Przedstawiony scenariusz batalii pod Orszą, choć został oparty na najnowszych ustale-niach polskiej historiografii, a w głównej mierze na pracach Marka Plewczyńskiego, należy skonfrontować z ustaleniami historiografii litewskiej i rosyjskiej, które w tej mierze prezen-tują odmienny punkt widzenia. Historyk rosyjski A.N. Łobin w pracy poświęconej bitwie orszańskiej napisał wręcz o kilku mitach dotyczących tej batalii, obecnych do dzisiaj zwłasz-cza w polskiej historiografii. Chodzi o liczebność sił obu stron (moskiewskiej sięgającej 80 tys. i polsko-litewskiej – 30–35 tys. zbrojnych), strat armii Czeladnina (30–40 tys. zabi-tych i 1,5 tys. wzięzabi-tych do niewoli) oraz skutków polityczno-militarnych tej kampanii (za-kończenie planów podboju Litwy i rozerwanie sojuszu cesarsko-moskiewskiego)58. Autor
54 Kronika polska Marcina Bielskiego, op.cit., s. 977.
55 J.l. Decjusz: Księga o czasach króla…, s. 84; vide: Kronika Marcina Bielskiego, op.cit., s. 978.
56 l. kolankowski: Polska Jagiellonów, op.cit., s. 147.
57 Ibidem, s. 146.
58 A.N. lobin: Bitva pod Oršej…, op.cit., s. 208.
Orsza 1514
Sztuka wojenna
pomniejsza liczebność obu armii do kilkunastu tysięcy ludzi. Jego zdaniem, siły wcho-dzące w skład armii Czeladnina liczyły: 100–150 ludzi dworu hosudara Wasyla III, oko-ło 5 tys. grodowych dworian, do 2,6 tys. nowogrodzko-pskowskiej „rati”59, co w sumie dawało zaledwie 7,75 tys. jeźdźców. Autor dołącza do nich drugie tyle sług oraz 500 Tatarów meszczerskich Siwinduka-Murzy Madychowa. Łącznie siły, które ruszyły pod Orszę, ocenia na około 16 tys.60. Natomiast skład armii Konstantego Ostrogskiego podaje szcze-gółowo, oceniając go na 16–17 tys. ludzi. W jej skład miały wchodzić następujące od-działy: polscy najemnicy w liczbie 6,663 tys., w tym 3 tys. piechoty, do 500 ludzi w na-dwornej chorągwi Wojciecha Sampolińskiego, do 2 tys. polskich woluntariuszy pod komendą Jana Tarnowskiego i pospolite ruszenie liczące około 8 tys. zbrojnych (powia-towe chorągwie, oddziały magnatów oraz poczty panów). Jeśli odliczyć 4 tys. zbrojnych pozostałych z Zygmuntem I w Borysowie, to armia Ostrogskiego walcząca pod Orszą li-czyła 12–13 tys. ludzi61. W tej sytuacji odmiennie przedstawiają się działania obu stron w walkach 8 września na polach orszańskich, a także straty obu walczących armii. Sukces sił polsko-litewskich już nie jest tak wielki, a straty wojsk Czeladnina ograniczają się do kilku tysięcy ludzi.
Na uwagę zasługują także ustalenia litewskiego historyka Gediminasa Lesmaitisa, któ-ry w ostatnio wydanej pracy dotyczącej wojska zaciężnego na Litwie poruszył temat za-ciężnych z Korony opłacanych przez skarb litewski. Z ustaleń tego autora wynika, że pod Orszą były następujące siły: chorągiew dworzańska hospodara Zygmunta I złożona z 500 ludzi, którym wypłacano wynagrodzenie w wysokości 3 zł na jeźdźca62, 3,43 tys. żołnie-rzy jazdy i 3 tys. piechoty zaciężnej oraz chorągwie nadworne i wolontarskie (ochotnicze złożone z pocztów możnych) liczące około 2,5–3 tys. jeźdźców. Oczywiście chodzi w tym wypadku o oddziały, w których służyli żołnierze polscy. W sumie siły te należy szacować na około 10 tys. ludzi bez ziemskiej służby litewskiej63.
Jak już podkreślono, inne dane zostały podane w pracach Marka Plewczyńskiego. Badacz ten, analizując armię Wielkiego Księstwa Litewskiego na podstawie starszej literatury, oszacował polsko-litewskie siły w omawianym okresie następująco:
– konna służba ziemska litewska – 15 tys.;
– zaciężna piechota polska – 3 tys.;
– zaciężna jazda polska – 14 tys.64;
– nadworna jazda wolontarska pod komendą Jana Tarnowskiego – 2,5 tys.65
59 Zbrojnych z pospolitego ruszenia, czyli ruskiego opołczenia.
60 Ibidem, s. 103. A.N. lobin: Bitva pod Oršej…, op.cit., s. 128.
61 Ibidem, s. 132.
62 Vide: spisy dworzan wysłanych pod komendą kniazia Wasyla Połubińskiego 10 czerwca 1514 r. oraz stanisława Dowgirdowicza wysłanych 15 czerwca i 18 lipca. W: Pamâtniki istorii vostočnoj Evropy. Istočniki XV–XVII ww. T.VI. Radzivillovskie Akty pod red. M.M. kroma. Drevlechranili e, Moskwa–Warszawa 2002 nr 2–4. s. 25–33.
63 G. lesmaitis: Wojsko zaciężne w Wielkim Księstwie Litewskim…, op.cit., s. 46, 74–78.
64 Z. spieralski w pracy o J. Tarnowskim obniża liczbę jazdy zaciężnej i nadwornej polskiej do 10 tys. Vide: Z. spieralski, Jan Tarnowski 1488-1561. Warszawa 1977, s. 68.
65 M. Plewczyński: Liczebność wojska polskiego za ostatnich Jagiellonów (1506–1572). „studia i Materiały do historii Wojskowości”, t. 31. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989, s. 42.
sˆ
Ustalenie liczebności obu armii walczących pod Orszą do dziś budzi kontrowersje wśród badaczy. Jeśli dane dotyczące zaciężnych z Korony rekrutowanych na kampanię przeciw-ko Moskwie są spójne, to liczba pospolitego ruszenia, oddziałów nadwornych i zawsze to-warzyszącej wojsku dużej liczby czeladzi jest sporna.66 Nie ulega jednak wątpliwości, że w wyniku pogromu armii moskiewskiej możliwości działań ofensywnych Moskwy zma-lały, co nie oznaczało zakończenia walk na pograniczu litewsko-moskiewskim. Trwały one stale, począwszy od 1515 roku, mimo toczących się pertraktacji z udziałem mediatorów cesarskich, z Zygmuntem Herbersteinem na czele67. Ceną dla Jagiellona za zneutralizo-wanie cesarza wobec konfliktu z zakonem i Moskwą były jednak postanowienia zjazdu preszbursko-wiedeńskiego z 1515 roku, który dał Habsburgom możliwość przejęcia tro-nu po Jagiellonach zarówno w Czechach, jak i na Węgrzech.
Orsza jest także przykładem jeszcze jednego niewykorzystanego zwycięstwa oręża pol-sko-litewskiego, w rękach Moskwy pozostał bowiem Smoleńsk. Twierdza ta umożliwiała Wasylowi III i jego następcom pełną kontrolę Bramy Smoleńskiej, przez którą wojska car-skie mogły bezpośrednio zagrozić Wilnu – stolicy Wielkiego Księstwa Litewcar-skiego.
66 Vide: spisy zaciężnych chorągwi jazdy i piechoty zaciąganych w kwietniu i maju 1514 r. A.N. łobin: Bitva pod Oršej…, op.cit., s. 112–116 (tabl. 7–10) i G. lesmaitis: Wojsko zaciężne w Wielkim Księstwie Litewskim…, op.cit., s. 74–76 (tabl. 5–6).
67 l. kolankowski: Polska Jagiellonów, op.cit. s. 148–151.
n Orsza 1514