Rywalizacyjność parlamentarna

prezydencko-parlamentarną. Rada Najwyższa Ukrainy straciła więc dużą część kompetencji na rzecz prezydenta Ukrainy.

Warto podkreślić, że ukraińskie prawo wyborcze wciąż nie jest idealne i potrzebuje kolejnych zmian, które będą sprzyjać jego dalszemu, efektywnemu rozwojowi oraz będą stymulować konkurencję w trakcie wyborów. Efektem końcowym takich zmian ma być kształtowanie się odpowiedniego poziomu kultury politycznej społeczeństwa. Sukces ewentualnych reform będzie zależał od stopnia przestrzegania prawa wyborczego.

Współzależność indeksu efektywnej liczby partii parlamentarnych do hipotetycznej liczby miejsc w parlamencie, w zależności od typu systemu partyjnego podane są w tabeli 1.

Tabela 3.1. Indeks efektywnej liczby partii parlamentarnych w różnych typach systemów partyjnych

Znaczenie indeksu efektywnej liczby elektoralnych partii jest z reguły wyższe od znaczenia analogicznego indeksu na poziomie parlamentarnym. Ta odmienność polega na braku możliwości realizowania skutecznego przenoszenia uzyskanych przez partię głosów na odpowiednią liczbę mandatów. Taka niezgodność jest uwarunkowana, przede wszystkim, różnymi typami formuł elektoralnych. Zmniejszenie efektywnej liczby partii wskutek stosowania różnych formuł elektoralnych w trakcie kampanii wyborczej nazywa się redukcją. Współczynnik redukcji (Wr) systemu wyborczego oblicza się według formuły:

Wr = (ELEP – ELPP / ELEP ) 100,

gdzie ELEP – efektywna liczba partii na poziomie wyborczym, ELPP –efektywna liczba partii na poziomie parlamentarnym.

Poziom zmniejszenia efektywnej liczby partii jest odwrotnie proporcjonalny do poziomu indeksu proporcjonalności. To znaczy, że im wyższa proporcjonalność systemu wyborczego, tym mniejszy poziom zmniejszenia efektywnej liczby partii, i dlatego występuje mniejszy poziom nadreprezentacji partii politycznych^{394, 395}.

Znaczenie współczynnika znajduje się w interwale od 1 do 100. Im mniejsze znaczenie współczynnika redukcji, tym słabsza jest możliwość systemu wyborczego, żeby zmniejszyć liczbę partii, które rywalizują na poziomie parlamentarnym. Jeśli znaczenie współczynnika

394 F.Alekskerov, Sistemy proportsional'nogo..., op. cit., s. 25.

395 YU.Shveda, Partiyi ta vybory: entsyklopedychnyy slovnyk, Lʹvivsʹkyy nats. un-t. im. I.Franka, Lʹviv, 2009, s. 532.

Typ systemu partyjnego

Hipotetyczny podział miejsc w

parlamencie, w procentach

Efektywna liczba partii

parlamentarnych

System dwupartyjny 55 – 45 2

System dwuipółpartyjny 45 – 40 – 15 2,6

System wielopartyjny z partią dominującą

45 – 20 – 15 – 10 – 10 3,5

System wielopartyjny bez partii dominującej

25 – 25 – 25 – 15 – 10 4,5

rośnie – to świadczy o zwiększeniu możliwości systemu wyborczego do redukowania liczby partii, które są reprezentowane na poziomie parlamentarnym.

Indeks efektywnej liczby partii w wielu przypadkach nie daje konkretnych wyników.

W 1979 r., kiedy M. Laasko i R. Taagapera wprowadzili indeks efektywnej liczby partii, przykłady partyjnych systemów z dominującą partią były rzadkie. Ten indeks bardzo dobrze tłumaczył fragmentację systemów partyjnych w tamtym okresie. Jednak we współczesnym świecie istnieje duża liczba systemów partyjnych z dominującą siłą polityczną i biorąc pod uwagę tę właściwość wykorzystanie indeksu efektywnej liczby partii daje wyniki mylące.

Do obliczania liczby partii politycznych w systemie można podejść też w inny sposób–przez wyjaśnienie liczby problematycznych wymiarów (społeczno-polityczne podziały), które istnieją w społeczeństwie. A. Lijpchart, który scharakteryzował 36 państw z demokracją partyjną na przestrzeni lat 1946 – 1966, doszedł do wniosku, że w każdym z nich można zaobserwować siedem problematycznych wymiarów:

1) społeczno-ekonomiczne;

2) religijne;

3) kulturowo-etniczne;

4) miasto–wieś;

5) poparcia reżimu;

6) polityki zagranicznej.

W każdym systemie partyjnym przejawiają się one w różny sposób. Z jego badań wynika, że efektywna liczba partii koreluje z ilością problematycznych wymiarów. Przy czym współczynnik korelacji wynosi 0,84.

R. Taagapera i B. Hoffman wypracowali formułę współzależności między efektywną liczbą partii i liczbą problematycznych wymiarów, która wygląda następująco:

N = Іpr 1, gdzie Іpr – to liczba wymiarów problematycznych.

Użycie więc indeksu efektywnej liczby partii dobrze tłumaczy fragmentację systemów partyjnych, określa granice analizy systemów partyjnych oraz ich dynamikę.

Analizę efektywnej liczby partii na podstawie wyników wyborów parlamentarnych na Ukrainie komplikuje fakt, że system wyborczy na Ukrainie nieustannie się zmieniał.

To z kolei miało wpływ na format systemu partyjnego. W owym czasie obliczenia efektywnej liczby elektoralnych i parlamentarnych partii daje możliwość uchwycenia dynamiki przemian w systemie partyjnym.

Dla obliczenia indeksu efektywnej liczby partii elektoralnych (ELEP) niezbędny jest wskaźnik liczby partii, które brały udział w wyborach oraz odsetek głosów, które otrzymała

każda siła polityczna. Efektywna liczba partii parlamentarnych (ELPP) wymaga znajomości danych o liczbie miejsc, które dana partia otrzymała w parlamencie.

Wybory do Rady Najwyższej I kadencji odbyły się 30 marca 1990 r., dlatego partie, oprócz rządzącej KPU, nie mogły brać udziału w strukturalizacji korpusu deputowanych (przede wszystkim, jego niekomunistycznej części) według przynależności partyjnej. Rywalizacja zachodziła bezpośrednio w trakcie działalności parlamentu na zasadzie „lewica – nie lewica”

(prokomunistyczna „Grupa 239” i narodowo-demokratyczna „Rada Ludowa”, odpowiednio).

W wyborach parlamentarnych w 1994 r. partie miały prawo wystawiania kandydatów w okręgach jednomandatowych. Wybory zakończyły się następującym wynikiem:

w parlamencie były reprezentowane 14 partii, względną większość – 133 mandaty – otrzymały partie lewicy, prawica i prawe centrum – 53, centryści – 14. Większość korpusu deputowanych tworzyli deputowani bezpartyjni. Na początku obrad parlamentu utworzono 11 klubów i grup na zasadzie ideologicznej oraz według przynależności regionalnych i korporacyjnych.

W wyborach prezydenta Ukrainy w latach 1991 i 1994 partie polityczne również miały prawo zgłaszania swoich kandydatów. W wyborach z 1991r. z siedmiu kandydatów trzech było liderami zalegalizowanych partii (L. Łukjanenko – Ukraińska Republikańska Partia;

L. Taburianskyj – Ludowa Partia Ukrainy) i organizacji społecznych, które później przekształciły się w partie (Wiaczesław Czornowił – Ludowy Ruch Ukrainy). W wyborach z 1994 r. partyjnym liderem był jeden kandydat – Oleksander Moroz (Socjalistyczna Partia Ukrainy). Jednak w tych wyborach zwyciężyli przedstawiciele nomenklatury państwowej – L. Krawczuk (1991 r.) i L. Kuczma (1994 r.).

Procesy wyborcze miały demokratyczny charakter, ponieważ zostały zabezpieczone sprzyjające warunki dla działalności sił opozycyjnych.

Wybory do Rady Najwyższej w 1994 roku odbywały się na podstawie większościowego systemu absolutnej większości. W przeddzień wyborów na Ukrainie było zarejestrowanych 30 partii politycznych, do parlamentu weszło tylko 14 z nich. Znaczna liczba ukraińskich partii nie była wówczas organizacyjnie wystarczająco przygotowana do przeprowadzenia kampanii wyborczych. Wyniki wyborów do rad miejscowych potwierdziły ten fakt.³⁹⁶.

Dane indeksów dla parlamentu ІІ kadencji przedstawiały się następująco:

ELEP (1994) = 1 / (0, 13² + 0, 05² +0, 03² + 0, 03² + 0, 01² + 0, 001² + 0, 004² + 0, 003² + 0, 01² + 0, 004² + 0, 003² + 0, 005² + 0, 004² + 0, 5² ) = 1 / (0, 27) = 3, 7.

396 M.Rohozin, Rozvytok partiynoyi systemy v Ukrayini: kilʹkisnyy analiz, [w:] Naukovi zapysky NU „Kyyevo-Mohylyansʹka akademiya”. Politychni nauky, 2003, s. 45 – 52.

ELPP (1994) = 1 / (0, 25² + 0, 06² + 0, 05² + 0, 04² + 0, 03² + 0, 01² + 0, 009² + 0, 01² + 4×0, 006² + 2×0, 003² + 0, 5²) = 1 / 0, 32 = 3, 1^{397398, 399}.

Otrzymane wyniki potwierdzają fakt, że do 1994 r. w Radzie Najwyższej na poziomie wyborczym zdolność konkurencyjną miały tylko trzy partie polityczne. Na poziomie parlamentarnym znaczenie tych danych nie zmieniło się: tylko trzy siły polityczne były zdolne do wywierania wpływu na działalność wyższych władz publicznych, a w najlepszym przypadku – mieć wpływ na ich kształt.

Początkowy etap (I kadencja) charakteryzował się konfliktowymi stosunkami między prezydentem L. Krawczukiem) i parlamentem, który miał silniejszą pozycję. Rządy powstawały na zasadzie pozapartyjnej. W następnej kadencji na procesy w systemie partyjnym i jego konfigurację istotnie wpływały stosunki między nowym prezydentem L. Kuczmą i parlamentem.

Ostre przeciwieństwa i konflikty w procesie konstytucyjnym w latach 1995-1996 doprowadziły do pojawienia się w parlamencie prawicowo-centrycznej opozycji w stosunku do prezydenta. Była to grupa deputowanych, która później stała się kierowniczym jądrem Partii

„Reformy i Porządek”. Część bardziej lojalnych do prezydenta prawicowo-centrycznych partii stworzyła „konstruktywną opozycję”, w odróżnieniu od „destruktywnej” lewej opozycji⁴⁰⁰.

Przedstawicielami frakcji proprezydenckiej były przeważnie nowo utworzone partie administracyjnego pochodzenia, większość biznesowych partii, które liczyły na pewne polityczne oraz gospodarcze dywidendy w zamian za swoje poparcie dla władz.

Do istniejącego podziału między siłami politycznymi na „lewicę–nie lewicę” dołączył kolejny podział między partiami proprezydenckimi i antyprezydenckimi. Wzmacnianiu znaczenia tego ostatniego podziału sprzyjała kontynuacja konfliktu między prezydentem i parlamentem po wyborach w 1998 roku.

Opozycja miała normalne warunki do funkcjonowania, lecz wkrótce pojawiła się tendencja wywierania presji przez władzę na siły opozycyjne, co zaczęło skutkować nierównościami w ich konkurencji politycznej. W szczególności stan taki przejawiał się w okresie zaostrzenia stosunków między prezydentem i parlamentem oraz podczas wyborów parlamentarnych w 1998 r. i prezydenckich w 1999 r.

W tym okresie system partyjny przybrał charakter trzybiegunowy – lewica–prawica–

centrum. Utworzenie dwustronnej, lewicowo-prawicowej opozycji do politycznego centrum (sił

397 Y.Ostapetsʹ, Zakarpattya cherez pryzmu politychnykh vyboriv, DVNZ „Uzhhorodsʹkyy universytet”, Uzhhorod:

Vydavnytstvo “Karpaty”, 2009, s. 117.

398 M.Rohozin, Rozvytok…, op. cit. s. 45 – 52.

399 Y.Ostapetsʹ, Zakarpattya..., op. cit. s. 118.

400 W tym okresie prezydent aktywnie wykorzystywał obraz „lewicowego zagrożenia”, pragnąc kontynuować bipolarny podział politycznych sił na „lewicowe - nie lewicowe” i nie dopuścić utworzenia silnej frakcji opozycyjnej.

proprezydenckich), oraz obecność partii antysystemowych, przede wszystkim – KPU i PPSU⁴⁰¹, daje podstawy do kwalifikowania typu ówczesnego systemu partyjnego jako systemu spolaryzowanego pluralizmu. Do jego składu można zaliczyć też 12 podmiotów, które otrzymały ponad 2 procent głosów według proporcjonalnego systemu w wyborach parlamentarnych w 1998 roku.

W systemie partyjnym przeważały partie małe, z wyjątkiem KPU, którą można było zaliczyć do partii średnich.

W wyborach w 1998 r., które odbyły się na podstawie nowej ustawy o wyborach, wzięła udział zdecydowana większość, bo 40 z 52 zarejestrowanych partii. 21 startowało samodzielnie;

19 weszło w skład dziewięciu bloków wyborczych. Według szacunku ekspertów, te parlamentarne wybory stały się pierwszymi, w których władza wykorzystała zaplecze administracyjne i specyficzne technologie polityczne⁴⁰².

Klauzulę zaporową (czteroprocentową) przekroczyło siedem partii i jeden blok (SPU i ChPU), w jednomandatowych okręgach zwyciężyli kandydaci z 13 partii politycznych.

W Radzie Najwyższej ІІI kadencji były reprezentowane 22 partie polityczne. Na początku działalności parlamentu utworzono osiem frakcji pralamentarnych, do frakcji weszło 395 deputowanych (z 450).

Później frakcyjna struktura parlamentu znacząco się zmieniła, w tym też pod wpływem struktur prezydenckich. Pojawiły się nowe frakcje utworzone z partii, które się rozdzieliły (na przykład, LRU pod kierownictwem Hennadija Udowenki i Ukraińska Ludowa Partia (ULP, utworzona z części byłych członków LRU) pod kierownictwem Jurija Kostenki) oraz frakcje nowoutworzonych lub pozaparlamentarnych w okresie wyborów partii. Te wydarzenia spowodowane były zmianami partyjnej przynależności deputowanych, często pod wpływem lojalnych wobec Prezydenta struktur biznesowych. W taki sposób, pod wpływem interesów głowy państwa, następowała zmiana struktury politycznej parlamentu. Stałej większości parlamentarnej na przestrzeni lat 1996-1999 nie było.

Następne wybory parlamentarne odbyły się w 1998 roku. Ustawa O wyborach ludowych deputowanych Ukrainy z 24 września 1997 r. ustanowiła mieszany system wyborczy. Połowa deputowanych (225) była wybierana na podstawie zamkniętych ogólnonarodowych spisów partyjnych z czteroprocentowym progiem wyborczym, reszta 225 w jednomandatowych okręgach wyborczych na podstawie systemu względnej większości. W biuletynie dla głosowania w ogólnonarodowym wielomandatowym okręgu zamieszczono listy wyborcze 30 partii i bloków

401 Postępowa Partia Socjalistyczna Ukrainy.

402 Parlament v Ukrayini: tendentsiyi ta problemy stanovlennya. Analitychna dopovidʹ Tsentru Razumkova. – Natsionalʹna bezpeka i oborona, 2003, №2, с.6.

politycznych. Z nich klauzulę zaporową przekroczyły tylko osiem, razem otrzymały 65, 79 procent głosów; 34, 21 procent głosów wyborców oddano partiom, które nie przekroczyły wyborczego progu⁴⁰³.

Indeksy efektywnej liczby wyborczych i parlamentarnych partii do Rady Najwyższej ІІІ kadencji były następujace:

ELEP (1998) = 1 / (0, 24² + 0, 09² + 0, 09² + 0, 05² + 0, 05² + 0, 05² + 0, 04² + 0, 04²) = 1

÷ (0, 05 + 0, 0162 + 0, 0075 + 0, 0032) = 1 / 0, 084 = 11, 9.

ELPP(1998) = 1 / (0, 4² + 0, 1² + 0, 1² + 0, 08² + 0, 07² + 0, 07² + 0, 06² + 0, 06²) = 1 / 0, 2048 = 4, 7^{404, 405}.

Partie aktywnie wzięły udział w wyborach prezydenckich w 1999 roku. Z 15 kandydatów na Prezydenta 13 zostało zgłoszonych przez partie lub bloki wyborcze. Zwycięzca wyborów, urzędujący dotychczas Prezydent L. Kuczma, mimo że był wysunięty przez zgromadzenia wyborców, otrzymał także poparcie bloku „Nasz wybór – Leonid Kuczma”, do którego weszło 12 partii centrowych.

Podczas wyborów władza zrealizowała „bipolarny” schemat, przy którym do II tury, razem z czynnym prezydentem, wszedł lider KPU Petro Symonenko. Aktywne użycie hasła o „lewym zagrożeniu” jako bodźcowi konsolidowania nielewicowych sił politycznych wokół kandydatury L. Kuczmy, a także dyskredytowanie jego konkurentów – Oleksandr Moroz i Natalia Witrenko – zabezpieczyły wybranie urzędującego prezydenta na drugą kadencję⁴⁰⁶.

Wybory parlamentarne z 2002 r., jak i poprzednie, odbywały się na podstawie mieszanego systemu wyborczego. Udział w nich wzięło ponad 80 partii politycznych – większość z zarejestrowanych na moment wyborów⁴⁰⁷. Na podstawie list partyjnych w wyborach wzięły udział 21 partii politycznych i 12 bloków wyborczych.

Wybory cechowały się wysokim poziomem wykorzystywania zasobów administracyjnych oraz „brudnych” technologii politycznych, w szczególności użyciem

„technicznych” podmiotów⁴⁰⁸, które zabierały głosy głównym partiom i blokom opozycji.

403 M.Rohozin, Rozvytok…, op. cit. s. 45 – 52.

404 Ibidem, s. 45 – 52.

405 Y.Ostapetsʹ, Zakarpattya..., op. cit. s. 120.

406 Schemat polegał na użyciu retoryki „komunistycznego rewanżu” i miał pewne podstawy obiektywne: na okres 1997-1998 przypada znaczne pogorszenie sytuacji społecznej u zdecydowanej większości ludności, wzrost poziomu poparcia sił lewicowych, stabilnie wysokie poparcie dla ostatnich w większości regionów Ukrainy (tzw. czerwony pas) oraz ich wysoka aktywność polityczna (tradycyjne w ІІ połowie lat 1990-ych wiosenne i jesiene «natarcie pracujących na władzę»).

407 Chodzi o zgłaszanie kandydatów na listy partyjne oraz w jednomandatowych okręgach wyborczych (83 partie);

w wyborach 1998 r. ten wskaźnik wyniósł 45 partii.

408 W szczególności, blok „Ludowy Ruch Ukrainy”, Komunistyczna partia pracujących i chłopów, Komunistyczna partia Ukrainy (odnowiona).

Zgodnie z wynikami wyborów na podstawie list partyjnych, próg wyborczy przekroczyło sześć sił politycznych – blok „Nasza Ukraina” (23, 57 proc.), KPU (19, 98 proc.), blok

„Za Jedyną Ukrainę”! (11, 77 proc.), BJuT (7, 26 proc.), SPU (6, 87 proc.), SDPU (zjednoczona)

(6, 27 proc.). Generalnie, do parlamentu zostali wybrani przedstawiciele 28 partii.

Kampania wyborcza w 2002 r. sprzyjała aktualizacji rozgraniczenia wyborczych sympatii obywateli wykorzystując do tego czynniki społeczno-kulturowe. Partie narodowo-demokratyczne tworzyły jądro bloku „Nasza Ukraina” oraz wchodziły w skład BJuT.

Te bloki uzyskały największą ilość głosów przeważnie w zachodnich i centralnych obwodach Ukrainy (geografia wsparcia Naszej Ukrainy była znacznie szersza, aniżeli BJuT) a uzyskały stosunkowo gorsze wyniki we wschodnich obwodach. Jednocześnie, blok „Za Jedyną Ukrainę”! uzyskał najmniejsze poparcie w obwodach zachodnich, natomiast największe – w obwodzie donieckim.

Obliczenia wskazują na dysproporcję dotyczącą roli partii politycznych: indeks ELEP demonstruje większą atrakcyjność partii podczas wyborów, aniżeli ich reprezentacja w parlamencie. To oznacza, że elektoralną popularnością cieszyło się więcej partii, niż weszło do parlamentu. Liderem pozostała Komunistyczna Partia Ukrainy, drugą pozycję, mniejszą o 17 procent miał Ludowy Ruch Ukrainy. Stabilne, lecz niewysokie wyniki były charakterystyczne jeszcze dla sześciu sił politycznych. Analizując wybory parlamentarne z 2002 r. przez pryzmat obliczenia indeksów, można obserwować zmniejszenie znaczeń ELEP i ELPP w porównaniu do poprzednich wyborów do Rady Najwyższej z 1998 roku. Nowe prawo wyborcze przewidywało zachowanie równowagi sił politycznych i konserwacji politycznych relacji w państwie.

Dla niewielkich partii zjednoczenie w bloki wyborcze stało się optymalnym rozwiązaniem. Do wyborczego biuletynu dla głosowania w wielomandatowym ogólnonarodowym okręgu wyborczym zostały wniesione listy kandydatów, wysunięte przez 11 bloków i 22 partie. Porównując do wyborów z 1998 r., warto wyróżnić wzrost liczby uczestników kampanii wyborczej (z 30 do 33 list) oraz wzrost liczby wyborczych bloków partii politycznych (z 9 do 11). Przy czym, jeśli po wyborach z 1998 r. tylko jeden blok wyborczy przekroczył czteroprocentowy próg, to po wyborach w 2002 r. wśród sześciu zwycięzców były trzy bloki partii politycznych. Po raz pierwszy w historii niezależnej Ukrainy nie zwyciężyła Komunistyczna Partia Ukrainy, a wyborczy blok „Nasza Ukraina”⁴⁰⁹.

409 M.Rohozin, Rozvytok…, op. cit. s. 45 – 52.

Zgodnie z wynikami głosowania przeprowadzono następujące obliczenia:

ELEP (2002) = 1 / (0, 24² + 0, 20² + 0, 12² + 0, 07² + 0, 069² + 0, 063²) = 1 / 0, 1257 = 7,95.

ELPP (2002) = 1 / (0, 31² + 0, 26² + 0, 16² + 0, 098² + 0, 089² + 0, 084²) = 1 ÷ (0, 097 + 0, 069 + 0, 025 + 0, 010 + 0, 008 + 0, 007) = 1 / 0, 2138 = 4, 67⁴¹⁰, ⁴¹¹.

Stosunki między prezydentem i parlamentem miały charakter ostrego konfliktu i rozwijały się w tym okresie zgodnie ze schematem słaby parlament – silny prezydent. W lutym 2000 r. struktury prezydenckie przy wsparciu kół biznesowych usunęły kierownictwo parlamentu (lewica) i sformowały większość, w skład której weszły praktycznie wszystkie nielewicowe grupy deputowanych. Jednak i ta większość z czasem się rozpadła wskutek

„skandalu kasetowego” i dymisji rządu W. Juszczenki, którego popierała część prawocentrycznych frakcji i grup arlamentu.

W celu ograniczenia uprawnień parlamentu i nadania prezydentowi dodatkowych narzędzi wpływu, struktury prezydenckie zainicjowały ogólnoukraińskie referendum, w przygotowaniu którego aktywną rolę odegrały partie proprezydenckie. Referendum odbyło się 16 kwietnia 2000 r., jednak jego wyniki nie były implementowane przez parlament, co stało się dodatkowym czynnikiem konfliktu w stosunkach między nim a prezydentem.

Mimo porażki sił proprezydenckich w wielomandatowym okręgu w wyborach w 2002 r., wskutek ingerencji struktur prezydenckich (w tym też presji na deputowanych, wybranych zarówno z list partyjnych, jak i w jednomandatowych okręgach wyborczych) w Radzie Najwyższej ІV kadencji w lipcu 2002 r. została uformowana większość proprezydencka, w skład której weszły blok „Za Jedyną Ukrainę!” oraz SDPU (zjednoczona). W ciągu lat 2002-2004 struktura parlamentu znacznie się zmieniła, w szczególności rozpadła się na partyjne frakcje i grupy frakcja bloku „Za Jedyną Ukrainę!”, utworzyły się międzypartyjne i bezpartyjne frakcje oraz grupy. Jednak główna linia podziału pomiędzy siłami pro- a antyprezydenckimi się zachowała.

Ten etap charakteryzował się ostrym konfliktem między władzą i opozycją, presją władzy na siły opozycyjne i ich liderów oraz te biznesowe kręgi, które je popierały, z użyciem struktur siłowych, informacyjną blokadą i kampanią dyskredytowania⁴¹². Ważnymi czynnikami, które zaważyły na systemie partyjnym, stały się „skandal kasetowy” i „sprawa Gongadze”.

410 Y.Ostapetsʹ, Zakarpattya..., op. cit. s. 215-216.

411 N.Bohacheva, Evolyutsiya vyborchoyi systemy v Ukrayini, Visnyk Tsentralʹnoyi vyborchoyi komisiyi, 2005,

№ 1, s. 42 – 49.

412 Konflikt władzy i opozycji przybrał formę otwartego siłowego starcia 9 marca 2001, które stało się kulminacją akcji „Ukraina bez Kuczmy”, a ta z kolei stała się pierwszym przejawem społecznej aktywności Ukraińców od kilku lat.

Polityczne siły lewocentryczne, prawocentryczne i prawicowe zajęły radykalnie antyprezydenckie pozycje i nawiązywały współpracę w ramach masowego ruchu społecznio-politycznego „Ukraina bez Kuczmy”. Jednocześnie czołowe centrowe siły polityczne popierały pozycję prezydenta i organizowały alternatywne masowe akcje. To w znacznej mierze sprzyjało zmniejszeniu aktualności rozgraniczenia sił politycznych według podziału „lewica – prawica”

i wzrostu wagi rozgraniczenia „antyprezydenckie – proprezydenckie” siły polityczne. Ta linia rozgraniczenia częściowo nakładała się na linię podziału społeczno-kulturowego⁴¹³.

W rezultacie konstytucyjnych i ustawodawczych zmian z lat 2003-2004, partie stały się jedynym mechanizmem kształtowania parlamentu i większości organów samorządu lokalnego, to one otrzymały maksymalne możliwości dla realizacji własnych programów politycznych na ogólnoukraińskim i lokalnym poziomach⁴¹⁴. W listopadzie 2003 r. zostały wprowadzone zmiany, dzięki którym wprowadzono państwowe finansowanie statutowej działalności partii.

Wyniki obliczeń wskazują, że na poziomie parlamentarnym rywalizowało między sobą siedem partii politycznych. Co się tyczy efektywnej liczby parlamentarnych partii, to wzrosła dysproporcja miejsc z 3, 1 w 1998 r. do 4, 67 w 2002 roku. Kolejne parlamentarne wybory z 2006 r. i przedterminowe w 2007 r. odbywały się po zmianach prawa wyborczego: po raz pierwszy wybory odbywały się według systemu proporcjonalnego z trzyprocentową klauzulą.

Według wyników głosowania z 2006 r. do Rady Najwyższej Ukrainy weszło pięć sił politycznych. Były to Partia Regionów, która uzyskała największą liczbę mandatów, Blok Julii Tymoszenko, wyborczy blok „Nasza Ukraina”, Socjalistyczna Partia Ukrainy oraz Partia Komunistyczna Ukrainy ⁴¹⁵.

Obliczenia indeksów efektywnej liczby elektoralnych i parlamentarnych partii prezentowały się następująco:

ELEP (2006) =1 / (0, 32² + 0, 22² + 0, 13² + 0, 005² + 0, 04²) =1 / 0, 1714= 5, 8.

ELPP (2006) = 1 / (0, 41² + 0, 28² + 0, 18² + 0, 07² + 0, 04²) = 1/ 0, 2854 = 3, 5.

ELEP (2007) = 1 / (0, 34² + 0, 3² + 0, 14² + 0, 05² + 0, 04²) = 1 / 0, 2293 = 4, 3.

ELPP (2007) = 1 / (0, 38² + 0, 36² + 0, 16² +0, 06² + 0, 04²) = 1 / 0, 3048 = 3, 2.

Zmiany zachodzące w systemie partyjnym w tym czasie w znacznej mierze były determinowane przez takie czynniki jak np. inercja polityczna kampanii prezydenckiej, niedoskonałość konstytucyjnie określonych mechanizmów funkcjonowania wyższych instytutów władzy i współdziałania między nimi oraz zbliżające się wybory prezydenckie w 2010 roku.

413 Aktywna partycypacja w akcjach antyprezydenckich mieszkańców zachodu i centrum była znacznie wyższa, aniżeli południa i wschodu Ukrainy.

414 Konstytutsiyna reforma v Ukrayini: perebih, stan i perspektyvy. Analitychna dopovidʹoTsentru Razumkova, Natsionalʹna bezpeka i oborona, 2007, №1, с. 20-22.

415 Y.Ostapetsʹ, Zakarpattya..., op. cit. s. 313 – 316.

Partia Regionów i polityczne siły, które popierały W. Janukowycza jako kandydata na prezydenta, zanegowały prawomocność ponownego głosowania w II turze wyborów i zwycięstwa W. Juszczenki, oceniając pomarańczową rewolucję jako produkt ingerencji zewnętrznej na korzyść zwycięzcy. Główną motywacją zwolenników W. Janukowycza było pragnienie rewanżu politycznego, natomiast głównym zadaniem – zabezpieczenie trwałości poparcia elektoratu, który głosował na W. Janukowycza, do następnych wyborów parlamentarnych i prezydenckich.

Siła Partii Regionów, a także mało zrównoważona i przemyślana polityka prezydenta Juszczenki w zakresie polityki zagranicznej i humanitarnej, sprzyjały podziałom elektoratu w regionach na zasadzie przychylności do jednego lub drugiego kandydata. Ten podział odpowiadał, i w znacznej mierze był też skutkiem, społeczno-kulturowej odmienności obywateli różnych regionów, determinował ich orientację polityczną, ponieważ odzwierciedla najbardziej aktualny podział społeczny w tym okresie⁴¹⁶.

Niedoskonałość konstytucyjnie określonych mechanizmów funkcjonowania i organizacji władzy była obiektywnym podłożem konfliktów między prezydentem i premierem, prezydentem i parlamentem, a także wewnątrz parlamentu (tworzenie koalicji etc.). Oprócz tego luki w konstytucji były aktywnie wykorzystywane w walce politycznej przez różne zainteresowane podmioty. Te okoliczności wywoływały stałe napięcia między poszczególnymi partiami i siłami politycznymi, przeszkadzały w normalnym funkcjonowaniu koalicji parlamentarnych. Zbliżające się wybory prezydenckie w 2010 r. sprzyjały wzrostowi poziomu personifikacji procesów partyjnych i politycznych. Skupienie liderów czołowych sił politycznych, w tym też tych, którzy zajmowali państwowe stanowiska, na własnych ambicjach prezydenckich, przejawiało się we wzroście populizmu odpowiednich partii i bloków, determinowało ich sytuacyjne zachowanie polityczne. To zjawisko również wpływało to na stałe organizacyjne i strukturalne przemiany w środowisku sił „pomarańczowych”⁴¹⁷, stymulowało utworzenie partii-projektów wodzowskich przez kandydatów zainteresowanych wyborem na stanowisko prezydenta.

W ciągu całego okresu suwerenności Ukrainy na prezydentów wybierano liderów partii politycznych⁴¹⁸. Do wyborów w 2006 r. stosunki na linii prezydent-parlament kształtowały się według schematu silny prezydent– słaby parlament, po wyborach bilans uprawnień zmienił się

416 Y.Yakymenko, O.Lytvynenko, Rehionalʹni osoblyvosti ideyno-politychnykh oriyentatsiy hromadyan u konteksti vyborchoyi kampaniyi-2006, Natsionalʹna bezpeka i oborona, 2006, №1, s. 2-18.

417 W szczególności, przemiany składu bloków na bazie «Naszej Ukrainy» i BJuT w latach 2006-2007, wewnątrzpartyjne procesy w „Naszj Ukrainie”, przegrupowywanie i zmiany kierownictwa w parlamentarnej frakcji bloków „Nasza Ukraina” i „Nasza Ukraina - Ludowa Samoobrona”.

418 Zasada Konstytucji, zgodnie z którą Prezydent Ukrainy nie może zajmować stanowisk w stowarzyszeniach obywateli, pozostawała formalnie spełniona, chociaż de facto Wiktor Juszczenko i Wiktor Janukowycz pozostawali przywódcami odpowiednich sił politycznych.

na korzyść parlamentu, w którym powstała opozycyjna większość przeciw prezydentowi. Okres przed przedterminowymi wyborami 2007 r. charakteryzował się dość wysokim poziomem natężenia konfliktu między prezydentem, parlamentem (koalicją) i rządem.

Wybory w 2007 r. spowodowały, że w parlamencie została utworzona polityczna koalicja z prezydentem, jednak stosunki głowy państwa z jej główną składową, czyli Blokiem Julii Tymoszenko i samą premier J. Tymoszenko, stale były konfliktowe, z okresowymi zaostrzeniami. Przy czym, w celu osłabienia swego oponenta strony podejmowały tymczasową współpracę z głównym przeciwnikiem obydwu, czyli Partią Regionów.

Po zwycięstwie W. Janukowycza w 2010 r., ukształtowała się w parlamencie silna proprezydencka koalicja, kontrolująca także rząd. Prezydent stał się mocną stroną w stosunkach z parlamentem. De facto nastąpił powrót do modelu republiki prezydencko-parlamentarnej.

Warunki działalności opozycji politycznej na przestrzeni tych lat generalnie były sprzyjające. Za wyjątkiem pierwszego okresu (2005 r.), kiedy wielu polityków z opozycyjnego do prezydenta W. Juszczenki ugrupowania zaznało prześladowań, a także w okresie po wyborach prezydenckich z 2010 r., kiedy nowa władza korzystała z analogicznych działań, jednak z większą aktywnością i uporczywością, przeciw politycznym oponentom.

W odróżnieniu od prezydentury W. Juszczenki, nowa władza zaczęła ograniczać możliwości działań opozycji oraz krępować demokratyczne prawa i wolności obywateli, stosując represyjne praktyki z początku lat 2000-ych.

System partyjny Ukrainy w owym czasie może być definiowany jako system umiarkowanego pluralizmu; tworzyło go siedem podmiotów. Według charakterystyki ilościowej, w latach 2004-2010 istniała tendencja ewoluowania od systemu wielopartyjnego do systemu

„dwóch i pół” partii czy „systemu dwublokowego”. Antysystemowe partie albo zmieniły swój charakter (KPU) albo się marginalizowały (PSPU).

Partyjny system Ukrainy w tym czasie miał charakter dwubiegunowy, ponieważ był zdominowany przez dwie najsilniejsze i największe partie polityczne – Partię Regionów (PR) i Blok Julii Tymoszenko.⁴¹⁹ Wskutek porażki J. Tymoszenko w kampanii wyborczej 2010 r. oraz jej uwięzienia, znaczenie BJuT spadło. Blok «Nasza Ukraina– Ludowa samoobrona» przestał istnieć jako oddzielny podmiot partyjnego systemu. Na rolę samodzielnego bieguna pretendowały nowe partie– „Silna Ukraina” S. Tigipka, „Front Zmian” A. Jaceniuka, „UDAR”

W. Kliczki, które osiągnęły sukces w wyborach samorządowych i zyskały dostateczny poziom poparcia, żeby przezwyciężyć barierę wyborczą w wyborach parlamentarnych. Jednak w następnych latach te oczekiwania się nie spełniły.

419 Ideologiczna klasyfikacja tych partii w kategoriach „lewica-prawica” jest problematyczna, ponieważ obie siły polityczne można zaliczyć do centrowych.

W ciągu 2011 r. wzmocniły swoje pozycje WZ „Swoboda” (WZ „Swoboda”), oraz zaczęła stopniowo odnawiać elektoralne wsparcie KPU. Na podstawie wyników wyborów z 2012 r. do systemu partyjnego Ukrainy można było zaliczyć sześć partii–Partię Regionów,

„Batkiwszczyna”, „Front zmian”, „UDAR”, Komunistyczną Ukrainy i WZ „Swoboda”. W systemie zostawały też średnie i małe partie. W ciągu lat 2010-2012 partyjny system zachowywał nadal cechy systemu umiarkowanego pluralizmu, jednak z tendencją do polaryzowania, ponieważ nastąpiło zwiększenie ideologicznego dystansu między skrajnymi partiami (wybory pokazały, że były nimi KPU i WZ „Swoboda”⁴²⁰). Maksymalna koncentracja władzy pozostawała faktycznie w rękach jednej politycznej siły– Partii Regionów, której przedstawiciele obejmowali wszystkie najwyższe stanowiska w kraju, ustalali także kontrolę partii władzy nad sądownictwem i systemem ochrony porządku prawnego.

W latach 2010-2011 wszczęto sprawy karne przeciw liderom opozycji – BJuT –

J. Tymoszenko i partii „Ludowa samoobrona”– J. Łucenki. Z czasem obu polityków uwięziono.

Wskutek trwających rokowań z upoważnionymi przedstawicielami UE, zwolniono J. Łucenkę na mocy amnestii, jednak władza wytrwale odrzucała kwestię zwolnienia J. Tymoszenko.

W całości utraciły, czy znacznie osłabiły swoje pozycje, liczne partie polityczne, utworzone na początku albo w środku lat 1990-ych. Faktycznie zeszły z politycznej areny Socjalistyczna Partia Ukrainy (SPU), Chłopska Partia Ukrainy, Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy (SDPU (zjednoczona), Ukraińska Republikańska Partia, Kongres Ukraińskich Nacjonalistów, Ukraińska Ludowa Partia. Znacznie osłabiły swoje pozycje Ludowy Ruch Ukrainy, Partia „Reformy i Porządek”. To samo dotyczy niektórych partii, utworzonych po pomarańczowej rewolucji, przede wszystkim „Naszej Ukrainy”.

Partie, które pretendowały do roli „nowych sił” wpisywały się w bipolarny schemat działania, czyli – najprościej to ujmując _– przeciwstawiały się władzy. „Silna Ukraina” podjęła decyzję o połączeniu się z Partią Reginów, „Front Zmian” wszedł w skład „Batkiwszczyny”;

„UDAR” dołączył do opozycji już w Radzie Najwyższej.

Wybory do Rady Najwyższej w 2012 r. odbywały się również według wcześniej zmienionego, mieszanego systemu wyborczego, który przewidywał: zwiększenie wyborczej bariery dla partii do pięciu procent, zakaz uczestnictwa w wyborach bloków, niemożność kandydowania jednocześnie z listy partyjnej oraz w jednomandatowym okręgu, brak w biuletynie opcji „nie popieram żadnego kandydata”. W pięciu okręgach wyniki wyborów zostały uznane za nieważne, a dwaj deputowani zostali po ślubowaniu pozbawieni mandatów, mimo to liczba deputowanych według stanu na 8 grudnia 2013 r. wyniosła 443 osoby, zamiast

420 Według typologii G.Sartoriego. Według typologii O.Niedermeiera system miał formalne cechy systemu pluralistycznego bez partii modalnej.

W dokumencie Taras Myshlyayev Zmiana systemu partyjnego jako determinanta procesu transformacji ustrojowej: przypadek Ukrainy (Stron 165-179)