K SZTAŁTOWANIE SIĘ SYSTEMU PARTYJNEGO U KRAINY

Partie polityczne tworzą system partyjny nie tylko poprzez fakt swojego istnienia, ale przede wszystkim na skutek rywalizacji i współpracy, tzn. występowania rozmaitego rodzaju interakcji politycznych, obejmujących m.in. oprócz rywalizacji, kooperację oraz koalicję.

Dopiero taka interakcja tworzy rzeczywistą konfigurację partii politycznych w ramach systemu politycznego ujmowanego dynamicznie, w przeciwieństwie do wszelkich statycznych ujęć systemów partyjnych, skoncentrowanych wyłącznie na ich cechach kwantytatywnych (vide system dwupartyjny versus system wielopartyjny). W takiej dynamicznej interpretacji transformację systemu partyjnego rozpatrywać należy nie z punktu widzenia zmian ideowych i organizacyjnych (przekształcenia partii, zmiany ich programów), lecz zwrócić uwagę bardziej na zmianę całej struktury areny rywalizacji politycznej. Badając kompleksowo transformację sytemu partyjnego (jego nieustanne zmiany) należy brać pod uwagę nie tylko wszelkie możliwe przekształcenia, zachodzące w partiach i między nimi, ale również rekonfiguracje, czasami bardzo daleko idące, w relacjach poszczególnych partii i wszystkich partii razem wziętych, do ich elektoratu. System partyjny jest bowiem nie tyle układem partii politycznych, ale także układem ich elektoratu. Takie podejście zakłada, że transformacja systemu partyjnego jest skutkiem długich zmian wsparcia wyborczego, udzielanego poszczególnym uczestnikom tego systemu²¹². Oznacza to, że system partyjny zależy od relacji między cechami strukturalnymi (liczba partii, ich rozmiar, dominująca metoda formowania koalicji, lokalizacja geograficzna) oraz cechami behawioralnymi, wynikającymi z relacji na linii partie polityczne – wyborcy.

212 T.Myshlyayev, Zmiana systemu partyjnego jako kategoria badań politologicznych [w:] „Facta Simonidis”, 2013, nr 1 (6), s. 12.

Kształtowanie ukraińskiego systemu partyjnego dokonywało się w ramach dwóch wielkich transformacji. Pierwszą było odchodzenie od systemu autorytarnego, którego dziedzictwo okazało się być bardziej trwałe, aniżeli można było się tego spodziewać. Ujawniło się to w trwałości podziałów historycznych, jak również w bardzo powolnej ewolucji postaw, podziałów oraz zachowań elektoratów, które przez długi czas odzwierciedlały status quo i nie wykazywały w związku z tym cech kojarzonych nieodmiennie z transformacją polityczną.

Druga transformacja, jak to jest przedstawiane w ukraińskiej politologii, związana jest z istotnymi przekształceniami, jakich od końca XX w. doświadczyły współczesne partie polityczne tak na Ukrainie, jak i w innych krajach; partie działające w przestrzeni demokratycznej²¹³.

Niektórzy ukraińscy i zagraniczni badacze uważają, że proces kształtowania się systemu partyjnego w krajach postradzieckich odbywa się w ogólnym kontekście transformacji państwa i przechodzenia od totalitaryzmu do demokracji. To oznacza, że charakteryzuje się on dokładnie tymi samymi, uniwersalnymi trendami i prawidłowościami. Badacze wyznający taki pogląd są zdania, że systemy partyjne nowych, niepodległych państw powstawały nie tylko wskutek rozwoju wewnętrznego i zwiazanych z tym endemicznych procesów i zjawisk, ale również jako skutek przeciwdziałania systemu monopartii totalitarnej, co – jak podpowiada doświadczenie historyczne – nie było zjawiskiem ograniczonym jedynie do przestrzeni poradzieckiej. Stąd też, jak napisał Grzegorz Ekiert „postkomunistyczne transformacje polityczne warto rozpatrywać jako część trwałego historycznego procesu demokratyzacji na całym kontynencie europejskim, w ramach którego okres komunistyczny był jedynie tymczasową dywersją. To zwłaszcza dotyczy krajów Europy Środkowo-Wschodniej, która historycznie dążyła w kierunku zachodniego jądra kontynentu”²¹⁴.

Wołodymyr Lytwyn przyczyny zmian ukraińskiego systemu partyjnego upatruje w osłabieniu pozycji KPZR. Wysuwa on tezę, że partia komunistyczna i jej organy lokalne przez długi czas występowały tylko jako instytucje gospodarczo-zarządzające i dlatego nie potrafiły, kiedy okazało się to koniecznie, przetrwać kryzysów natury ewidentnie politycznej, a zarazem przekraczającej granice gospodarki, co w dłuższej perspektywie czasowej wywołało presję

213 Szerzej na ten temat: Ye.Golovakha, Postsovetskaya deinstitutsionalizatsiya i stanovleniye novykh sotsial'nykh institutov v ukrainskom obshchestve, Sotsiologiya: teoriya, metody, marketing, Kiyev, 2001, № 4, s. 9-10;

M.Ryabchuk Ukrainskaya postkommunisticheskaya transformatsiya: mezhdu disfunktsional'noy demokratiyey i nekonsolidirovannym avtoritarizmom, http://polit.ru/article/2010/06/01/ukraine/. (data odczytu 13 V 2013);

N.Darmohray, Kulʹtura vlady transformatsiynoho periodu,[w:] Zb. nauk. pr. UADU pry PU, 2005, nr 1, S. 38-42;

L.V. Honyukova, Vplyv politychnykh partiy na protsesy suspilʹnykh transformatsiy, Stratehichni priorytety, 2009, nr 4.

214 G.Ekiert, Eastern Europe's Postcommunist Transformations,

http://www.worldpoliticsreview.com/articles/11749/eastern-europes-postcommunist-transformations. (data odczytu 13 X 2015.).

zmian całościowych²¹⁵. Wskazuje, że niektóre z tych zjawisk nie były odnoszone wyłącznie do Ukrainy czy – szerzej – państw byłego ZSRR. Zdaniem tego badacza, procesy transformacyjne, zachodzące od początku lat 90-tych XX wieku w obrębie dawnej formacji socjalistycznej, niejako nałożyły się na zmiany globalne, co – w pewnym znaczeniu – potwierdza tylko koncepcję trzeciej fali demokratyzacji S. Huntingtona. Badacze, którzy dopatrują się istnienia punktów wspólnych pomiędzy rozmaitymi procesami przekształceń ustrojowych wskazują, zwłaszcza w odniesieniu do systemów partyjnych i ich zmiany, że uniwersalnym narzędziem kreowania zmian jest prawo wyborcze, które w zależności od tego, jak jest tworzone, jakie mechanizmy gry wyborczej przewiduje, i jakie cele sobie stawia, może skutecznie kreować system partyjny, dokonując w nim – niekiedy daleko idących – przewartościowań. Pewne trendy maja naturę globalną, a co za tym idzie – powtarzalną. Tak jest również w przypadku Ukrainy, w którym się uważa, że konstrukcja tamtejszego systemu wyborczego oraz częste zmiany ordynacji wyborczej mają znaczenie dla systemu partyjnego.

O ile w wielomandatowych okręgach wyborczych według ordynacji proporcjonalnej mandaty zdobywają wyłącznie członkowie partii politycznych, o tyle w systemie większościowym, realizowanym dodatkowo w jednomandatowych okręgach wyborczych, zazwyczaj zwyciężają kandydaci bezpartyjni, co wydaje się być tendencją ogólnie występującą²¹⁶.

System proporcjonalny najczęściej powoduje konieczność budowania koalicji zarówno na etapie rywalizacji wyborczej, rywalizacji parlamentarnej, jak i rywalizacji gabinetowej.

Oczywiście uniwersalność zjawiska odwolywania się do koalicyjnych form współdziałania partii politycznych, co per se zmienia system partyjny, inaczej kształtując mechanizmy rywalizacji i kooperacji międzypartyjnej, mają – z oczywistych powodów – swoje lokalne odniesienia, również ukraińskie²¹⁷.

Należy pamiętać, że obok tych badaczy, którzy procesy zmian politycznych, z jakimi mamy do czynienia na Ukrainie i w innych państwach dawnego bloku radzieckiego, postrzegają w znacznie szerszym continuum zmian, są też i tacy, którzy uważają, że procesy te są właściwe wyłącznie dla tego regionu i są w związku z tym zupełnie endemiczne i niepowtarzalne, co oznacza, że nie można ich w sposób merytoryczny porównywać do innych, przebiegajacych np. na innych szerokościach geograficznych²¹⁸. Pojęcie demokratyzacji jest tu zatem tylko

215 V.Lytvyn, Politychna arena Ukrayiny: diyovi osoby ta vykonavtsi, Kyiv, 1994, s. 176.

216Szerzej na ten temat. J.Szymanek, Wybór formuły wyborczej (między demokracją kwantytatywną a kwalitatywną),

„Państwo i Prawo” 2005, nr 10, s. 19 i nast.

217 Szerzej na ten temat zob. W.Baluk, Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012, Lublin 2012, s. 33 i nast.

218 Np. w Ameryce Łacińskiej czy Europie Południowej w drugiej połowie lat 70-tych XX wieku. Zwłaszcza ten drugi region jest bardzo często porównywany z procesami demokratyzacji przebiegającymi w Europie Środkowej i Wschodniej po roku 1989.

wspólnym mianownikiem wielu innych i często podobnych zmian na świecie, nie oznacza ono jednak jeszcze jednakowości i tożsamości różnych procesów przemian²¹⁹. Te procesy w każdym przypadku przebiegają nieco inaczej, co wydaje się być szczególnie trafne w odniesieniu do strefy państw poradzieckich²²⁰. Wydaje się jednak, że tych dwóch perspektyw postrzegania procesów transformacji ustrojowej nie należy przeceniać, ani absolutyzować, a zwłaszcza separować. W rzeczywistości ustrojowej obie te perspektywy mogą być przydatne zarówno do wyjaśniania procesów przemian, jak i tłumaczenia odmienności, które zawsze w tego typu przemianach można zaobserwować; zależy to od kraju, a nawet regionu. Również doświadczeń ukraińskich nie można wobec tego interpretować wyłącznie w oparciu o jedną czy drugą perspektywę badawczą. Każda, oczywiście do pewnego stopnia, jest przydatna i każda zawiera słabe punkty, które – do pewnego stopnia – amortyzują alternatywny sposób wyjaśnienia procesu zachodzących przemian.

Kontrowersje i różne oceny dotyczą nie tylko tła i elementów współkształtujących procesy transformacyjne, ale również właściwej periodyzacji procesu przekształceń ustrojowych²²¹. Te, z oczywistych względów, odnoszone są zawsze do konkretnego przypadku i są bardziej lub mniej uszczegółowione. Wachlarz poglądów w tej sprawie dotyczy również Ukrainy. Analitycy Centrum Badań Ekonomicznych i Politycznych imienia O. Razumkowa wyróżniają następujące etapy kształtowania się systemu partyjnego Ukrainy:

1) kształtowanie się wielopartyjności w latach 1990-1995;

2) powstanie systemu spolaryzowanego pluralizmu charakteryzującego lata 1996-1999;

3) transformacja systemu partyjnego w latach 2000-2004;

4) stabilizacja systemu partyjnego przypadająca na okres 2005-2010²²²; 5) centralizacja: 2010-2013²²³;

6) transformacja systemu partyjnego spowodowana Rewolucją Godności w 2014 roku.

Pierwszy z tych etapów, czyli kształtowanie się wielopartyjnosci w latach 1990-1995, zainicjował okres ukraińskich przekształceń politycznych. Wielopartyjny system wyborczy,

219 Por. Transition to Democracy. A Comparative Perspective, ed. K. Stoner, M. Macful, Baltimore, The Johns Hopkins Univeristy Press 2013, passim.

220 Co w bardzo dużym stopniu pasuje do przypadku Ukrainy. Por. D.Kania, Ukraińska droga do demokracji.

Pierwsza dekada budowy niepodległej Ukrainy, [w:] 25 lat transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, red. M.Barański, J.Wiśniewski, Katowice 2014, s. 139 i nast.

221 Por. T.Mołdawa, Kryteria periodyzacji i główne okresy w dziejach systemu politycznego Polski XX wieku, [w:] Odmiany współczesnej nauki o polityce, red. PBorowiec, R.Kłosowicz, P.Ścigaj, Kraków 2014, t. II, s. 51 i nast.

222 Partiyna systema Ukrayiny: osoblyvosti stanovlennya, problemy funktsionuvannya, tendentsiyi evolyutsiyi, www.razumkov.org.ua/ukr/files/category_journal/NSD116_ukr_1.pdf. (data odczytu 13 X 2015).

223 Partiyna systema Ukrayiny do i pislya Maydanu: zminy, tendentsiyi rozvytku, suspilʹni zapyty, http://docplayer.net/53014503-Partiyna-sistema-ukrayini-do-i-pislya-maydanu-zmini-tendenciyi-rozvitku-suspilni-zapiti.html. (data odczytu 13 X 2015).

w opinii ukraińskich politologów, charakteryzuje istnienie wielu niedużych, niekiedy też mało istotnych ugrupowań politycznych. Taki system funkcjonuje zazwyczaj w społeczeństwach będących w okresie transformacji systemu politycznego, czemu dodatkowo sprzyja okoliczność, że organy władzy są wybierane często za pomocą ordynacji proporcjonalnej, postrzeganej jako swoisty indykator systemu partyjnego i pluralizmu politycznego, który z poziomu społecznego ma być przełożony na poziom instytucji politycznych²²⁴. Z pewnością fundamentalnym elementem sprzyjającym kształtowaniu się systemu partyjnego Ukrainy był Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przemian (ukr. Народний Рух України за Перебудову), który połączył ludzi reprezentujących różne poglądy polityczne – od komunistyczno-reformatorskich do członków Ukraińskiej Helsińskiej Wspólnoty. Od chwili powstania ugrupowanie to skupiało w sobie różnorodne polityczne kierunki połączone ideą narodowego odrodzenia i wyraźnego antykomunizmu. To zresztą mieszało się ze sobą, gdyż programowy antykomunizm generował ideę odrodzenia państwowego w imię zasady samostanowienia narodów i vice versa.

Po uzyskaniu przez państwo ukraińskie niepodległości, co było głównym celem istnienia LRU, wykrystalizowały się z niego nowe polityczne siły, które nie miały jeszcze ukształtowanej tożsamości, np. Demokratyczna Partia Ukrainy, Republikańska Partia Ukrainy, z której powstało ugrupowanie Konserwatywno-Republikańska Partia Ukrainy. W skład systemu partyjnego tego okresu, jak się oblicza, wchodziło około 15 partii politycznych, wykazujących dużą aktywnośc (system wielopartyjny). Głównymi biegunami tego systemu były wówczas: lewica, reprezentowana przez Partię Komunistyczną, Partię Socjalistyczną, Partię Chłopską, oraz prawica, której reprezentację stanowił Ludowy Ruch Ukrainy i Ukraińska Partia Republikańska.

Główną partią antysystemową była Komunistyczna Partia Ukrainy. Należy zaznaczyć, że w tamtym okresie właściwie niewidocznym segmentem systemu partyjnego było centrum.

Partie centrowe znacznie ustępowały partiom skrzydłowym.

Kształtowaniu się systemu wielopartyjnego sprzyjały niewątpliwie wybory parlamentarne przeprowadzone w 1994 r., w wyniku których praktycznie żadna partia polityczna uczestnicząca w wyborach nie uzyskała znaczącego wyniku (86 mandatów uzyskała KPU, a kandydaci niezależni 168). Ze względu na słabość partii i niestabilność relacji między nimi, system partyjny miał charakter mocno zatomizowany, tzn. według kryterium przedstawicielstwa parlamentarnego, do partii średnich mogła być zaliczona tylko Komunistyczna Partia Ukrainy, reszta to były partie małe. Nie istniało żadne ugrupowanie, które mogłoby być potraktowane jako duża partia. Taki stan rzeczy nie mógł doprowadzić do osiągnięcia politycznej stabilności.

Charakterystyczną cechą okresu końcowego tego etapu kształtowania się ukraińskiego systemu

224 Por. W.Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin 2007, s. 229 i nast.

partyjnego była wyraźna redukcja wpływu czynnika ideologicznego w działalności partii politycznych.

Podstawą prawną działalności partii politycznych na tym etapie były Konstytucja Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (ze zmianami od 24 października 1990 roku) oraz Ustawa „O stowarzyszeniach obywateli”, przyjęta w 1992 roku. W szczególności artykuł 49 Konstytucji nadawał obywatelom prawo tworzenia partii politycznych;

artykuł 7 nadawał partiom, organizacjom i ruchom społecznym prawo, realizowane przez ich przedstawicieli wybranych do rad deputowanych, „brać udział w opracowaniu i wykonaniu polityki państwa, w działaniu w sferze interesów państwowych i społecznych”²²⁵.

Liderami partii stawali się przeważnie przedstawiciele inteligencji humanistycznej i naukowo-technicznej, a także byłej nomenklatury partyjnej. Zjawisko to miało charakter masowy nie tylko na Ukrainie, ale również na całym obszarze poradzieckim. Jednocześnie już w tamtym czasie obserwowano pierwsze przypadki tworzenia partii politycznych przez przedstawicieli struktur biznesowych, co z czasem stało się jedną z cech rozpoznawczych ukraińskich procesów transformacyjnych. W początkowym okresie przemian wpływ struktur biznesowych na system partyjny był niski, ale już po wyborach w 1994 r. zaczął nabierać charakteru bardziej intensywnego, żeby z czasem stać się istotnym czynnikiem procesu tworzenia i funkcjonowania ukraińskich partii politycznych.

Kolejny etap transformacji, czyli etap odznaczający się systemem spolaryzowanego pluralizmu w latach 1996-1999, charakteryzuje polityczna rywalizacja między największymi ugrupowaniami, które tworzą okazjonalne, często eklektyczne bloki, oraz zakładają koalicje na okres przedwyborczej rywalizacji.

Po przyjęciu Konstytucji Ukrainy w 1996 r., partie otrzymały konstytucyjną gwarancję swojego statusu i funkcji (art. 36)²²⁶, choć jednocześnie podlegały określonym ograniczeniom dotyczącym ich tworzenia i działalności (art. 37)²²⁷. Zasadniczą rolą partii politycznych było ich uczestnictwo w wyborach, co zarazem traktowano jako istotne ograniczenie partii w całym systemie władzy. W ten sposób Ukraina dołączyła do grupy krajów, w których status partii politycznych, jako demokratycznych „maszyn wyborczych”, określono konstytucyjnie²²⁸. Jednak – z punktu widzenia rzeczywistej roli i miejsca partii w systemie władzy państwowej – żadnych

225 Ustawa Ukrainy „O stowarzyszeniach obywateli”, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/2460-12. Data odczytu 16.08.2015

226 Konstytucja Ukrainy. Rozdział II. Prawa, wolności i obowiązki obywateli. Art. 36., http://www.president.gov.ua/ua/documents/constitution/konstituciya-ukrayini-rozdil-ii. (data odczytu 16 VIII 2015).

227 Ibidem

228 Szerzej na ten temat zob. M.Granat, Partie polityczne w konstytucjach państw Europy Środkowej i Wschodniej, [w:] Partie polityczne we współczesnym konstytucjonalizmie, red. M.Granat, P.Policastro, J.Sobczak, Lublin 2001, s.

239 i nast.

przemian, w porównaniu do poprzedniego okresu, faktycznie nie dokonano, co najlepiej świadczy o ograniczonej mocy sprawczej przepisów prawnych, w tym także przepisów konstytucyjnych²²⁹. W październiku 1997 r. została przyjęta nowa ustawa „O wyborach ludowych deputowanych Ukrainy”²³⁰, która wprowadziła większościowo-proporcjonalny system wyborczy. Partie otrzymały prawo nominacji kandydatów zarówno w 225 jednomandatowych okręgach wyborczych, jak i na listach wyborczych w ogólnopaństwowym wyborczym okręgu wielomandatowym.

Wprowadzenie mieszanego systemu wyborczego było spowodowane szeregiem przyczyn. Zasadniczy problem polegał na tym, że zdecydowana większość partii politycznych nie stanowiła aktywnego podmiotu w systemie politycznym. Potrzebny był nowy mechanizm aktywizacji działalności partii politycznych, integrowania ich do wykonania funkcji władczych, zmiana orientacji świadomości obywateli w kontekście nieoceniania poszczególnych polityków, lecz programów partii politycznych. Jednocześnie stara nomenklatura (elita) pragneła zachować władzę.

Politycznym partiom i blokom jako podmiotom procesu wyborczego zostały nadane prawa przedstawicielstwa w komisjach wyborczych, nominowanie kandydatów w jednomandatowych okręgach wyborczych oraz ogólnopaństwowym wielomandatowym okręgu, a także przeprowadzenie agitacji przedwyborczej, zagwarantowano równy dostęp do środków masowego przekazu, obserwowanie przebiegu wyborów i obecność przy sprawdzaniu ich wyników. Wzrosła więc rola partii politycznych w procesie kształtowania ustawodawczego organu władzy, podejmowaniu decyzji. Partie stopniowo stawały się realnymi podmiotami procesu wyborczego. Lecz wraz z tym istniejące konflikty polityczne miedzy różnymi organami władzy, związane z poszukiwaniem optymalnego podziału kompetencji oraz bilansu hamowań i przeciwwag, były dalekie od zakończenia. Przejście do etapu spolaryzowanego pluralizmu nastąpiło na skutek wyborów parlamentarnych w 1998 roku.

Przyczyną konsolidacji systemu partyjnego Ukrainy było ustanowienie 4 proc. progu wyborczego dla proporcjonalnej ordynacji wyborczej oraz zwiększenie rozmiarów jednomandatowych okręgów wyborczych, a także ustanowienie głosowania według list partyjnych dla ordynacji większościowej.

W okręgach jednomandatowych wybrano 36 deputowanych z ramienia partii oraz 102 deputowanych bezpartyjnych. Próg wyborczy pokonał jeden blok oraz siedem partii.

229 Por. A.Antoszewski, Konstytucja w świetle refleksji politologicznej, [w:] Nowa Konstytucja RP. Wartości, jednostka, instytucje, red. K.B. Janowski, Toruń 1991, s. 33.

230 Ustawa Ukrainy „O wyborach ludowych deputowanych” z 24.09.1997, № 541/97-ВР, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/541/97-вр. (data odczytu 16 VIII 2015).

Zasadniczo wybrano z nich tylko 36 posłów. Partie, które pokonały barierę wraz z kandydatami wybranymi w okręgach jednomandatowych, uzyskały 305 mandatów.

Parlament miał niestabilną strukturę: siedem partii i jeden blok wyborczy razem miały 67,7 proc., czyli blisko dwie trzecie mandatów całkowitego składu parlamentu. Podejmowanie decyzji było trudne, ponieważ osiągnięcie kompromisu było bardzo skomplikowane. Także ze względu na to, że większość partii, z wyjątkiem Ludowego Ruchu Ukrainy (44 mandatów), należały do lewicy lub centrum.

W związku z czteroprocentowym progiem wyborczym, do parlamentu nie dostały się małe partie lecz wzrosła liczba partii zrzeszonych w blokach. Obecność posłów bezpartyjnych wybranych w okręgach większościowych, powodowała rozproszenie sił, co z kolei uniemożliwiało ustrukturowanie parlamentu. Ich głosowanie według własnego uznania stwarzało nieprzewidywalną, ciągle zmieniającą się sytuacyjną większość w Radzie Najwyższej.

Aby zminimalizować te niespodziewane korelacje, podjęto decyzję, że frakcje w Parlamencie mogą powstawać jedynie w oparciu o partie już mające swoją reprezentację. Regulamin Rady Najwyższej nie sprzyjał powstawaniu większości parlamentarnej, ponieważ prawo do proporcjonalnej reprezentacji we wszystkich gremiach parlamentu miały frakcje.

Nie chodziło o żadną koalicję, ani o większość. Polaryzacja parlamentu przybrała jeszcze bardziej wyrazistą formę i w 2000 r. Frakcje, należące do prawej strony spektrum ideologicznego, zjednoczyły się i zyskały większość parlamentarną. Nie miała jednak ona znaczącego wpływu na zarządzanie państwem ponieważ na mocy konstytucji Rada Najwyższa Ukrainy tylko wyrażała zgodę na mianowanie premiera i praktycznie nie uczestniczyła w tworzeniu rządu.

Pozytywnymi skutkami wprowadzenia mieszanego systemu wyborczego było:

zmniejszenie liczby partii, które dostały mandaty, zwiększenie liczby bloków ponadpartyjnych oraz zwiększenie roli czynnika partyjnego w wyborach w okręgach wielomandatowych.

Partiami reprezentującymi lewicowe poglądy były Komunistyczna Partia Ukrainy (KPU), Socjalistyczna Partia Ukrainy (SPU) oraz Postępowa Partia Socjalistyczna Ukrainy (PPSU). Natomiast prawica była reprezentowana przez Ludowy Ruch Ukrainy (LRU). Do partii centrowych należały Partia Ludowo-Demokratyczna (PLD), Wszechukraińskie Zjednoczenie

„Hromada”, Partia Zielonych (PZ), Socjał-Demokratyczna Partia Ukrainy (zjednoczona) (SDPU(z)).

Należy zaznaczyć, że w tamtym czasie zmienił się, w porównaniu z poprzednim etapem, charakter tworzenia się partii. Pojawiły się pierwsze tzw. „partie władzy”, tj. Partia Ludowo-Demokratyczna (PLD) oraz Agrarna Partia Ukrainy (APU). Do ich utworzenia zostały wykorzystane struktury aparatu państwowego: pion władzy wykonawczej na ogół (PLD) oraz

jednej z branż Agrarna Partia Ukrainy (APU). Wiele partii, utworzonych w tamtym czasie, można uważać za „osobiste projekty” oddzielnych polityków, m. in. biznesmenów – tych, którzy byli uczestnikami rozłamów w istniejących partiach i stanęli na czele nowych struktur, np. PPSU – Natalia Witrenko, Sojusz Socjalnodemokratyczny (SSD) – S. Peresuńko, albo obejmowali stanowiska w rządzie i stworzyli sobie pozycje zapasowe w postaci partii.

W tym okresie nastąpił niewątpliwy wzrost roli partii w systemie politycznym wskutek przyznania im statusu konstytucyjnego na podstawie nowych demokratycznych przepisów, oraz wprowadzenia mieszanej ordynacji wyborczej, silnie akcentującej – również w wariancie większościowym – rolę partii politycznych. Istotnemu wzmacnianiu uległy też zależności między władzą a wielkim biznesem (Grupy Finansowo-Przemysłowe (GFP)), w tym także te, dotyczące procesów budowania partii zarówno określanych mianem partii władzy, jak i tych, które były j projektami biznesowymi. Okres ten cechowało również stabilizowanie się grupy partii-liderów według wyników wyborów 1998 r. oraz wyznaczenie ich miejsca w przestrzeni ideologicznej całego systemu rywalizacji międzypartyjnej. W procesie budowania partii politycznych znacznie wzrosła też aktywność GFP, które w tym czasie zyskały znaczny potencjał ekonomiczny. Niewątpliwie zwiększało się też znaczenie oddzielnych struktur finansowych i biznesowych. Kierunkami ich działań stały się:

1) stworzenie „własnych” partii politycznych (w szczególności Partia Narodowo-Gospodarczego Rozwoju Ukrainy (PNGRU), Wszechukraińskie Zjednoczenie

„Bat’kiwszczyna”, Sojusz Demokratyczny (SD), Partia Regionalnego Odrodzenia Ukrainy (PROU) – poprzedniczka Partii Regionów);

2) ustanowienie kontroli (przeważnie przez narzędzia finansowe) nad istniejącymi partiami (m.in. ideologicznymi), z pełną, albo cząstkową zmianą kierownictwa lub wprowadzeniem do kierowniczych organów swoich przedstawicieli (np. SDPU(z), Ogólnoukraińskie Zjednoczenie Chrześcijan (OUZCh));

3) cząstkowe finansowanie partii władzy w zamian za lojalność i pomoc struktur władczych.

W systemie partyjnym przeważały wówczas partie małe (z wyjątkiem KPU, którą można zaliczyć do partii średnich). Powstała również znaczna liczba partii, które aspirowały do roli promotora określonych, partykularnych interesów, np. narodowych, wyznaniowych, socjalno-demograficznych i zawodowych. Niemniej żadna z takich partii „sektorowych”, nastawionych na konkretne grupy środowiskowe i społeczne, nie odniosła znacznego sukcesu.

Znaczenie, choć niezbyt relewantne, miały też klasyczne partie ideologiczne. Wśród partii tego typu warto wymienić Socjal-Narodową Partię Ukrainy, później Wszechukraińskie Zjednoczenie

„Swoboda”.

Na tym etapie system partyjny uzyskał postać trzybiegunową: lewica – prawica – centrum. Uformowanie się dwustronnej opozycji lewicowo-prawicowej do politycznego centrum (sił proprezydenckich), oraz obecność partii antysystemowych, czyli KPU i PPSU, tworzą podstawy do okreslenia tego typu systemu partyjnego jako system pluralizmu spolaryzowanego.

Do jego składu zalicza się 8 podmiotów, które dostały powyżej 4 proc. głosów (ówczesny próg wyborzy) według proporcjonalnej ordynacji w wyborach parlamentarnych z 1998 roku.

Następnym etapem w periodyzacji ukraińskich przekształceń ustrojowych jest tzw.

transformacja systemu partyjnego, jaka nastąpiła w latach 2000-2004. Ten okres cechował się wzmacnianiem autorytaryzmu władzy prezydenckiej, zmianą głównej linii podziału między siłami politycznymi od osi „lewica – prawica” na oś „partie antyprezydenckie – partie proprezydenckie“, redukcją wagi ideologii partyjnych oraz aktualizacją przez siły polityczne podziału społeczno-kulturowego.

Ten okres rozwoju ukraińskiego systemu partyjnego można również nazwać systemem umiarkowanego pluralizmu, który charakteryzował się tym, iż żadna z istniejących w systemie partii nie miała przewagi i nie mogła samodzielnie tworzyć koalicji. Z tego powodu ukraińskie ugrupowania były zmuszone pójść na kompromis w celu sformowania rządu, zgodnie z liczbą otrzymanych mandatów (teoria zwycięskich koalicji²³¹). System ten cechował brak dwustronnej opozycji i antysystemowych partii, orientacja na uczestnictwo w sprawowaniu władzy przez tworzenie koalicji oraz nieznaczne różnice ideologiczne między ugrupowaniami.

W kwietniu 2001 r. po prawie pięcioletnich wysiłkach została przyjęta Ustawa

„O partiach politycznych na Ukrainie”, która unormowała tryb tworzenia i działalności partii politycznych. Ustawa była skierowana na stymulację rozwoju partii politycznych jako organizacji ogólnonarodowych, zwiększenie ich liczby oraz reglamentację ich stosunków z organami władzy. Jednak, jak ujawnił proces ponownej rejestracji partii, mimo krótkoterminowego pozytywnego efektu, reglamentacja prawodawcza nie stała się skutecznym czynnikiem realizacji celów, które postawiono w trakcie opracowania i przyjęcia Ustawy.

Cechą tego okresu stało się również aktywne tworzenie bloków wyborczych z nadzieją na wyborczą atrakcyjność popularnych liderów. Wchodzenie niektórych partii w skład takich bloków, które powstały na pierwszym etapie rozwoju systemu partyjnego i miały wyraźne oblicze ideologiczne (na przykład, Ludowy Ruch Ukrainy, Ukraińska Republikańska Partia), doprowadziło do znacznego spadku ich poparcia elektoralnego i stopniowej marginalizacji.

231 Szerzej na ten temat zob. W.Baluk, Koalicje gabinetowe…, s. 71 i nast.

Etap ten cechował się również ostrymi konfliktami w stosunkach między władzą i opozycją, presją władzy na siły opozycyjne, ich liderów i koła biznesowe, które ich wspierały, z użyciem struktur siłowych, blokadą informacyjną i kampanią dyskredytowania.

Wystepował duży wpływ struktur biznesowych na system partyjny. W warunkach istnienia silnej władzy prezydenckiej i siłowej presji na „nielojalny biznes”, stworzone czy kontrolowane przez GFP partie miały przeważnie charakter prorządowy. Jednak część struktur biznesowych, mimo presji ze strony władzy, wspierały opozycyjne siły polityczne, wiążąc swoje perspektywy z ich liderami.

Na początku tego etapu system partyjny zachowywał cechy systemu spolaryzowanego pluralizmu. Jednak pod wpływem procesów w jego otoczeniu odbywała się stopniowa redukcja aktualności rozgraniczenia na współrzędnych lewica – prawica, i zwiększenie się podziału na siły antyprezydenckie – proprezydenckie. Taki podział stał się z czasem dominujący. Liczba podmiotów w systemie partyjnym na poziomnie parlamentarnym w ciągu tego etapu zmniejszyła się z 12 do 9. Wszystko to dało podstawy do nazwania tego stadium rozwoju zmianą systemu partyjnego. Uległ on zmianie zarówno jeśli chodziło o liczbę tzw. partii relewantnych, jak i – przede wszystkim – o oś rywalizacji międzypartyjnej, która z tradycyjnej przeszła na spersonalizowaną, wyznaczaną opcją prezydencką bądź antyprezydencką²³². Niemniej w tym okresie w systemie partyjnym pozostawały nadal trzy bieguny. Jednak waga lewicy istotnie się zmniejszała, a podział na prawicę i lewicę, choć wciąż był widoczny, został zdominowany przez podział na zwolenników i przeciwników prezydenta. Całokształt ówczesnych przemian spowodował, iż rozpoczął się ruch w kierunku systemu ograniczonego (umiarkowanego) pluralizmu.

Przed wyborami parlamentarnymi w 2002 r. na Ukrainie, które zostały przeprowadzone według tej samej, mieszanej ordynacji wyborczej, było zarejestrowanych ponad 150 ugrupowań politycznych. Natomiast liczba partii relewantnych była dużo mniejsza. Głównymi aktorami, biorącymi udział w politycznej rozgrywce w 2002 r. były: partia Nasza Ukraina, Blok Julii Tymoszenko oraz Blok Jedność. Po wyborach ukształtowała się silna opozycja w postaci Bloku Nasza Ukraina, który uzyskał największą liczbę głosów na podstawie list wyborczych, ale ostatecznie większość mandatów w systemie proporcjonalnym zdobył prorządowy Blok

232 Opcja personalna znaczyła bardzo dużo i dotyczyła sporu o prezydenturę, a w konsekwencji o ukraiński system rządów. Zwolennicy prezydenta opowiadali się za silnym urzędem prezydenckim, a co za tym idzie za rozwojem ukraińskiego systemu rządów w kierunku co najmniej półprezydenckim, podczas gdy przeciwnicy prezydenta opowiadali się konsekwentnie za systemem, który pasowałby bardziej do systemu parlamentarnego. Należy zaznaczyć, że tego rodzaju oś podziału politycznego, w tym także międzypartyjnego, była charakterystyczna dla zdecydowanej większości państw, w których występowały procesy transformacji ustrojowej. Szerzej na ten temat zob. np. O.Mashtaler, Reforma konstytucyjna na Ukrainie: poszukiwanie optymalnego systemu rządów czy walka o władzę?, [w:] Zagadnienia ustrojowe państw poradzieckich, red. J.Zaleśny, Warszawa 2010, s. 137 i nast.