G ŁÓWNE CECHY ZMIAN SYSTEMU PARTYJNEGO U KRAINY

Tak więc, rozwój systemu partyjnego na Ukrainie odbywał się pod wpływem wielu czynników, wśród których należy wyróżnić czynniki instytucjonalne (charakteryzujące polityczne i prawne warunki funkcjonowania systemów partyjnych) oraz czynniki społeczne (wynikające ze stanu społeczeństwa). Istotne znaczenie miał również wpływ grup finansowych i przemysłowych (określany mianem „wpływu oligarchicznego”), a ponadto rozmaite wpływy zewnętrzne (w tym rosyjskie, jak i „zachodnie”). Na różnych etapach czynniki te miały różne znaczenie, nasilenie i charakter.

politycznych obywateli (kształtowanie się masowego wsparcia reżimu demokratycznego) i rozwój kultury obywatelskiej. Niemiecki badacz zwraca uwagę, że na wszystkich czterech poziomach coraz częściej przecinają się wymiary instytucjonalny i społeczny-kulturowy²⁷⁸.

Andrew Wilson i Władimir Jakuszyk zwracają uwagę, że na Ukrainie funkcje partii politycznych w ciągu długiego czasu pełniły organizacje, które w istocie nie były partiami politycznymi. To daje podstawy, żeby albo zaprzeczyć istnieniu partii politycznych w ich klasycznym rozumieniu na Ukrainie w ogóle, albo zaliczać do nich większość istniejących zjednoczeń politycznych²⁷⁹.

Uogólniając doświadczenie kształtowania się systemu politycznego na Ukrainie, można wydzielić następne główne kierunki tworzenia struktur partyjnych:

1) przez organizacyjną transformację nieformalnych organizacji społecznych albo dokonywanie zmian na zapleczu pewnych społecznych ruchów z późniejszym ich oddzielnym funkcjonowaniem;

2) z inicjatywy grupy osób, które deklarowały stworzenie partii i wyznaczały jej cele;

3) przez podział lub zjednoczenie istniejących struktur partyjnych.²⁸⁰

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości na Ukrainie kształtował się wielopartyjny (atomizowany) system partyjny, który zastąpił totalitarny system jednopartyjny i charakteryzował się istnieniem wielu małowpływowych partii oraz tworzeniem się rządu na zasadach bezpartyjności. W takich systemach politycznych pozycję centralną zajmuje „partia władzy”. Sztuczne usunięcie konkurencji dla partii tego typu zdeformowało system partyjny.

Brak w partiach politycznych, reprezentowanych w parlamencie, skutecznych ośrodków wpływu na proces podejmowania decyzji, przeszkodziło ich transformacji w renomowanych i odpowiedzialnych aktorów sceny politycznej. Politycznie rozdrobniony parlament obiektywnie przyczyniał się do wzmocnienia pozycji prezydenta, a nie partii politycznych²⁸¹.

Jednocześnie A. Wilson uważa, że na Ukrainie, poczynając od 1991 r., powstał hybrydowy system partyjny, który zawiera przynajmniej cztery następujące elementy:

1) ideologiczną motywację i pionową reprezentację interesów;

278W.Merkel, Plausible Theory, Unexpected Results: The Rapid Democratic Consolidation in Central and Eastern Europe, “International Politics and Society” 2008, nr 2, s. 11-15.

279 E.Vilʹson, V.Yakushyk, Politychni orhanizatsiyi v Ukrayini (deyaki problemy stanovlennya i rozvytku) [w:] Suchasnist’, 1992, Nr. 5, s. 25.

280 YU.Shveda, Rozvytok teoriyi partiy ta partiynykh system v Ukrayini, http://postua.info/shveda.htm. (data odczytu 13 VI 2014.)

281 YU.Shveda, Partiyna systema nezalezhnoyi Ukrayiny: etapy transformatsiyi [w:] Osvita rehionu. Politolohiya.

Psykholohiya. Komunikatsiyi, 2009, Nr 3, s. 50-55.

2) konieczność reprezentacji korporacyjnych interesów, co sprzyja tworzeniu

„wirtualnych” partii, które służą jako mechanizm konwertowania kapitału gospodarczego w polityczny i odwrotnie;

3) pragnienie zmniejszenia elektoralnej zdolności grup konkurujących;

4) drobny polityczny populizm, radykalizm, który leży w podstawie programowej

„kanapowych” albo „taksówkowych” partii – (te partie nazywają się tak, ponieważ ich członkowie mogą „zmieścić się” na kanapie lub w taksówce)²⁸².

Głównym źródłem wewnętrznych i zewnętrznych niepowodzeń państwa ukraińskiego była partia rządząca, złożona przede wszystkim z przedstawicieli dawnej nomenklatury komunistycznej. Utożsamili oni swoje interesy z niepodległością Ukrainy nie tyle z pobudek patriotycznych, ile pragmatycznych. Po porażce ideologii marksistowsko-leninowskiej idee narodowe dostarczały ich władzy nowej legitymizacji. Stali się panami sytuacji, bo nie musieli realizować wskazówek i poleceń Moskwy, a ponieważ zachowali kierownicze stanowiska, mogli w warunkach głębokiego kryzysu gospodarczego zapewniać sobie ogromne zyski.

Stawiało to ich starych oponentów – opozycję demokratyczną – przed poważnym dylematem: czy powinni walczyć z tą władzą, ryzykując osłabienie państwa ukraińskiego, czy przeciwnie, wejść z byłymi komunistami w sojusz dla wzmocnienia niezależności Ukrainy?

Pierwszą możliwość wybrał Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy, najbardziej masowa organizacja demokratyczna. Liderem tej opcji został Wiaczesław Czornowił, który w 1993 r.

zmienił Ruch w partię polityczną i ustawił ją w opozycji do L. Krawczuka.

Oponenci Czornowiła utworzyli Kongres Sił Narodowo-Demokratycznych, który stawiał sobie za zadanie wsparcie Krawczuka w działaniach państwowotwórczych. Jednak wszystkie te partie, podobnie jak pojedynczy demokraci, którzy pozostali na wysokich stanowiskach w rządzie ukraińskim, mieli w ukraińskiej polityce znaczenie bardziej dekoracyjne niż rzeczywiste. W okresie wielkich zmian politycznych połączenie starej elity z nową stanowiło gwarancję pokojowego i stabilnego rozwoju.

W przypadku Ukrainy dokonała się sytuacja wyjątkowa, ponieważ nie było to połączenie dwóch stosunkowo równorzędnych grup, a raczej wchłonięcie przez partię rządzącą cienkiej warstwy dawnych opozycjonistów. Okazało się, że ukraińscy demokraci i opozycjoniści sami mieli zbyt mało sił, aby skierować ukraińską politykę na drogę przekształceń rynkowych i demokratycznych.

W zdecydowanej opozycji wobec rządu stała skrajna prawica i skrajna lewica.

Większość partii lewicowych powstała na bazie dawnej KPU. W październiku 1991 r. część

282 А.Wіlson, Polіtіcal Partіes іn Ukraіne: Vіrtual and Representatіonal [w:] Party Polіtіcs іn New Democracіes.

Edіted by P.Webb and S.Whіte, Oxford: OUP, 2007, p. 53.

członków zdelegalizowanej partii komunistycznej utworzyła Socjalistyczną Partię Ukrainy (przewodniczący – Oleksandr Moroz). 19 czerwca 1993 r. wznowiła swoją działalność KPU z byłym sekretarzem КС Komsomołu Ukrainy Petrem Symonenką na czele. W krótkim czasie stała się ona najbardziej masową partią.

Głównym punktem jej programu politycznego, obok tradycyjnych, mglistych obietnic obrony interesów mas pracujących, było odnowienie zerwanych związków z Rosją, ściślejsze związki Ukrainy ze Wspólnotą Niepodległych Państw (WNP).

Opozycję prawicową stanowiły partie nacjonalistyczne, które zarzucały rządowi nadmierną ustępliwość wobec Rosji i wypowiedziały walkę siłom promoskiewskim. Radykalną partią nacjonalistyczną było Ukraińskie Zgromadzenie Narodowe (Ukrajinśka Nacionalna Asambłeja – UNA), które stworzyło własny oddział paramilitarny – Ukraińską Samoobronę Narodową (Ukrajinśka Nacionalna Samoobrona — UNSO). Brał on udział w konfliktach zbrojnych z Mołdawią po stronie Republiki Naddniestrzańaskiej, w Abchazji po stronie Gruzji oraz w Czeczenii po stronie czeczeńskich powstańców. Oprócz tego we Lwowie powstała Ukraińska Partia Narodowo-Socjalistyczna, która składała się wyłącznie z młodych ludzi i połączyła radykalne hasła nacjonalistyczne z oświadczeniami na temat konieczności dojścia do władzy nowego pokolenia. Wybory parlamentarne w 1994 r. wskazały na istnienie innego alarmującego zjawiska. Podział między dwiema orientacjami politycznymi, narodowo-niepodległościową i komunistyczną, przybrał na Ukrainie czysto regionalny i narodowościowy charakter. O ile zrusyfikowany Wschód chętnie oddawał głosy na lewicę, o tyle Zachód głosował za prawicą. Wykorzystując swoją niewielką przewagę i rozbieżności wśród przeciwników, socjaliści i komuniści przejęli kierownictwo najważniejszych komisji parlamentarnych i wprowadzili na stanowisko Przewodniczącego Rady Najwyższej Ołeksandra Moroza, przywódcę Partii Socjalistycznej.

Wybory do Rady Najwyższej pokazały, że w ciągu pierwszych trzech lat niepodległości Ukraina Wschodnia i Zachodnia nie tylko nie zbliżyły się do siebie, ale przeciwnie, coraz bardziej dryfowały w przeciwne strony.

Narastający kryzys ekonomiczny przyczynił się do powstania prognoz o nieuniknionym wybuchu na Ukrainie wojny domowej między Ukraińcami a Rosjanami, komunistami i nacjonalistami, Wschodem i Zachodem. Taką ocenę sytuacji przedstawiła pod koniec 1993 r. Centralna Agencja Wywiadowcza. Zgodnie z innymi prognozami, Ukraina miała w nieunikniony sposób powtórzyć drogę Białorusi, która po wybraniu na prezydenta w 1994 r.

Aleksandra Łukaszenki, odnowiła sojusz z Rosją.

Zwycięstwo Leonida Kuczmy w wyborach prezydenckich latem 1994 r.

uprawdopodobniło taki scenariusz. Jego program wyborczy zawierał postulaty, które zapewniły

mu poparcie mieszkańców obwodów wschodnich i północnych: współpraca i sojusz ekonomiczny z Rosją, nadanie językowi rosyjskiemu statusu języka oficjalnego. Moskwa ze swojej strony jasno dawała do zrozumienia, że zadowoliłoby ją dojście Kuczmy do władzy.

Praktycznie cała ludność ukraińskojęzyczna, przestraszona przedwyborczymi oświadczeniami Kuczmy, głosowała na Krawczuka, jedni ze szczerego przekonania, inni jako na „mniejsze zło”.

Rosyjskojęzyczne obwody południowe i wschodnie poparły Kuczmę, zapewniając mu zwycięstwo w drugiej turze wyborów prezydenckich 10 lipca 1994 r. (Kuczma uzyskał 52 proc. głosów, a Krawczuk – 45 proc.). Jednak sam Kuczma, odniósłszy zwycięstwo, przeszedł polityczną metamorfozę. Swoje przemówienie inauguracyjne wygłosił po ukraińsku, chociaż wcześniej miał z tym językiem wyraźne kłopoty. W jednym z głównych punktów tego przemówienia położył nacisk na konieczność pokonania rozłamu między Ukrainą Wschodnią i Zachodnią. Największą niespodzianką był program polityki gospodarczej i społecznej, przedstawiony przez Kuczmę 11 października 1994 r. w Radzie Najwyższej Ukrainy.

W swoim pojmowaniu reform gospodarczych posunął się on znacznie dalej niż do obietnic zaprowadzenia porządku przy pomocy metod administracyjnych i zgłosił projekt standardowego programu gruntownych zmian. Pakiet zaproponowanych działań gospodarczych pod względem radykalizmu, zgodnie z oceną zachodnich ekspertów, nie ustępował ani programowi polskiego ministra finansów Leszka Balcerowicza z 1989 r., ani programowi rosyjskiego premiera Yegora Gajdara z 1992 roku. Kuczma zdołał zebrać wokół siebie grupę reformatorów i doprowadzić ich do władzy. Otoczenie Krawczuka stosunkowo łatwo oddało swoje posady. Kuczma i jego zwolennicy wykazali dużą wprawę przy poskramianiu lewicowej większości w Radzie Najwyższej i w maju 1995 r. osiągnęli cel – uchwalenie ustawy konstytucyjnej (tzw. Małej Konstytucji), a 28 czerwca 1996 r. – przyjęcie nowej konstytucji Ukrainy.

Wpływ rywalizacji o władzę w trakcie wyborów prezydenckich jesienią 2004 r. na proces przemian społeczno-politycznych na Ukrainie był bardzo istotny z kilku powodów. Po pierwsze, społeczeństwo zademonstrowało swój sprzeciw manipulacjom wyborczym poprzez liczne manifestacje. Po drugie, „pomarańczowa rewolucja” zapobiegła cofaniu się Ukrainy na drodze budowania demokratycznego państwa. Negatywny skutek dla dalszego rozwoju sytuacji politycznej na Ukrainie miały poprawki do konstytucji, które były częścią porozumienia między opozycją a L. Kuczmą. Te zmiany miały negatywny wpływ na funkcjonowanie sytemu naczelnych organów władzy państwowej. W przypadku ukraińskim przekazywanie części kompetencji prezydenta na rzecz parlamentu i rządu sprzyjało wzmocnieniu władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jednak z drugiej strony, prezydent stracił możliwość kontrolowania koalicji większościowej i rządu. Taka reforma konstytucyjna w warunkach

konfrontacji w ramach koalicji była później przyczyną licznych konfliktów w tzw. trójkącie władzy (prezydent–rząd–parlament).

Wydarzenia po pomarańczowej rewolucji doprowadziły do tymczasowego zniknięcia z ukraińskiej sceny politycznej partii władzy. Wladzę przejęły nowe ugrupowania polityczne, próbujące budować unikatową koalicję partii lewicowych i prawicowych. Rząd powołany przez W. Juszczenkę składał się z ministrów lewicowej SPU, liberalnej Partii Przemysłowców i Przedsiębiorców Ukrainy oraz prawicowych Naszej Ukrainy i Bloku Julii Tymoszenko. Jak zauważa W. Baluk, przegrana partii oligarchicznych, które na scenie politycznej zajęły miejsce partii władzy, nie świadczyła o zniknięciu wpływu oligarchów na politykę, ponieważ w partiach obozu pomarańczowego znalazło się wielu przedstawicieli dużego biznesu²⁸³.

Wprowadzona przez rewolucję zmiana ustawy zasadniczej miała być instrumentem naprawy państwa. Okazała się jednak ofiarą kompromisu politycznego. Pierwsze zmiany konstytucji zredukowały kompetecje prezydenta, co było jednym z haseł „pomarańczowych”.

Równelegle jednak zostały zastosowane prawnie niewydolne i wadliwe, a czasem wręcz sprzeczne mechanizmy ustrojowe. Będące ich następstwem spory o kompetencjach spowodowały paraliż głównych instytucji państwa. Nieskuteczny system konstytucyjny i prawny doprowadził do problemów ustrojowych, powodując ostatecznie rozpad koalicji pomarańczowej i rozpoczęcie przez W. Janukowycza i J. Tymoszenko prac nad kolejnymi zmianami konstytucji.

Chociaż opracowywana przez nich reforma ustrojowa nie została zrealizowana, była ona próbą ewidentnego ograniczenia demokratyczności ustroju poprzez budowanie pewnego rodzaju kartelu, w którym dwie grupy polityczne zmonopolizowałyby władzę na Ukrainie. Demonstruje to nie tylko niską świadomość prawną i niedemokratyczne przekonania, ale wynika też z braku pluralizmu politycznego na ukraińskiej arenie politycznej. Stanowiło to również przejaw oligarchicznego charakteru ukraińskiego systemu politycznego. Ostatecznie kompromis okazał się ważniejszy od zmian politycznych, a fundamenty systemu politycznego pozostały w swej naturze takie same, jak przed rewolucją²⁸⁴.

W konsekwencji wybory parlamentarne w 2006 r. wygrała opozycyjna Partia Regionów, a z rywalizacji w obozie pomarańczowym zwycięsko wyszła Julia Tymoszenko, zwiększając liczebność swojej frakcji w parlamencie. Pomimo podpisania porozumienia o powstaniu większościowej koalicji demokratycznej (Blok Julii Tymoszenko, Nasza Ukraina, SPU) obozowi pomarańczowemu nie udało się powołać rządu, ponieważ socjaliści w momencie pierwszego głosowania nad kandydaturą przewodniczącego parlamentu faktycznie opuścili szeregi koalicji, zawierając sojusz z Partią Regionów i komunistami. Prezydent był zmuszony powołać rząd

283 W.Baluk, System polityczny..., op. cit., s. 125

284 P. Kozakiewicz, Ukraina.., op. cit., s. 215.

W. Janukowycza, w którym oprócz ministrów spraw zagranicznych i obrony znaleźli się inni przedstawiciele głowy państwa. W takim układzie scena polityczna funkcjonowała do wiosny 2007 r., kiedy to kolejny kryzys polityczny doprowadził do rozwiązania parlamentu i rozpisania nowych wyborów.

Wrześniowe wybory 2007 r. wyeliminowały socjalistów, pełniących rolę „języczka u wagi” w poprzednim rozdaniu, których zastąpił Blok Lytwyna (20 mandatów). Partie obozu

„pomarańczowego” Blok Julii Tymoszenko (156 mandatów) i Nasza Ukraina (72 mandaty) mogły powołać tym razem własny rząd (Julii Tymoszenko). Jednak większość 228 mandatów, przy wymaganej 226, okazała się mało stabilna, co w sytuacji podziałów w Naszej Ukrainie oraz ambicji Julii Tymoszenko prowokowało liczne napięcia i kryzysy. Jeden z takich kryzysów zakończył się niezrealizowaną decyzją głowy państwa o rozwiązaniu parlamentu i poszerzeniem koalicji rządzącej o Blok Lytwyna. W opozycji znalazły się Partia Regionów (175 mandatów) i komuniści (27 mandatów)²⁸⁵.

Wydarzenia 2004 r. na Ukrainie stały się przykładem pokojowej zmiany elity rządzącej, spowodowanej masowym protestem politycznym przeciwko fałszowaniu wyborów. Na początku te masowe i spontaniczne protesty mogły robić wrażenie, że odbyła się zmiana systemu politycznego. Pomarańczowa koalicja okazała się jednak niezdolna do zrealizowania reformy państwa z powodu głębokiego zakorzenienia w starym systemie politycznym. Dużą jej część tworzyli funkcjonariusze rządowi, którzy wcześniej odeszli z ekipy L. Kuczmy. Wskutek tego reżim polityczny na Ukrainie charakteryzował się bezwładnością. Natomiast zaktywizowane w 2004 r. społeczeństwo było pozbawione realnego wpływu na władzę. Obywatelski charakter pomarańczowej rewolucji można traktować jako potwierdzający regułę wyjątek autokratycznego trybu polityki na Ukrainie po odzyskaniu niepodległości. Zarówno rządzący, jak i opozycja, stawiali na populizm oraz manipulację opinią publiczną. Zdaniem ekspertów, „na Ukrainie reżim w istocie pozostaje ten sam co przed pomarańczową rewolucją” . Zmienili się bowiem aktorzy, ale nie reguły gry²⁸⁶.

Zmiany wprowadzone do konstytucji Ukrainy w 2004 r. weszły w życie na początku 2006 roku. Doprowadziły do kluczowego skorygowania funkcjonującego systemu politycznego, zwłaszcza na linii stosunków władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej. Znacznej zmianie

285 M.Stavniychuk, Vybory yak klyuchovyy instytut demokratychnoho konstytutsiynoho ladu suchasnoyi Ukrayiny,[w:] „Pravo Ukrayiny”, 2013, nr 5, s. 98-103.

286 P.Kozakiewicz, Ukraina.., op. cit., s. 216.

uległa odpowiedzialność rządu, której zasady stały się tak skomplikowane, że w ich interpretacji można doszukiwać się sedna kolejnych konfliktów politycznych²⁸⁷.

W okresie prezydentury W. Juszczenki znacznie zwiększyła się rola Sądu Konstytucyjnego jako jedynej instytucji regulującej podstawowe prawo. O ile sąd ten znajduje się pod wpływem prezydenta, były podstawy, żeby uważać go za potencjalny polityczny instrument. W czasie pomiędzy pierwszą a drugą turą wyborów prezydenckich 2004 r. zostały wniesione zmiany do ustawy „O wyborach prezydenta”. Analiza prawa wyborczego w latach 2004–2010 daje podstawę do stwierdzenia o zmniejszeniu demokratyczności i przejrzystości wyborów. W 2004 r. wniesiono zmiany z następującymi poprawkami, które dotyczyły wyborów parlamentarnych: system większościowo-proporcjonalny zamieniono na proporcjonalny, listy partyjne zostały zniesione²⁸⁸.

Charakterystyczna dla ukraińskich wyborów jest częsta zmiana prawa wyborczego krótko przed samymi wyborami przez większość parlamentarną na korzyść kandydata ze strony władzy. Taka niestabilność systemu prawnego powoduje negatywne skutki faktycznie natychmiast. Warto podkreślić , że pomarańczowa rewolucja znacząco wpłyneła na instytucje wyborcze na Ukrainie. Jakościowa zmiana procesu wyborczego – niwelowanie administracyjnego wpływu, zmniejszenie liczby falsyfikacji – socjolodzy i prawnicy nazywają jednym z największych osiągnięć tej „rewolucji”²⁸⁹.

Ważną zmianą była też reforma trybu powoływania gabinetu ministrów: kandydata na premiera oraz skład rządu wyłaniał parlament. Pozostawiono jednak możliwość formalnego zgłoszenia i przedstawienia tych propozycji przez prezydenta. Działania te wzmacniały pozycję parlamentu w stosunku do najwyższego organu władzy wykonawczej (rządu). Poczynając od 2006 r., rząd w systemie politycznym Ukrainy stał się głównym organem władzy wykonawczej. Ponosił on odpowiedzialność zarówno przed prezydentem, jak i przed Radą Najwyższą Ukrainy. Rząd był kontrolowany przez parlament, składał mu raporty ze swojej działalności²⁹⁰. Podwójna odpowiedzialność rządu przed parlamentem i prezydentem stała się cechą nowej mieszanej republikańskiej formy ustrojowej. Do konstytucji wniesiono również kilka innych poprawek, które zmniejszały władzę prezydenta. Można je podzielić na dwie grupy:

1) dotyczące relacji na osi parlament-rząd, oraz

2) dotyczące wzajemnych stosunków parlamentu i prezydenta.

287 M.Pietruszewski, System polityczny Ukrainy w świetle pomarańczowych poprawek do konstytucji, http://www.psz.pl/117-polityka/maciej-pietruszewski-system-polityczny-ukrainy-w-swietle-pomaranczowych-poprawek-do-konstytucji. (data odczytu 6 VI 2016).

288 S.Zhil'tsov, Ukraina..., op. cit., 338 с.

289 M.Stavniychuk, Vybory yak..., op. cit., s. 98-103.

290 Konstytutsiyna reforma v Ukrayini: sproba neuperedzhenoho analizu, http://univd.edu.ua/dir/394/konstitutsiyna-reforma-v-ukraini-sproba-neuperedzhenogo-analizu. (data odczytu 6 VI 2016).

Autorzy poprawek rozszerzyli zadania parlamentu narzucając obowiązek organizowania jego prac przez tworzenie koalicji frakcji parlamentarnych (musiała ona składać się z minimum 226 deputowanych). Zostały też określone czasowe ograniczenia dla parlamentu, po których może on zostać rozwiązany przez prezydenta. Może to nastąpić, jeśli Rada Najwyższa nie utworzy koalicji w ciągu 30 dni albo w przeciągu 60 dni nie zostanie wybrany rząd²⁹¹.

Poprawki do konstytucji wydłużyły kadencję parlamentu do 5 lat, co zrównało ją z okresem urzędowania prezydenta. Nie zostały jednak połączone wybory prezydenckie i parlamentarne, co jest zgodne z zasadą podwójnego legitymizmu²⁹². Wzmocnienie stanowiska Rady Najwyższej oznaczała zmiana art.112 konstytucji²⁹³, który w przypadku przedterminowego zaprzestania przez prezydenta sprawowania obowiązków, przekazywał jego funkcje premierowi Ukrainy do czasu wyboru nowego prezydenta. W nowym brzmieniu obowiązki te nadano Przewodniczącemu Rady Najwyższej²⁹⁴.

Zmianie uległy również kompetencje parlamentu i prezydenta w dziedzinie zajmowania ważnych stanowisk państwowych. Parlament miał od tej pory większy wpływ na procedurę wyboru szefa Służby Bezpieczeństwa (SB) oraz prokuratora generalnego. Po zmianach Rada Najwyższa mogła proponować kandydaturę na stanowisko szefa SB, choć prezydent nadal posiadał formalne prawo jego ogłoszenia. Prokuratora generalnego proponował prezydent, ale wcześniej musiał uzyskać zgodę parlamentu. Dlatego prezydent bez zgody parlamentu nie mógł też odwołać osoby zajmującej to stanowisko²⁹⁵. Wśród najważniejszych zmian było też ograniczenie pełnomocnictw prezydenta, a mianowicie został on pozbawiony prawa mianowania premiera i ministrów, przekazując je Radzie Najwyższej. Prezydent zachował jednak uprawnienie do wnioskowania kandydatury premiera oraz prawo mianowania ministrów

„resortów siłowych”, tzn. ministra obrony narodowej, ministra spraw wewnętrznych i ministra spraw zagranicznych²⁹⁶. Prezydent na rzecz Rady Najwyższej został również pozbawiony prawa powoływania i odwoływania Przewodniczącego Komitetu Antymonopolowego Ukrainy, Przewodniczącego Funduszu Majątku Państwowego Ukrainy oraz Przewodniczącego Państwowego Komitetu ds. Telewizji i Radiofonii Ukrainy. Prezydent uzyskał dodatkowe możliwości rozwiązania parlamentu w przypadkach, kiedy:

1) w ciągu miesiąca po wyborach w parlamencie nie pojawi się koalicja większości;

291 M.Pietruszewski, System..., op. cit. (data odczytu 6 VI 2016).

292 S.Zhil'tsov, Ukraina..., op. cit. 338 с.

293 Konstytutsiya Ukrayiny v redaktsiyi vid 8 hrudnya 2004 roku, http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=2222-15 (data odczytu 6 VI 2016).

294 P.Rudyk, Konstytutsiyna reforma v Ukrayini: problemy ta perspektyvy, Kijów, 2006, s. 133.

295 R.Pavlenko, Vidnosyny v trykutnyku „Prezydent – parlament – uryad”: instytutsiyni problemy [w:] Politychnyy portret Ukrayiny, 2004, Nr 31, s. 49-58.

296 V.Kravchenko, Konstytutsiyne pravo Ukrayiny: Navchalʹnyy posibnyk, Kijów, Atika, 2009, s. 308-309.

2) w okresie sześćdziesięciu dni Rada Najwyższa nie będzie w stanie powołać Gabinetu Ministrów;

3) Rada Najwyższa nie będzie mogła zebrać się na posiedzenie pierwszej sesji plenarnej w okresie trzydziestu dni od ogłoszenia wyników wyborów.

Zmieniona została także data wyborów prezydenckich z ostatniej niedzieli października na ostatnią niedzielę ostatniego miesiąca pięcioletniej kadencji prezydenta²⁹⁷.

Nowelizacja zmniejszyła również liczbę wymagających zgody aktów prezydenckich.

Zaliczono do nich:

1) powoływanie i odwoływanie szefów przedstawicielstw dyplomatycznych Ukrainy w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych, odbieranie listów uwierzytelniających i odwoływanie przedstawicieli dyplomatycznych innych państw;

2) podpisanie decyzji Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy;

3) wprowadzenie stanu wyjątkowego albo ogłoszenie określonych terenów obszarami klęski żywiołowej, oraz powoływanie sędziów²⁹⁸.

Sąd Konstytucyjny wcześniej wypowiedział się na temat treści konstytucji znowelizowanej w 2004 roku. Między innymi dekretem z dnia 2 kwietnia 2007 r. prezydent ropowiazał Radę Najwyższą i zarządził przedterminowe wybory parlamentarne na 27 maja 2007 roku. Rada Najwyższa Ukrainy na nadzwyczajnym posiedzeniu odmówiła podporządkowania się temu dekretowi, a Gabinet Ministrów z premierem W. Janukowyczem na czele poparł to stanowisko parlamentu. Kryzys parlamentarny stał się kolejnym etapem konfrontacji pomiędzy prezydentem i jego otoczeniem, a rządem, o zakres realnej władzy w państwie. Większość parlamentarna i rząd wspólnie dążyły do ograniczenia realnej władzy prezydenta. Sytuacja pogorszyła się w marcu 2007 r., kiedy koalicja rządząca zaczęła namawiać deputowanych opozycji do przejścia na swoją stronę. Koalicja Partii Regionów, Socjalistycznej Partii Ukrainy i komunistów (KPU) chciała utworzenia 300-osobowej większości, co dałoby możliwość przełamywania weta prezydenta i wprowadzać zmiany konstytucyjne lub nawet całkowicie usunąć urząd prezydenta²⁹⁹. Oznaczało to możliwość marginalizacji urzędu prezydenta, który postanowił przeciwdziałać temu przez rozwiązanie parlamentu.

Podsumowując, należy powiedzieć, że wymienione poprawki kosztem ograniczenia pełnomocnictw prezydenta, znacznie zwiększyły możliwości parlamentu w kwestii wpływania na rząd. Prezydent faktycznie został pozbawiony możliwości odwołania rządu. Oprócz tego prezydent mógł podjąć takie działanie jedynie w przypadku braku koalicji frakcji

297 S.Zhil'tsov, Ukraina..., op. cit. s. 338.

298 R.Pavlenko, Vidnosyny v trykutnyku..., s. 49-58.

299 Konstytutsiyna reforma v Ukrayini..., op. cit. (data odczytu 6 VI 2016).

parlamentarnych, albo niewyłonienia składu rządu w określonych ustawodawczo terminach.

W przeddzień wyborów prezydenckich w 2010 r. okazało się, że pomarańczowa rewolucja nie doprowadziła do żadnych radykalnych zmian. Można też powiedzieć, że dokonała konserwacji systemu politycznego sprzed 2004 roku. Na Ukrainie nie odrzucono posowieckiego paradygmatu oligarchicznego. W rzeczywistości doszło jedynie do przetasowania elit politycznych i stosunkowo słabych zmian kompetencji głównych organów władzy.

2.4. Przechodzenie od systemu partii nomenkłatury do systemu partii oligarchicznych