wyeliminowanie z życia ludzkości.
Większość myślicieli XVI wieku zajmowała się jednak nie tyle aspektem unikania wojen, ile zasadami ich prowadzenia. W dorobku teoretycznym tego okresu pojawiła się myśl woj-skowo-techniczna dotycząca fortyfikacji i artylerii.
Zachodnioeuropejskiej refleksja teoretyczna XVII wieku początkowo koncentrowała się na badaniach nad wojną i pokojem jako zjawiskiem społecznym, na zdefiniowaniu
poję-40 Ibidem, s. 523.
41 h. Guerlac: Vauban: The Impact of Science on War. W: Makers of Modern Strategy…, op.cit., s. 47.
Wojna i sztuka...
n cia wojny oraz wprowadzeniu klasyfikacji i podziałów wojen. Przykładowo, Grotius trak-tował wojnę jako zło i poszukiwał sposobów ograniczenia jej niszczycielskiego charakte-ru. Miało temu służyć przyjęcie bardziej humanitarnych zasad prowadzenia walk.
Z dorobku teoretycznego XVII wieku wybija się myśl Raimonda Muntecuccolego, zwo-lennika doniosłej roli armii w społeczeństwie. To ona miała decydować o sile i znaczeniu państwa. Muntecuccoli postulował zorganizowanie armii zawodowej, złożonej z najem-nych żołnierzy hojnie opłacanajem-nych przez monarchę. Wprowadził nowe zasady sztuki wo-jennej, co pozwoliło na usystematyzowanie teorii działań wojennych. Za elementarną za-sadę działań wojennych uznał walkę zbrojną – czynnik determinujący zwycięstwo. Duże znaczenie przypisywał sprawom szkolenia wojska, w tym biegłej znajomości rzemiosła wojskowego.
W XVII wieku powstały najwybitniejsze traktaty dotyczące sztuki fortyfikacyjnej (Sébastien le Prestre de Vauban) i odnoszące się do artylerii (światowy rozgłos Polaka Kazimierza Siemienowicza.)
W kontekście osiągnięć zachodnioeuropejskiej refleksji teoretycznej analizowanego okre-su warto także wskazać, jakie treści zostały przyjęte przez inne państwa Starego Kontynentu, w tym Polaków. Oprócz teoretyków zachodniej Europy niemałe osiągnięcia mieli przedsta-wiciele Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza Polacy w XVI wieku w dziedzinie myśli ogólnowojskowej, a w następnym stuleciu – w sferze badań nad rolą artylerii. Nie sposób nie wspomnieć o przedstawicielach Rosji jako rodzącego się mocarstwa. Czy moż-liwe było bezkrytyczne przenoszenie tego dorobku bez uwzględniania narodowych uwa-runkowań? Ta kwestia powinna być jednak rozpatrywana w kolejnych rozważaniach nad myślą teoretyczną analizowanego okresu.
Orsza 1514
Po upadku smoleńska w wyniku kolejnego oblężenia wojsk moskiewskich w 1514 ro-ku Zygmunt I Jagiellon stanął przed trudnym zadaniem zorganizowania armii w ce-lu odzyskania twierdzy. siły polsko-litewskie dowodzone przez kniazia konstantego Ostrogskiego ruszyły spod Borysowa na smoleńsk, który już znajdował się w rękach Wasyla III. Na zbliżające się pod Orszę siły polsko-litewskie oczekiwał w zakolu Dnie-pru Iwan czeladnin – wódz moskiewski, który przygotowywał się do walnej batalii.
W starciu 8 września 1514 roku siły moskiewskie zostały rozbite, a wielu dowód-ców i wojewodów carskich, z czeladninem na czele, dostało się do niewoli. Zbyt dłu-gi pobyt sił polsko-litewskich pod Orszą i brak ciężkiej artylerii spowodowały jednak, że główny cel kampanii nie został osiągnięty. smoleńsk nadal pozostał w rękach moskiewskich. W granice Wielkiego księstwa litewskiego wrócił dopiero sto lat póź-niej, w 1611 roku, za panowania Zygmunta III Wazy.
Zwycięstwo orszańskie 1514 roku przyczyniło się do zahamowania ofensywy sił moskiewskich na kilka lat oraz mocą traktatu wiedeńskiego z 1515 roku do roze-rwania sojuszu Wasyla III z habsburgami.
K
onflikty Wielkiego Księstwa Litewskiego z Moskwą zaostrzy-ły się już u schyłku XV wieku ze względu na zaangażowanie Kazimierza Jagiellończyka w walkę o obsadzenie koron Węgier i Czech przez swoich synów. Z drugiej strony konflikt z zakonem krzy-żackim przy jednocześnie pełnych nieufności stosunkach z Cesarstwem starała się wykorzystać strona moskiewska. Już Iwan II w 1486 roku zajął Lubuck i Mceńsk, a następnie uderzył na księstwa wiaziemskie.W 1492 roku rozpoczęła się nowa wojna, w której wyniku Litwa utra-ciła kolejne grody: Masalsk, Sierpejsk, Szreńsk oraz Wiaźmę1. Odzyskanie w 1494 roku części zagarniętych ziem, w tym Mceńska i Lubucka, nie rekompensowało utraty Wiaziemszczyzny i księstw wier-chowskich. Jagiellonowie liczyli, że w wyniku małżeństwa księcia li-tewskiego Aleksandra z Heleną, córką Iwana III, stosunki z Moskwą
1 J. Natanson-leski: Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej. lwów–Warszawa 1922, s. 68–69; vide: l. kolankowski: Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów.
T. I. 1377–1499. kasa im. Mianowskiego, Warszawa 1930, s. 404–405; M. Plewczyński:
Wojny Jagiellonów z wschodnimi i południowymi sąsiadami Królestwa Polskiego w XV wieku.
Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, siedlce 2002, s. 150–153.
prof. dr hab.
Orsza, Konstanty Ostrogski, Iwan Czeladnin, Smoleńsk, Zygmunt I Jagiellon
SŁOWA KLUCZOWE
się poprawią. Zawiedli się jednak, ponieważ w 1500 roku aż trzy armie moskiewskie ude-rzyły na Siewierszczyznę, Smoleńsk i Toropiec. Na samym trakcie smoleńskim Moskwa zgromadziła niemal 20 tys. żołnierzy, którzy mieli zająć Bramę Smoleńską, prowadzącą w głąb terytorium Litwy2. Idąc na odsiecz twierdzom w dorzeczu Dniepru, kniaź Konstanty Ostrogski nie czekał na główne siły, które zbierały się pod Mińskiem, tylko ruszył na znaj-dujące się nad rzeką Wiedroszą oddziały moskiewskie pod wodzą Daniły Szczenii. Litwini ponieśli klęskę w starciu z przeważającymi siłami moskiewskimi, a sam Ostrogski z wie-loma litewskimi dostojnikami, między innymi Iwanem Chreptowiczem – namiestnikiem nowogródzkim, Mikołajem Hlebowiczem i Michałem Zenowiczem, dostał się do niewoli3. Moskwa zajęła Siewierszczyznę, jednak księciu Aleksandrowi udało się w takim stopniu wzmocnić Smoleńsk, że jeszcze nie wpadł w ręce moskiewskie. W wyniku zawartego trak-tatu Litwa utraciła na rzecz Moskwy ważne grody: między innymi Newel, Wieliż, Toropiec, Białą i Dorohobuż, a także wiele twierdz siewierskich, ze Starodubem, Nowogrodem Siewierskim i Czernihowem na czele. Od Wielkiego Księstwa Litewskiego odpadły także Putywl, Rylsk, Homel oraz grody w ziemi mścisławskiej (Mhlin i Popowa Góra)4. W wy-niku przegranej wojny z Moskwą w latach 1492–1503 bezpośrednio zagrożone były już ostatnie przygraniczne punkty oporu – twierdze Połock, Witebsk, Smoleńsk i Kijów.
Największą uwagę strony moskiewskiej przykuwała twierdza Smoleńsk, która blokowała siły carskie w marszu na białoruskie nabytki Litwy, z Mińskiem, Borysowem i Wilnem na czele. Szturmy na Smoleńsk sił moskiewskich pod wodzą Dymitra, syna Iwana III, we wrze-śniu 1502 roku zostały odparte bowiem przez wojewodę Stanisława Kiszkę5. Nie oznacza-ło to zarzucenia przez władców moskiewskich planów zajęcia tej twierdzy, o czym miał się już wkrótce przekonać Zygmunt I Jagiellon, nowy władca Korony i Litwy.