UNIWERSYTET WARSZAWSKI
WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH I STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH
Taras Myshlyayev
Zmiana systemu partyjnego jako determinanta procesu transformacji
ustrojowej: przypadek Ukrainy
Praca doktorska
napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Józefa Tymanowskiego
Warszawa 2022
SPIS TREŚCI
WSTĘP ...4
ROZDZIAŁ I. ZMIANA SYSTEMU PARTYJNEGO I JEGO WSPÓŁZALEŻNOŚCI Z PROCESEM TRANSFORMACJI USTROJOWEJ...12
1.1. ZMIANA SYSTEMU PARTYJNEGO JAKO KATEGORIA BADAŃ POLITOLOGICZNYCH...12
1.2. POJĘCIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ W POLITOLOGII...35
1.3.METODOLOGIA BADAŃ ZMIANY SYSTEMU PARTYJNEGO I TRANSFORMACJI USTROJOWEJ....63
PODSUMOWANIE...78
ROZDZIAŁ II. CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA SYSTEMU PARTYJNEGO: PRZYPADEK UKRAINY ...80
2.1.KSZTAŁTOWANIE SIĘ SYSTEMU PARTYJNEGO UKRAINY...80
2.2.UWARUNKOWANIA ZMIAN SYSTEMOWYCH NA UKRAINIE...95
2.2.1. Polityczno-społeczne podstawy zmian...95
2.2.2. Uwarunkowanie ekonomiczne ...104
2.2.3. Czynniki kulturowo-etniczne ...107
2.3.GŁÓWNE CECHY ZMIAN SYSTEMU PARTYJNEGO UKRAINY...116
2.4.PRZECHODZENIE OD SYSTEMU PARTII NOMENKŁATURY DO SYSTEMU PARTII OLIGARCHICZNYCH...126
2.5.FENOMEN „PARTII WŁADZY” JAKO WYNIK ZMIAN SYSTEMU PARTYJNEGO...131
2.6.LOGIKA ZMIAN SYSTEMU PARTYJNEGO UKRAINY...134
PODSUMOWANIE...143
ROZDZIAŁ III. SYSTEM PARTYJNY JAKO ELEMENT TRANSFORMACJI USTROJOWEJ UKRAINY ...144
3.1.ZMIANA SYSTEMU PARTYJNEGO A DEMOKRATYZACJA...144
3.2.RYWALIZACYJNOŚĆ UKRAIŃSKIEGO SYSTEMU PARTYJNEGO...157
3.2.1. Rywalizacyjność wyborcza ...157
3.2.2. Rywalizacyjność parlamentarna ...165
3.2.3. Rywalizacyjność gabinetowa...179
3.3.ZNACZENIE ZMIANY SYSTEMU PARTYJNEGO DLA UKRAIŃSKIEGO PRZYPADKU TRANSFORMACJI...197
PODSUMOWANIE...202
ROZDZIAŁ IV. PRZYCZYNY NIEUDANYCH ZMIAN UKRAIŃSKIEGO SYSTEMU
PARTYJNEGO...204
4.1.PRZYCZYNY WEWNĄTRZ PARTII POLITYCZNYCH (DEMOKRACJA WEWNĄTRZPARTYJNA) ...204
4.2PRZYCZYNY SYSTEMOWE...215
4.2.1. Specyfika sprawowania władzy ...215
4.2.2. Powiązanie grup biznesowych i partii politycznych...233
4.3.ROLA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO...243
4.4.WPŁYW CZYNNIKÓW ZEWNĘTRZNYCH...244
PODSUMOWANIE...261
ROZDZIAŁ V. PERSPEKTYWY ZMIAN SYSTEMU PARTYJNEGO UKRAINY W KONTEKŚCIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ...262
5.1.DYNAMIKA ZMIAN SYSTEMU PARTYJNEGO UKRAINY W LATACH 2015–2020 ...262
5.2AKTUALNY STAN UKRAIŃSKIEGO SYSTEMU PARTYJNEGO: KLUCZOWE TENDENCJE...283
5.3.PRAWDOPODOBNE SCENARIUSZE ROZWOJU SYSTEMU PARTYJNEGO UKRAINY...289
PODSUMOWANIE...298
ZAKOŃCZENIE ...299
BIBLIOGRAFIA ...308
SPIS TABEL ...341
WSTĘP
Wybór tematu niniejszej pracy jest podyktowany przekonaniem autora, że partie polityczne i zmiany w systemie partyjnym odgrywają kluczową rolę w procesie transformacji ustrojowej Ukrainy. Od momentu ogłoszenia przez Ukrainę niepodległości problemy budowania i działalności partii politycznych oraz tworzenie systemu partyjnego przykuwały uwagę ukraińskich i zagranicznych naukowców, ponieważ przedstawiciele środowiska intelektualnego znaleźli się wśród inicjatorów i aktywnych uczestników procesów zmian politycznych, których istotnym elementem było powstanie partii politycznych na Ukrainie. Znalazło to odzwierciedlenie w licznych publikacjach poświęconych rozwojowi ukraińskiego systemu wielopartyjnego. Należy jednak zaznaczyć, że kwestia wypracowania kompleksowej analizy procesu kształtowania się i transformacji systemu partyjnego Ukrainy wymaga nadal szczegółowych badań. Zwłaszcza dotyczących takich zagadnień, jak identyfikacja sił napędowych zmian systemowych, charakteru relacji między nimi oraz konsekwencje wpływu partii politycznych, a także innych podmiotów – formalnych i nieformalnych – na proces transformacji ustrojowej Ukrainy. Wspomniane wyżej cechy systemu partyjnego na Ukrainie są do pewnego stopnia typowe również dla innych państw postkomunistycznych, niemniej jednak charakteryzują się również pewnymi właściwościami endemicznymi, właściwymi wyłącznie dla Ukrainy.
Przedmiotem pracy jest system partyjny Ukrainy i jego wpływ na proces transformacji ustrojowej w tym państwie. Wybór przypadku Ukrainy jest podyktowany następującymi okolicznościami:
po pierwsze – zainteresowaniami naukowymi autora pracy;
po drugie – generalnym przekonaniem o wadach i istotnych przeszkodach w procesie demokratycznej transformacji, jakie napotyka Ukraina;
po trzecie – bliskimi związkami polityki i biznesu, które w obiegowej opinii postrzegane są jako jedna z przyczyn trudności demokratycznej przemiany Ukrainy;
po czwarte – stale obecnym czynnikiem historycznym, który sprowadza się nie tylko do tzw. podziału postkomunistycznego, ale również zawiera doświadczenia pozostawania Ukrainy w ramach ZSRR.
Celem przeprowadzonego badania jest określenie znaczenia zmiany systemu partyjnego w procesach demokratycznej transformacji oraz ustalenie zależności między systemem partyjnym i jego zmianą a transformacją ustrojową na przykładzie Ukrainy. W pracy poddano analizie zmianę systemu partyjnego jako kategorię analizy politologicznej. W tym celu zdefiniowano zmianę systemu partyjnego, ustalono ogólny model takiej zmiany i – co stanowi
właściwe meritum pracy – zastosowano taki model do specyficznego przypadku ukraińskiego, ustalając punkty wspólne i różnice między nimi. W ten sposób praca łączy wymiar teoretyczny analizy z wymiarem empirycznym, wskazując na ile przekształcenia ukraińskiej sceny partyjnej wyczerpują pojęcie zmiany systemu partyjnego, a na ile nie są z nim tożsame.
Zmierzając do realizacji przyjętego celu pracy sformułowano następujący problem badawczy: Jaka jest rola i znaczenie systemu partyjnego w kontekście badań transformacji demokratycznej i jakie jest znaczenie zmiany systemu partyjnego do ukraińskiego przypadku transformacji?
Aby osiągnąć wymieniony cel pracy konieczna jest odpowiedź na postawione niżej pytania badawcze:
1. Jakie istnieją naukowe kierunki teoretyczne i metodologiczne w nauce zagranicznej i ukraińskiej na temat charakteru i specyfiki zmiany systemu partyjnego i jego roli w procesach transformacji ustrojowej?
2. Jakie istnieją czynniki i mechanizmy rozwoju systemu partyjnego na Ukrainie oraz jak wygląda specyfika zmieniającego się kontekstu społeczno-ekonomicznego, społeczno- politycznego oraz społeczno-kulturowego?
3. Jaką rolę odgrywa system partyjny w transformacji ustrojowej Ukrainy pod względem demokratyzacji i rywalizacyjności międzypartyjnej?
4. Co jest przyczyną nieudanych zmian ukraińskiego systemu partyjnego, z uwzględnieniem przyczyn wewnątrz partii politycznych, przyczyn systemowych, roli społeczeństwa obywatelskiego i przyczyn zewnętrznych?
5. Jak wyglądają perspektywy zmian systemu partyjnego Ukrainy w kontekście transformacji ustrojowej?
Odpowiedzi na tak sformułowane pytania badawcze pozwolą na weryfikację hipotezy pracy, która przyjęła następującą postać:
Zmiana systemu partyjnego w Ukrainie oddziałuje na zakres i charakter transformacji ustrojowej. Ewolucja systemu partyjnego, od jednopartyjnego modelu sowieckiego do przyjęcia przez ten system reguł demokratycznych, stwarza możliwość budowy stabilności i kooperacji partii politycznych, ukierunkowanej na konkurowanie i zdobycie władzy politycznej. Trudności z procesem kształtowania się w Ukrainie demokracji są efektem niedojrzałości zarówno elit politycznych, jak i znacznej części społeczeństwa ukraińskiego, oraz korupcji, które ograniczają rozwój systemu politycznego i gospodarczego.
Do tej hipotezy w pracy zostaną zweryfikowane kilka hipotez pomocniczych:
− zmiana systemu partyjnego jest nieodłącznym elementem dokonania przekształceń ustrojowych;
− w przypadku Ukrainy system partyjny zbliżył się do dawnego układu nomenklatury komunistycznej, którą zastąpiła nomenklatura biznesowa, w dużym stopniu oparta na dawnym komunistycznym establishmencie;
− ukraińska demokratyczna transformacja ustrojowa jest zależna od funkcjonowania systemu partyjnego;
− na Ukrainie zaczynając od lat dziewięćdziesiątych procesy zachodzące w systemie partyjnym nie odpowiadają pojęciu właściwej zmiany, tylko się do niej zbliżają lub upodabniają, co staje się elementem utrudniającym proces demokratyzacji.
− przyszły rozwój systemu politycznego Ukrainy wymaga ustabilizowania się systemu partyjnego.
Teoretyczną i metodologiczną podstawą badania wpływu zmiany systemu partyjnego na transformację ustrojową są podejście systemowe oraz strukturalizm funkcjonalny. Ich wykorzystanie pozwoli rozpatrywać system partyjny jako zbiór wzajemnie powiązanych i współdziałających organizacji partyjnych oraz jako nieodrębna część systemu politycznego.
Podejście historyczne pozwala badać współczesny proces transformacji systemu partyjnego Ukrainy w kontekście światowych tendencji procesu politycznego w ramach transformacji postkomunistycznej.
Teoretyczną podstawą badania kształtowania się i zmiany ukraińskiego systemu partyjnego jako determinanty procesu transformacji ustrojowej są również teorie tranzytologiczne, które polityczną transformację określają jako proces przejścia od systemu autorytarnego do stopniowego skonsolidowania demokracji typu liberalnego. Podejście tranzytologiczne pozwala zrozumieć logikę ukraińskiego procesг politycznego i wyjaśnić jego specyfikę przez badanie współczesnego stanu systemu partyjnego.
Dla analizy kształtowania się i funkcjonowania partii politycznych jako głównych elementów systemu partyjnego, ich współdziałania z innymi instytutami politycznymi stosowane jest podejście instytucjonalne. Połączenie podejścia instytucjonalnego z neoinstytucjonalną koncepcją racjonalnego wyboru pozwala ujawnić formalne i nieformalne charakterystyki partii politycznych, scharakteryzować ich nie tylko jako organizacje, bądź jako konstrukcje mentalne, platformy współdziałania i strategii elit, oraz „powiązać” wpływ różnych czynników na proces zmiany systemu partyjnego.
Przy badaniu zmian w systemach wielopartyjnych wykorzystuję się z reguły dwa podejścia – ilościowe i jakościowe. Za pomocą pierwszego analizowana jest ilość partii, ich jednostek strukturalnych, a także prognozowana optymalna liczba partii dla tego albo innego systemu. Do najważniejszych zmiennych każdego systemu partyjnego wpływających na sposób rywalizacji partii politycznych, a jednocześnie łatwych do zoperacjonalizowania, należą przede
wszystkim liczba i rozmiar partii politycznych trwale obecnych w systemie. Elementy te są bardzo przydatne w trakcie badania konkretnego narodowego systemu partyjnego. Służą bowiem jako swego rodzaju „matryca”, umożliwiająca zgromadzenie oraz usystematyzowanie informacji niezbędnych zwłaszcza przy stosowaniu metody porównawczej. Odwołanie się do tych zmiennych daje możliwość uchwycenia dynamiki zamiany systemu i jej lokalizacji czyli wskazania, które z jego elementów i dlaczego podlegają określonym przeobrażeniom, a następnie dokonać oceny jej skutków dla całego układu. Pomiaru tych zmiennych i określenia na tej podstawie typu systemu partyjnego oraz jego ewentualnej zmiany można dokonać za pomocą specjalnych narzędzi empirycznych, wykorzystywanych podczas analizy struktury konkretnych systemów partyjnych opracowanych w postaci formuł matematycznych czyli tzw. indeksów.
Drugie podejście – jakościowe – skierowane na uwzględnienie otoczenia instytucjonalnego, w którym funkcjonuje system partyjny. Do grupy pierwszej zaliczymy:
poziom chwiejności wyborczej – wyrażony wielkością przesunięcia poparcia wyborczego między kolejnymi elekcjami, poziom fragmentaryzacji systemu partyjnego – uwzględniający zarówno liczbę partii politycznych, jak i wielkość uzyskiwanego przez nie poparcia, poziom koncentracji, odnoszący się do wyników uzyskiwanych przez dwie najsilniejsze partie, poziom rywalizacyjności systemu partyjnego – mierzący dystans między najsilniejszą i drugą z kolei partią, poziom agregacji – odzwierciedlający parlamentarną siłę partii, poziom polaryzacji – wyrażający dystans ideologiczny i polityczny pomiędzy głównymi partiami, oraz poziom alternacji – wskazujący częstość zmiany partii rządzących. Na jakość wielopartyjności ma także wpływ intensywność przekształceń demokratycznych. Jeżeli przemiany te są stopniowe, stosują oddzielne aspekty systemu (na przykład, udoskonalenie procedur wyborczych), to jest on uważany za stabilny. Jeżeli natomiast główne elementy systemu partyjnego są naruszone, to skutki takich przemian mogą doprowadzić do zmiany systemu politycznego.
Metodami pracy będą:
a) historyczna – kształtowanie się i rozwój systemu partyjnego a geneza procesów tranzycji demokratycznej;
b) metoda behawioralna – badanie zachowania aktorów politycznych – politykόw, relacje wladza vs. opozycja, obywateli jako wyborcόw;
c) metoda instytucjonalna – badanie poszczególnych instytucji składających się na system partyjny;
d) metoda dogmatyczna – badanie treści norm prawnych, odnoszących się do partii politycznych;
e) metoda decyzyjna – badanie specyfiki procesu podejmowania decyzji politycznych pod względem zmian w systemie partyjnym etc.
Użycie metody case-study jest uwarunkowane rozpatrzeniem systemu partyjnego jako unikalnego przedmiotu, który w ramach swojej ewolucji determinuje zmiany w systemie politycznym Ukrainy.
Rozprawa składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia i bibliografii. Rozdział pierwszy został poświęcony analizie źródeł i metod stosowanych w badaniach politologicznych systemu partyjnego, funkcjonującego w nowoczesnym systemie politycznym. W rozdziale tym przeanalizowano m.in. koncepcje zmiany systemu partyjnego we współczesnej politologii, scharakteryzowano istotę i główne cechy transformacji ustrojowej, wskazano znaczenie partii politycznych i systemu partyjnego w procesach politycznych, które wpływają na zmianę dzisiejszych systemów politycznych.
Rozdział drugi zawiera wyjaśnienie uwarunkowań zmiany systemu partyjnego i objaśnia główne cechy systemu partyjnego Ukrainy. Podjęto w nim kluczowe dla pracy określenie roli nomenklatury partyjnej i struktur oligarchicznych w procesie zmiany systemu partyjnego, analizę fenomenu „partii władzy”, która jest charakterystyczną dla współczesnego ukraińskiego systemu partyjnego i która istotnie przekształca standardową czy też klasyczną koncepcję demokratyzacji oraz rolę partii politycznych.
W rozdziale trzecim z kolei przeanalizowano wpływ zmiany systemu partyjnego na formowanie demokracji w warunkach rywalizacyjnego systemu politycznego z ukształtowanymi instytucjami takiej rywalizacji (parlament, rząd, partie), wyjaśniono cechy rywalizacyjności ukraińskiego systemu partyjnego z punktu widzenia rywalizacji wyborczej, parlamentarnej i rządowej.
W rozdziale czwartym określono przyczyny nieskuteczności zmian systemu partyjnego, scharakteryzowano zmiany, jakie zachodzą w samych partiach, przeanalizowano rolę i wpływ grup biznesowych w funkcjonowaniu ukraińskiego systemu partyjnego, wyjaśniono rolę społeczeństwa obywatelskiego oraz tzw. czynników zewnętrznych, jako czynników negatywnych z punktu widzenia zmiany systemu partyjnego Ukrainy.
Rozdział piąty jest poświęcony analizie dynamiki zmian ukraińskiego systemu partyjnego w latach 2015-2020, wyjaśnieniu aktualnego stanu systemu partyjnego Ukrainy oraz wyodrębnieniu kluczowych tendencji zmian, próbie budowania prawdopodobnych scenariuszy rozwoju ukraińskiego systemu partyjnego w najbliższym czasie.
Materiałami źródłowymi pracy są przede wszystkim prace w języku ukraińskim.
To głównie prace ukraińskich politologów, w części też socjologów. Kszałtowaniu się systemu
partyjnego poświęcone pracę Natalii Bohaczewej1, Lilii Honiukowej2, Antoniny Kołodij3, Wołodymyra Lytwyna4, Andrija Meleszewicza5 i Jurija Szwedy6. Specyfika zmian ustroju konstytucyjnego została przedstawiona w pracach Oleksandra Fisuna7, Jewhena Gołowachy8, Wołodymyra Hodowańca9, Tarasa Kuzio10 oraz Jurija Matsijewskiego11. Badaniem procesu transformacji ustrojowej Ukrainy zajmowali się Antonina Kołodij12, Wołodymyr Rebkało13, Mykoła Riabczuk14, Vadym Karasiow15, Natalia Minenkowa16. W pracy sięgnięto również po dotyczące tematu pracy materiały analityczne Ukraińskiego Centrum Badań Ekonomicznych i Politycznych imienia Ołeksandra Razumkowa. Ze zrozumiałych powodów wykorzystano również, i to w bardzo dużym stopniu, naukową literaturę polską. Ta ostatnia okazała się szczególnie przydatna, gdyż w polskiej literaturze temat partii politycznych, systemów partyjnych oraz demokratyzacji był bardzo często i szczegółowo podejmowany. W tym obszarze powstało co najmniej kilka interesujących prac, poświęconych transformacji systemowej na Ukrainie, które także były wykorzystane w czasie pisania niniejszej pracy. Wśród badaczy
1 N.Bohacheva, Evolyutsiya vyborchoyi systemy v Ukrayini, Visnyk Tsentralʹnoyi vyborchoyi komisiyi, 2005, № 1.
2 L.Honyukova, Politychni partiyi yak instytut derzhavnoyi polityky ta upravlinnya: teoretyko-metodolohichnyy analiz, Kyiv, NADU, 2009, s. 392; Honyukova L., Vplyv politychnykh partiy na protsesy suspilʹnykh transformatsiy,
„Stratehichni priorytety”, 2009, № 4.
3 A.Kolodiy, Politychna transformatsiya v Ukrayini: instytutsiyi ta lyudy, [w:] “Efektyvnistʹ derzhavnoho upravlinnya”, Lʹviv: LRIDU NADU, 2007, Vyp. 12.
4 V.Lytvyn, Politychna systema dlya Ukrayiny: istorychnyy dosvid i vyklyky suchasnoyi NAN Ukrayiny, Kyiv, Nika- Tsentr, 2008.
5 A.Meleshevych, Partiyi vlady ta partiyni systemy v postradyansʹkykh krayinakh, [w:] Naukovo-prosvitnytsʹkyy pravnychyy zhurnal "Vybory ta demokratiya", Nr 1 (7), 2006.
6 Y.Shveda, Teoriya politychnykh partiy ta partiynykh system, Navchalʹnyy posibnyk, Lʹviv, Triada Plyus, 2004;
Y.Shveda, Partiyi ta vybory: entsyklopedychnyy slovnyk, Lʹvivsʹkyy nats. un-t. im. I.Franka, Lʹviv, 2009.
7 O.Fisun, Inversiyni trayektoriyi postradyansʹkykh politychnykh rezhymiv i modeli neopatrymonialʹnoyi konsolidatsiyi, Natsionalʹna bezpeka Ukrayiny, Kyiv, 2004.
8 Y.Golovakha, Postsovetskaya deinstitutsionalizatsiya i stanovleniye novykh sotsial'nykh institutov v ukrainskom obshchestve, Sotsiologiya: teoriya, metody, marketing, Kiyev, 2001, № 4;
9 V.Hodovanetsʹ, Konstytutsiyne pravo Ukrayiny: konspekt lektsiy, Kyiv, 2012.
10 T.Kuzio, Desyatʹ svidchenʹ toho, shcho Ukrayina neoradyansʹka derzhava, http:www.pravda.com.ua (data odczytu 01 III 2015); T.Kuzio, Regime type and politics in Ukraine under Kuchma, “Communist and Post- Communist Studies” 2005, Nr 38.
11 Y.Matsiyevsʹkyy, Mizh avtorytaryzmom i demokratiyeyu: politychnyy rezhym pislya „pomaranchevoyi revolyutsiyi”, http:www.politik.org.ua/vid/magcontent.php3?m=1&n=63&c=1399. (data odczytu 26 II 2015).
12 A.Kolodiy, Do pytannya pro politychnyy rezhym v Ukrayini, „Suchasnist” 1999, Nr 7, s. 84 – 96; A.Kolodiy, Tranzytolohichna paradyhma suspilʹnykh zmin u svitli pomaranchevoyi revolyutsiyi, [w:] Naukovi zapysky Natsionalʹnoho universytetu „Ostrozʹka akademiya”, Ser. : Politychni nauky, 2008, Vyp, 3.
13 V.Rebkalo, Politychni instytuty v protsesi reformuvannya systemy vlady, Kyiv, Vyd-vo NADU: Milenium, 2003, s. 108; V. Rebkalo, Shlyakhy reformuvannya politychnoyi systemy Ukrayiny, [w:] Politychna reforma - harantiya demokratychnoho rozvytku ukrayinsʹkoho suspilʹstva, Kyiv, 2004.
14 M.Riabczuk, Dwie Ukrainy, „Krytyka” 2001, nr 10, s. 65-68; M.Riabczuk, Ukraińska transformacja postkomunistyczna, http://polit.ru/article/2010/06/01/ukraine/ (data odczytu 17 VI 2013).
15 V.Karasev, Metamorfozy i antinomii politicheskogo rezhima: Ukraina – 2006–2007, „Mirovaya ekonomika i mezhdunarodnyye otnosheniya” 2008, nr 9.
16 N.Minenkova, Transformacja reżimu politycznego Ukrainy za czasów niepodległości [w:] Polska i Ukraina – próba analizy systemu politycznego, red. Stanisіaw Sułowski, Warszawa, Dom Wydaw. Elipsa, 2011.
polskojęzycznych warto wymienić m. in. Andrzeja Antoszewskiego17, Ryszarda Herbuta18, Walentego Baluka19, Józefa Tymanowskiego20, Mirosława Chmaja21, Wojciecha Sokóła22, Mirosławę Grabowską23, Konstantego Wojtaszczyka24, Ryszarda Ziębę25, Tadeusza Olszańskiego26, Macieja Pietruszewskiego27. Ogromne znaczenie przy napisaniu niniejszej rozprawy miały materiały analityczne Ośrodka Studiów Wschodnich imienia Marka Karpia.
Trzeba zaznaczyć, że problem zmiany systemu partyjnego nie był, wbrew pozorom, szczegółowo analizowany ani w literaturze polskiej, ani – tym bardziej – w literaturze ukraińskiej, gdzie istnieją obszary tematów niepodjętych, albo takie, które w fachowych opracowaniach zostały jedynie zasygnalizowane. Stąd też wzięła się potrzeba częstego sięgania po opracowania anglojęzyczne, które zarówno w zakresie badania samej demokracji, jak i procesów demokratyzacji, są niewątpliwie najbogatsze. W rozprawie wykorzystano także prace anglojęzyczne, szczególnie te, które w kwestii badań partii politycznych i systemów partyjnych mają dzisiaj charakter klasyczny (m. in. prace Stefano Bartoliniego i Petera Maira28, Herberta Kitschelta29, Mikaela Laakso i Reina Taagepera30, Arenda Lijpharta31, Sejmura Lipseta oraz Steina Rokkana32, Giovanni Sartoriego33 oraz Maurice’a Duvergera34).
Należy zwrócić uwagę na ograniczniki, które mają istotne znaczenie dla danej rozprawy.
Jednym z nich jest ogranicznik czasowy. Praca obejmuje okres od 1991 do 2020 roku, czyli
17 A.Antoszewski, Partie polityczne Europy Środkowej i Wschodniej, Poznań – Wrocław 2005, s. 13 i nast;
A.Antoszewski, Perspektywy demokracji w Europie Środkowo-Wschodniej [w:] Demokracje Europy Środkowo- Wschodniej w perspektywie porównawczej, Wrocław 1998.
18 A.Antoszewski, Tranzycja polityczna, [w:] Leksykon politologii, red. A.Antoszewski i R.Herbut, Wrocław 2000.
19 W.Baluk, Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012, Lublin 2012.; Baluk W., Kształtowanie systemu partyjnego Ukrainy w okresie transformacji ustrojowej 1987–2002, Wrocław 2006.
20 J.Tymanowski, Ukraina między Wschodem a Zachodem, Warszawa 2014.
21 M.Chmaj, W.Sokół, M.Żmigrodski, Teoria partii politycznych, Lublin, 2001.
22 W.Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin 2007.
23 M.Grabowska, Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2004.
24 K.A.Wojtaszczyk, Konstytucjnonalizacja partii politycznych, [w:] W.Skrzydło, K.A. Wojtaszczyk, Instytucjonalizacja partii politycznych w państwach demokracji parlamentarnej, Warszawa 1989.
25 R.Zięba, Ukraina jako przedmiot rywalizacji między Zachodem a Rosją, http://www.klubinteligencjipolskiej.pl/2016/04/ryszard-zieba-ukraina-jako-przedmiot-rywalizacji-miedzy-
zachodem-a-rosja/. (data odczytu 23 IV 2017).
26 T.A.Olszański, Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków 2003.
27 M.Pietruszewski, System polityczny Ukrainy w świetle pomarańczowych poprawek do konstytucji, http://www.psz.pl/117-polityka/maciej-pietruszewski-system-polityczny-ukrainy-w-swietle-pomaranczowych- poprawek-do-konstytucji. (data odczytu 6 VI 2016).
28 S.Bartolini, P.Mair, Identity, Competition and Electoral Availability. The Stabilization of European Electorates 1885 – 1985, Cambridge 1990.
29 H.Kitschelt, The Formation of Party Systems in East Central Europe, “Politics and Society” 1992, vol. 20, nr 1.
30 M.Laakso, R.Taagepera, Effective Number of Parties: A Measure with Application to West Europe, “Comparative Political Studies” 1997, vo. 12, nr 1.
31 A.Lijphart, Constitutional Choices form New Democracies, “Journal of democracy” 1991, n1 1.
32 S.M.Lipset, S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignmеnts: Cross-National Perspectives, New York 1967.
33 G.Sartori, Parties and Party Systems. A Framework for Analysis, vol. I, Cambridge 1976.
34 M.Duverger, Political Parties, London 1954.
od momentu upadku Związku Radzieckiego i powstania niepodległej Ukrainy do końca roku 2020, czyli czasu poprzedzającego rok zakończenia pisania pracy.
W celu ułatwienia „poruszania się” po pracy wszystkie nazwy własne są przetłumaczone zgodnie z ich istniejącymi odpowiednikami w języku polskim, a w zasadniczym tekście rozprawy imiona i nazwiska, pochodzące z języka rosyjskiego i ukraińskiego, przywołano zgodnie z zasadą transkrypcji.
ROZDZIAŁ I.
ZMIANA SYSTEMU PARTYJNEGO I JEGO WSPÓŁZALEŻNOŚCI Z PROCESEM TRANSFORMACJI USTROJOWEJ
1.1. Zmiana systemu partyjnego jako kategoria badań politologicznych
Zdaniem polskiego politologa Jerzego Wiatra, system partyjny w każdym społeczeństwie jest wskaźnikiem poziomu zmodernizowania społeczeństwa, stanu jego kultury politycznej i socjalizacji politycznej, a także efektywności funkcjonowania struktur państwowo-władczych35. System partyjny jest więc pewnego rodzaju portretem odwzorowującym społeczeństwo wraz ze wszystkimi jego elementami (podłoże historyczne, kulturowe, ekonomiczne, psychologiczne, instytucjonalne, polityczne itp.). Portret ten nie zawsze musi być jednak dokładny. Czasami jest on jedynie obrazem impresjonistycznym, który mniej więcej oddaje społeczny kontekst działania organizacji politycznych i wszystkich innych tworów działajacych w jego ramach, innym zaś razem jest on obrazem zdecydowanie bardziej realistycznym, który wiernie, a nawet szczegółowo oddaje społeczno-polityczne detale. To, czy w danym przypadku będziemy mieli do czynienia z obrazem mniej czy bardziej realnym zależy od bardzo wielu czynników, ale z pewnością kluczowym jest kwalifikacja systemu politycznego i to, czy odpowiada on założeniom demokracji czy też innym hipotezom działania systemu politycznego (vide ustrój autorytarny lub totalitarny). Demokracje starają się możliwie wiernie odwzorowywać rzeczywiste mechanizmy gry politycznej, choć i w ich przypadku jest zawsze miejsce na rozmaite nieformalne, a zatem nieujęte w ramach systemu, reguły działania36. Ustroje oddalające się od demokratycznych standardów zawierają dla odmiany znacznie więcej elementów, których brak jest w formalnie określonych regułach ich działania.
Demokracja wymaga ukształtowania takiego systemu partyjnego, w ramach którego partie, reprezentujące konkretne grupy społeczne, zgłaszają rozmaite programy polityczne, swobodnie rywalizują o władzę, tworzą i wcielają w życie określone reguły tej rywalizacji. Trafna w tym kontekście jest opinia Andrzeja Antoszewskiego, że jeśli proces demokratyzacji życia politycznego oznacza żywiołowe powstawanie, rozwój i upadek partii politycznych, to następne formowanie i umacnianie się systemu partyjnego jest powiązane i uzależnione od wprowadzenia do tego procesu elementów stabilizacji i powtarzalności, stanowiących podstawę instytucjonalizacji systemu partyjnego, które z kolei są warunkiem konsolidacji młodych
35 J.Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s. 19.
36 Szerzej na ten temat zob. A.Wołek, Demokracja nieformalna. Konstytucjonalizm i rzeczywiste reguły polityki w Europie Środkowej po 1989 roku, Warszawa 2004.
demokracji37. Zarazem rozwój partii politycznych oraz ich instytucjonalizacja zarówno organizacyjna, jak i prawna, stanowią przejaw umacniania demokracji38.
Przejście od systemu autorytarnego do demokracji i związane z tym kształtowanie się demokratycznych instytucji (w tym m in. partii politycznych i systemu partyjnego) odbywa się w procesie demokratyzacji. Demokratyzacja jest więc procesem zazwyczaj długotrwałym, którego wynikiem jest (czy, mówiąc ściślej, ma być39) przejście od reżimów niedemokratycznych (totalitarnych bądź autorytarnych) do demokratycznych. Klasyczny schemat przejścia do demokracji prezentowany jest przez amerykańskich politologów Philippe’a C. Schmittera i Guillermo O’Donnella. Według nich istnieją trzy fazy przejścia: liberalizacja, demokratyzacja oraz resocjalizacja społeczna40. Faza liberalizacji zaczyna się od kryzysu reżimów autorytarnych lub totalitarnych i kryzysu tożsamości elit, który kończy się ich rozpadem. Faza demokratyzacji charakteryzuje się zmianami instytucjonalnymi, zachodzącymi w systemie politycznym. Podczas resocjalizacji odbywa się z kolei swoiste poznawanie przez obywateli wartości demokratycznych i zasad „gry” oraz stopniowe włączania ich do nowego systemu politycznego, w wyniku czego kształtuje się społeczeństwo obywatelskie i umacniają się nowe, demokratyczne instytucje polityczne. Inni autorzy, m.in. Dankwart Rustow, Adam Przeworski, Richard Gunther, nazywają tę ostatnią fazę konsolidacją demokracji. Według nich jest ona procesem przekształceń przypadkowych ustaleń i warunkowych decyzji (przyjętych przez elity polityczne w okresie przemian demokratycznych) w stałe normy konkurencji oraz współpracy między głównymi aktorami procesu politycznego. Tak rozumiana konsolidacja następuje po okresie transformacji, w której dokonują się zasadnicze przejścia ze starej formacji ustrojowej do nowej, obejmujące rozmaite segmenty życia, tj. gospodarkę, kulturę i politykę.
W fazie pierwszej, która jest punktem przełomowym, mają swój początek fundamentalne zmiany w systemie politycznym i gospodarczym, odbywają się takie procesy jak np.: transformacja najwyższych organów władzy, eliminacja monopolu jednej partii, kształtowanie się innego systemu partyjnego, polegającego na nowych, alternatywnych mechanizmach rywalizacji politycznej.
Druga faza wzmacniania demokratycznych procesów i instytucji dokonuje się najczęściej na podstawie nowych konstytucji, a także w oparciu o nowe akty prawne dotyczące wyborów.
37 A.Antoszewski, System polityczny RP, Warszawa 2012, s. 252
38 Szerzej na ten temat zob. K.A.Wojtaszczyk, Parite polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998, passim.
39 Ponieważ proces ten wcale nie musi zakończyć się sukcesem i obserwowane są niepowodzenia, a nawet sytuacje, w których udane procesy demokratyzacyjne w pewnym momencie napotykają trudności i rozpoczyna się odwrót od uważanej za zakończoną pełnym sukcesem transformacji. Szerzej na ten temat zob. B.Nowotarski, Erozja młodych demokracji, Warszawa 2016, passim.
40 O’Donnel, G.Schmitter, Transitions from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions, Baltimore 1986, s. 46
Na tym etapie system partyjny nie jest jeszcze stabilny. Charakterystyczną cechą jest podział na skali ideologicznej – pojawienie się władzy i opozycji. Odbywają się demokratyczne wybory, powstają stałe koalicje demokratyczne, dotyczące zarówno obozu władzy, jak i opozycji.
Rozwiązywanie problemów w drugiej fazie pozwala przejść do trzeciej i ostatniej fazy, która charakteryzuje się stabilizacją demokracji i wzrostem gospodarczym. Procesy demokratyzacji stają się zazwyczaj nieodwracalne41, powstaje stabilny system partyjny, kształtują się systemy niezależnego sądownictwa, swobodnej konkurencji politycznej oraz demokratyczna kultura prawno-polityczna42.
Mirosława Grabowska jest zdania, że w procesie demokratyzacji instytucja wyborów z jednej strony oraz partie polityczne z drugiej stanowiły i stanowią czynniki wobec siebie współzależne i konstytutywne, i że to instytucja wyborów powołała do życia partie43, zaś rywalizacja partii w wyborach stanowi jedną z nielicznych, a być może jedyną funkcję dobrze przez partie wypełnianą.44 Zarazem jest ona zdania, że wybory i konkurencja partii politycznych to warunki brzegowe demokratyzacji, a docelowo także i demokracji. Trudno się z nią nie zgodzić, ponieważ współzależność między wyborami a zmianą systemu partyjnego w ramach tranzycji demokratycznej jest tym minimalnym kryterium demokracji. Rozpatrując z kolei inną kluczową dla demokracji diadę wybory - partie możemy odróżnić systemy demokratyczne od systemów politycznych, które jeszcze nimi nie są. Głównym przy tym miernikiem jest określenie, czy odbywają się tam regularne wybory, w których partie konkurują ze sobą w walce o władzę45.
W tym kontekście warto wspomnieć o modelach demokracji. Instytucjonalne mechanizmy rządzenia w stabilnej demokracji Arend Lijphart podzielił na dwa podtypy46:
1) model westminsterski (zwany także większościowym bądź konkurencyjnym), gdy wszystkie decyzje rządu są podejmowane na zasadzie większości, a konkurencja między rządzącymi i opozycyjnymi siłami politycznymi odgrywa kluczową rolę w procesie zarządzania;
41 Należy zaznaczyć, że pogląd o nieodwracalności demokracji, który jeszcze jakiś czas temu dominował w badaniach politologicznych, dzisiaj jest już coraz częściej kwestionowany, gdyż wskazuje się, że w określonych warunkach sytuacyjnych mogą nastąpić rozmaitego rodzaju odwroty od demokracji, aczkolwiek ciągle dyskusyjną sprawą jest to, czy są to procesy trwałe czy raczej jedynie tendencje okazjonalne i epizodyczne.
Por. A.Antoszewski, Współczesne teorie demokracji, Warszawa 2016, s. 213 i nast.
42 B. Kobylʹnyk, Osoblyvosti demokratyzatsiyi postkomunistychnykh suspilʹstv, http://postua.info/kobylnyk.htm.
(data odczytu 10 IV 2013).
43 W czym można się doszukiwać potwierdzenia prawa Duvergera.
44 Z pewnością jest jednak najważniejszą funkcją realizowaną przez patie polityczne. Por. W.Sokół, Funkcje partii politycznych, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, red. W.Sokół, M.Zmigrodzki, Lublin 2003, s. 73 i nast.
45 M.Grabowska, Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2004, s. 209.
46 Szerzej na ten temat A.Antoszewski, Współczesne teorie…, s. 106 i nast.
2) konsensualna (pluralistyczna) demokracja, której zasadą działania jest zaangażowanie do uczestnictwa w sprawowaniu władzy wielu ludzi – poprzez nadanie m.in. rozmaitym mniejszościom prawa weta w sprawach, które mają wpływ na ich interesy, tworzenie wielkich koalicji, oraz inne mechanizmy47.
Niezbędnym elementem funkcjonowania obu wyżej wskazanych modeli jest ukształtowany system partyjny, który może się formować i rozwijać dopiero po demokratyzacji i w jej wyniku. Andrzej Antoszewski i Ryszard Herbut twierdzą, że system partyjny jest kluczowym elementem demokracji48.
Przy analizie roli i znaczenia systemu partyjnego w systemie społeczno-politycznym konieczne jest również określenie jego istoty. System partyjny to z jednej strony „statyczna”
konfiguracja partii politycznych, istniejąca na poziomie wyborczym lub parlamentarnym, a z drugiej „dynamiczny” układ wzajemnych powiązań między partiami, determinowany przede wszystkim rywalizacją o głosy wyborcze oraz stanowiska publiczne w kontekście możliwości przechwycenia odpowiedzialności za politykę państwa49.
W politologii istnieją trzy zasadnicze podejścia do określenia systemu partyjnego.
Pierwsze z nich rozpatruje partie polityczne jako główne podmioty analizy systemu partyjnego.
W tym podejściu kluczowe są struktura organizacyjna partii, ich poziom instytucjonalizacji, pozycja zajmowana w przestrzeni politycznej oraz rywalizacja polityczna między nimi.
Głównymi kategoriami systemu partyjnego w tym podejściu są liczba oraz wielkość partii.
To wszystko, zdaniem A. Antoszewskiego, składa się na charakterystykę poziomu stabilności sceny politycznej50.
Drugie podejście utożsamia system partyjny z interakcjami politycznymi, a mianowicie z rywalizacją i kooperacją. Podobną myśl prezentuje Douglas Rae, twierdząc że system partyjny to rywalizacja między partiami w ramach konkretnego reżimu politycznego, nadająca demokratycznym partiom unikatowe znaczenie51. Zdaniem autora najlepiej istotę pojęcia systemu partyjnego przedstawił Giovanni Sartori, który określał system partyjny jako układ wzajemnych oddziaływań, będących efektem rywalizacji pomiędzy partiami. System jest oparty na wzajemnym uzależnianiu się partii, czego wyrazem jest między innymi to, że każda z nich jest funkcją (w sensie matematycznym) innych partii i czy reaguje jako potencjalny konkurent,
47 A.Lijphart, Konstitutsionnyye al'ternativy dlya novykh demokratiy, „Polis” 1995, nr 5, s. 136-146.
48 A.Antoszewski, R.Herbut, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, Wrocław 2003, s. 131.
49 Szerzej na ten temat zob.: W.Sokół, Systemy partyjne, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne…, s. 109 i nast.;
W.Zakrzewski, W sprawie klasyfikacji systemów partyjnych, „Studia Socjologiczno-Polityczne”, 1961, nr 10, s. 47 i nast.; K.A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992, s. 7 i nast.; K.A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998, s. 67 i nast.; M.Gulczyński, A.Małkiewicz, Wiedza o partiach i systemach partyjnych, Warszawa 2008, s. 119 i nast.
50 A. Antoszewski, System polityczny… , s. 254.
51 D.W.Rae, M.Taylor, The Analysis of Political Cleavages, New Haven and London 1970, s. 152.
czy też nie, to oddziałuje na zachowanie pozostałych partii politycznych. Istniejący obecnie system demokratyczny to w dużym stopniu system partyjny52.
Współzależność między systemem społeczno-politycznym a partyjnym w tym kontekście możemy przedstawić odwołując się do dwóch teorii. Pierwsza, tzw. teoria determinizmu strukturalnego, rozpatruje partie jako zmienne zależne systemu społecznego. System partyjny w tym przypadku nie ma własnej logiki rozwoju, nie jest czymś samoistnym, a tym bardziej autotelicznym, lecz jest rezultatem (funkcją) takich czynników jak kultura polityczna, struktura ról politycznych wewnątrz społeczeństwa czy też system stratyfikacji społecznej.
Alternatywą może być teoria indeterminizmu społecznego. Według niej partie w ramach systemu partyjnego są niezależnymi czynnikami instytucjonalnymi, wpływającymi na procesy społeczne. Zdolność społeczeństwa do rozwiązywania kryzysów (integracji, partycypacji, dystrybucji, legitymacji) zależy od charakteru partii i systemu partyjnego, który powstał w określonej strukturze narodowej. W tym ujęciu system partyjny traktowany jest jako zmienna niezależna, mająca znaczny wpływ na kształtowanie się procesów społecznych i politycznych53.
Istnieje również trzecie podejście, które rozpatruje system partyjny jako ogół form i warunków, w jakich odbywa się rywalizacja partii politycznych. Według Maurice’a Duvergera system partyjny jest szczególnym typem wzajemnych powiązań między jego cechami (np. liczba partii, ich relatywny rozmiar, dominujący schemat tworzenia koalicji czy lokalizacja geograficzna)54. Inni badacze, akceptując co do zasady ten pogląd, wskazują, że system partyjny jest efektem krzyżowania się wielu czynników, w tym zwłaszcza historycznych, politycznych, społecznych, kulturowych, ekonomicznych55. One też, jak się podkreśla, rozstrzygają w ostateczności o każdorazowym funckjonowaniu systemu partyjnego (i innych instytucji systemu politycznego), sprzyjając pewnym tendencjom i procesom albo odwrotnie – przeciwdziałając tym procesom56.
Analiza procesu instytucjonalizacji systemu partyjnego musi zatem uwzględnić dwa rodzaje kryteriów: ilościowe oraz jakościowe. Do grupy pierwszej zaliczymy: poziom chwiejności wyborczej – wyrażony wielkością przesunięcia poparcia wyborczego między kolejnymi elekcjami, poziom fragmentaryzacji systemu partyjnego – uwzględniający zarówno liczbę partii politycznych, jak i wielkość uzyskiwanego przez nie poparcia, poziom koncentracji, odnoszący się do wyników uzyskiwanych przez dwie najsilniejsze partie, poziom rywalizacyjności systemu partyjnego – mierzący dystans między najsilniejszą i drugą z kolei
52 G.Sartori, Parties and Party Systems. A Framework for Analysis, vol. I, Cambridge 1976, s. 42-44.
53 W.Jednaka, Proces kształtowania się systemu partyjnego w Polsce po 1989 roku, Wrocław 1995, s. 16.
54 M. Duverger, Political Parties, London 1954, s. 217.
55 P.Hall, R. Taylor, Political Science and Three New Institutions, “Political Studies” 1996, nr 4, s. 936 i nast.
56 Ibidem, s. 937.
partią, poziom agregacji – odzwierciedlający parlamentarną siłę partii, poziom polaryzacji – wyrażający dystans ideologiczny i polityczny pomiędzy głównymi partiami oraz poziom alternacji – wskazujący częstotliwość zmiany partii rządzących. Do grupy drugiej z kolei należą takie kwestie, jak zdolność do odzwierciedlenia konfliktu interesów grupowych, relacje między elitami, społeczne zakorzenienie partii, trwałość reguł tworzenia koalicji gabinetowych itp57.
Zdaniem A. Antoszewskiego proces instytucjonalizowania systemu partyjnego zapewnia równocześnie reprezentatywność i efektywność rywalizacji politycznej. Ujęcie takie łączy zachowanie polityczne podejmowane na wszystkich trzech wymienionych arenach.
Reprezentatywność systemu partyjnego wyraża się w zdolności uwzględnienia w polityce państwa możliwie szerokiego spektrum interesów grupowych, ujawnionych w wyborach. Jej warunkiem jest odwzorowanie struktury preferencji wyborców w składzie parlamentu oraz możność uformowania rządu przez partie, które zyskały najwyższe poparcie58.
Dopełniając powyższe rozważania, warto podkreślić, że współczesna demokracja może istnieć wyłącznie jako demokracja przedstawicielska. Reprezentatywność ludu (narodu), który jest źródłem władzy politycznej, realizuje się tylko poprzez wybór przedstawicieli59. Wskazuje ona przy tym, że obywatel poprzez swój świadomy wybór na określony czas przekazuje władzę swoim przedstawicielom i partiom politycznym60.
Tempo i efekty procesu instytucjonalizacji zależą od różnych czynników. Jednym z nich jest stabilizacja samych partii politycznych zarówno w sensie organizacyjnym, jak i programowym. Aby stworzyć zinstytucjonalizowany system, partie muszą ukształtować się jako trwałe struktury i sformułować czytelnie zróżnicowaną ofertę programową, pozwalającą wyborcom na dostrzeżenie biegunów rywalizacji. Stanowisko to eksponuje tzw. podażową stronę systemu partyjnego. Warto jednak zauważyć, że instytucjonalizacja systemu partyjnego wynika nie tylko z instytucjonalizacji samych partii, ale także z wielu czynników, które mają wobec nich charakter zewnętrzny61.
Instytucjonalizację samych partii politycznych Antonina Kolodij interpretuje jako proces rozwoju w czterech wymiarach: istnienie w świadomości społecznej, poziom organizacji,
57 A.Antoszewski, System polityczny…, s. 258.
58 Ibidem, s. 260. Przy czym jest to tylko jedno z możliwych ujęć reprezentatywności, kojarzone z tzw.
reprezentatywnoscią socjologiczną, którą najczęściej bierze się pod uwagę mówiąc o reprezentatywnosci.
59 Formy demokracji bezpośredniej mogą mieć co najwyżej komplementarny charakter.
60 YU.Shveda, Teoriya politychnykh partiy ta partiynykh system, Lʹviv 2000, s. 14-15.
61 B.Michalak, Metodologiczne aspekty zmiany systemu partyjnego http://www.home.umk.
pl/~bmich/podstrony/metodologiczne.html. (data odczytu 11 III 2013)
autonomii i spójności, czyli jako wzrost zewnętrznej i wewnętrznej stabilności oraz zwiększenie ich znaczenia w systemie politycznym62.
Najwyższą formą instytucjonalizacji partii politycznych jest ich konstytucjonalizacja, czyli wprowadzenie instytucji partii politycznych do przepisów konstytucyjnych, z wyraźnym wskazaniem ich ustrojowej roli (funkcja wyborcza, niekiedy także funkcja rządzenia)63. Mirosław Granat wskazuje dodatkowo, że konstytucjonalizacja partii politycznych polega na: uznaniu wielości partii, uznaniu równości partii oraz na określaniu demokratycznej roli partii64.
Charakter systemów partyjnych determinowany jest w dużym stopniu typem reżimu politycznego. Od niego zależy struktura systemu partyjnego i sposób jego funkcjonowania. Dla totalitarnych i autorytarnych reżimów charakterystyczny jest system partyjny z jedną partią lub system partyjny z partią hegemoniczną. Reżimy demokratyczne mają kilka typów systemów partyjnych. Ciekawą zależność między demokratycznym reżimem politycznym a zmianą systemu partyjnego podkreśla amerykański badacz Michael Wallerstein. Przez połączenie większościowego i proporcjonalnego systemu wyborczego z parlamentarnymi i prezydenckimi formami rządzenia wyróżnia on cztery warianty współdziałania partii i władzy państwowej:
1) parlamentarna forma rządzenia z systemem większościowym, która zapewnia silny rząd i ogranicza system przedstawicielstwa do dwóch partii;
2) system prezydencki z systemem wyborczym względnej większości: połączenie bipartyzmu ze słabym wpływem partii na podejmowanie decyzji;
3) parlamentarna forma rządu, z systemem przedstawicielstwa proporcjonalnego, która sprzyja wielopartyjności z rządami koalicyjnymi;
4) system prezydencki z proporcjonalnym systemem wyborczym determinuje wielopartyjność, lecz obecność w parlamencie przedstawicieli wielu sił politycznych może doprowadzić do konfliktu między prezydentem i parlamentem65.
Zdaniem autora zależności między systemem rządów a systemem wyborczym są nie tylko oczywiste, ale przede wszystkim kluczowe dla ukształtowania się i skonkretyzowania
62 Bahatopartiynistʹ i demokratyzatsiya v Ukrayini: vyskhidni na nyzkhidni trendy v roky nezalezhnosti http://political-studies.com/?p=692. (data odczytu 11 III 2013).
63 Szerzej na ten temat zob. K.A. Wojtaszczyk, Konstytucjnonalizacja partii politycznych, [w:].W.Skrzydło, K.A. Wojtaszczyk, Instytucjonalizacja partii politycznych w państwach demokracji parlamentarnej, Warszawa 1989, s. 7 i nast.
64 M. Granat, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2008, s. 131.
65 M.Wallerstein, Izbiratel'nyye sistemy, partii i politicheskaya stabil'nost', „Polit. issledovaniya” 1992, nr 5, s. 156–162.
systemu partyjnego, który w pierwszej kolejności jest określonym typem relacji miedzy partiami politycznymi w ich funkcji wyborczej i funkcji rządzenia66.
Współzależność między istniejącym w państwie systemem partyjnym i prawem wyborczym scharakteryzował Maurice Duverger. Sformułował on trzy prawa ich interakcji:
– wybory proporcjonalne prowadzą do systemu wielopartyjnego, niezależnych i suwerennych partii (poza przypadkami nagle eksplodujących ruchów);
– wybory większościowe (większość bezwzględna) prowadzą do systemu wielopartyjnego z elastycznymi, zależnymi i względnie umiarkowanymi, stabilnymi partiami (we wszystkich przypadkach);
– wybory większościowe (wiekszośc względna) prowadzą do systemu dwupartyjnego z wymieniającymi się wielkimi i niezależnymi partiami67.
Stworzone przez M. Duvergera poziomy czy też rodzaje zależności świadczą o tym, że system wyborczy ma wpływ nie tylko na liczbę partii w kraju, ale także na relacje między nimi. System dwupartyjny jest właściwy dla krajów z systemem wyborczym większości względnej. Sprzyja temu fakt, że wyborcy wolą głosować na przedstawiciela partii, która ma największą szansę na zwycięstwo. Tracą natomiast zainteresowanie partiami słabszymi.
System większości bezwzględnej prowadzi do tworzenia sojuszy wyborczych, które w przyszłości są kontynuowane przy tworzeniu jednej frakcji parlamentarnej, formowaniu większości oraz tworzeniu koalicji rządowej. Większość względna nie powoduje zazwyczaj konieczności sojuszy wyborczych, ale możliwe jest przyłączenia słabej partii do silnej, zmuszając pierwszą do przyjmowania warunków ostatniej.
Proporcjonalny system przyczynia się także do powstawania sojuszy wyborczych. Jednak w tym przypadku konieczne jest tworzenie koalicji rządowych, ponieważ żadna z partii nie potrafi uzyskać większości miejsc w parlamencie i samodzielnie utworzyć rząd. Trudności w tworzeniu koalicji parlamentarnych i niestabilność rządu są charakterystycznymi cechami życia politycznego w krajach z proporcjonalnym systemem wyborczym i formowanym przez niego systemem wielopartyjnym. Wskazane przez francuskiego politologa zależności, a zwłaszcza ich konsekwencje polityczne, wydawały się być przez długi czas tak oczywiste, jednoznaczne i stałe, że ich określenie zyskało miano „prawa Duvergera”, co miało świadczyć o ich uniwersalnym zastosowaniu. Niemniej jednak należy podkreślić, że choć prawo Duvergera w dalszym ciągu w wielu przypadkach się sprawdza, to coraz częściej spotykane są od niego odstępstwa, które każą patrzeć na nie inaczej, bardziej sceptycznie68. Nawet w tych przypadkach,
66 Szerzej na ten temat zob. W.Sokół, Funkcje partii politycznych..., s. 65 i nast.
67 M.Duverger, Political Parties..., s. 230.
68 Wskazuje się tu najczęściej Wielką Brytanię, jako państwo które odeszło od klasycznej dwupartyjności.
które wyraźnie kłócą się z zależnościami, o których pisał M. Duverger, wskazuje się, że mają one najczęściej incydentalny i epizodyczny charakter69. Prawo Duvergera ciągle więc jest pewnym stałym i trwałym schematem w myśleniu o współzależnościach między systemem partyjnym, a systemem wyborczym.
Odwrotny wpływ na system wyborczy ma system partyjny. Polega on na tym, że dana konfiguracja partii rządzących uchwala prawo wyborcze, starając się dostosować go do własnych potrzeb. Stąd należy zaznaczyć, że nie zawsze i nie wszędzie zależności między prawem wyborczym a systemem partyjnym mają tak jednokierunkowy charakter, jak to wskazywał M. Duverger. Owszem, system wyborczy kształtuje system partyjny, ale odwrotne zależności nie są wcale bez znaczenia. W końcu kształt systemu wyborczego jest konsekwencją decyzji politycznych podjętych przez ugrupowania polityczne, zasiadające w parlamencie.
Należy w tym kontekście również brać pod uwagę relewantność partii, która jest nie tylko funkcją względnego podziału wpływów, ale nawet więcej – wartość jej pozycji polega na położeniu wzdłuż osi lewica-prawica.
Giovani Sartori podkreśla, że oprócz siły wyborczej (siła w głosach) partii, warto również uwzględniać jej siłę parlamentarną (siła w miejscach) i potencjał rządowy (koalicyjny).
Wszystkie te rozważania prowadzą Sartoriego do stwierdzenia, że głównym parametrem klasyfikacji systemów partyjnych są relacje międzypartyjne. Według niego systemy partyjne można podzielić na dwa głównych typy:
1) pluralizm umiarkowany, 2) pluralizm spolaryzowany.
Specyfiką pierwszego jest struktura dwubiegunowa, charakterystyczna nie tylko dla systemu dwupartyjnego, ale także dla systemów różnego rodzaju alternatywnych koalicji partyjnych. G. Sartori wskazuje mnogość cech charakterystycznych dla pluralizmu spolaryzowanego. Najważniejsze z nich to:
1) istnienie relewantnych partii antysystemowych (z ideologią ekstremistyczną);
2) istnienie „dwustronnej opozycji” (lewicowej i prawicowej);
3) obecność jednej lub kilku partii zajmujących pozycję w centrum oraz mających
„potencjał rządowy”70.
Istotnym czynnikiem rozwoju systemów partyjnych i ich zmiany jest istniejący w społeczeństwie podział socjopolityczny. Właśnie stabilność europejskich systemów partyjnych
69 Por. M.Duverger, Duverger’s Law Forty Years Later, [w:] Electoral Laws and Their Political Consequences, red.
B.Grofman, A.Lijphart, New York 1986, s. 69 i nast. Zob. Również B.Michalak, Czy prawo Duvergera nadal obowiązuje?, “Studia Socjologiczne” 2015, nr 3, s. 41 i nast.
70 Partiynyye sistemy, http://polscience.narod.ru/CLASS2.html. (data odczytu 11 III 2013).
wiązali ze stabilnością podziałów socjopolitycznych znani politolodzy Seymour Martin Lipset oraz Stein Rokkan. Pojęcie podziału socjopolitycznego (cleavage) po raz pierwszy w terminologii naukowej pojawiło się w ich publikacji „Party Systems and Voter Alignmеnts:
Cross-National Perspectives”, poświęconej przemianom systemów partyjnych. Podział socjopolityczny należy bowiem – zdaniem autorów – do tej samej kategorii pojęć co demokracja czy klasa społeczna. Istnieje ogólne wyobrażenie o treści tych pojęć (na zasadzie: „każdy wie, o czym mowa”), ale trudno jest wskazać jedną precyzyjną definicję. Zdaniem Lipseta i Rokkana kategoria „podział socjopolityczny” przedstawia syntetyczne pojęcie tego, co łączy strukturę socjalną z układem politycznym71.
Seymour Lipset i Stein Rokkan przyjmują, iż społeczeństwo jako całość charakteryzuje się relatywnie stałymi podziałami (cleavages), partie zaś zasadniczo odzwierciedlają te podziały i reprezentują związane z nimi interesy na arenie politycznej72. Liczba partii politycznych, ich charakter, a przede wszystkim relacje między nimi (typ konkurencji) zależą od ilości podziałów socjopolitycznych występujących w danym społeczeństwie oraz od zdolności poszczególnych partii do agregacji i artykulacji kwestii wywołanych prez dany podział socjopolityczny.
Nawiązując do praktyki empirycznej wyróżnili oni cztery klasyczne, ich zdaniem, linie rozłamόw, które wyznaczają następującą konfigurację systemów partyjnych w krajach Europy Zachodniej:
1) między centrum i peryferią;
2) między kościołem i państwem;
3) między miastem i wsią;
4) między właścicielami i pracownikami.
Pierwsze dwie linie podziałów biorą swój początek z czasów rewolucji narodowych.
Mamy tu na myśli: konflikt między państwem narodowym i rosnącym przeciwdziałaniem etnicznym, lingwistycznym i religijnie odmiennej peryferii, a także konflikt między dążeniami do centralizacji, standaryzacji i mobilizacji państwa narodowego oraz wzmocnionej roli kościołów poprzez różnego rodzaju przywileje historyczne.
Kolejne dwa rozłamy powstały w czasach rewolucji industrialnej: konflikt między interesami właścicieli rolnych i klasy przedsiębiorców przemysłowych, a także konflikt między właścicielami i pracodawcami z jednej strony, a pracownikami i urzędnikami – z drugiej.
Na podstawie teorii S. Lipseta i S. Rokkana najbardziej stabilne źródła poparcia partii we współczesnych krajach demokratycznych uwarunkowane są czynnikami powiązanymi
71 S.M. Lipset, S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignmеnts: Cross-National Perspectives, New York 1967, s. 121.
72 Ibidem, s. 123.
ze stratyfikacją i dobrami kultury. Trudności obserwowane w stratyfikacji przeważają w państwach ekonomicznie rozwiniętych, stałych, gdzie zwyczajem stała się polityka walki o podział wpływu ekonomicznego, ustalenia objętości ubezpieczenia społecznego, panowania itp. Kulturalne albo głębokie konflikty wartościowe są charakterystyczne dla państw, ktόre rozwijają się oraz posiadają niestabilny ustrój polityczny.
Inne podejście do pojęcia „podział socjopolityczny” (cleavage) zaprezentowała Wiesława Jednaka, według której mieszczą się w nim trzy warstwy ścisłe ze sobą powiązane, i dopiero ich łączne pojawienie się decyduje o powstaniu interesującego nas zjawiska:
jako podział społeczny, który różnicuje ludzi ze względu na takie cechy, jak: zawód, religia, status społeczny czy narodowość. W ten sposób możemy wskazać na różnice między pracodawcami i pracownikami, katolikami i protestantami, grupami posługującymi się różnymi językami, a znajdującymi się w ramach jednej struktury państwowej (wymiar społeczny);
jako grupa społeczna, która uwikłana w tego typu podziały musi być świadoma swojej odrębnej tożsamości zbiorowej i musi być gotowa do działania na podstawie wartości w niej zawartych (wymiar kulturowy);
jako wyraz w działaniach organizacyjnych. Najczęściej wyraża się to w fakcie pojawienia się np. partii politycznych, związków zawodowych czy innych organizacji, które dążą do artykulacji i zagwarantowania realizacji interesów grupowych na płaszczyźnie rywalizacji politycznej (wymiar organizacyjny)73.
Według koncepcji S. Lipseta i S. Rokkana socjalne podziały strukturalne nie zostały przeniesione na system partyjny samodzielnie. Naukowcy wskazują szereg czynników, ktόre wyznaczają wpływ podziałów socjopolitycznych na system partyjny, zgodnie z tzw. „progami”:
– próg legitymacji, wyznaczający środki, za pomocą których państwo rozwiązuje konflikty polityczne;
– próg inkluzji, który wyznacza, kto ze zwolenników opozycji ma prawo wyboru przedstawicieli do organów władz państwowych, oraz czy ma prawa polityczne i społeczne;
– próg przedstawicielstwa, który wyznacza, czy nowe ruchy potrzebują przyłączenia się do dużych organizacji, oraz czy możliwe jest samodzielne osiągnięcie przedstawicielstwa w organach władzy;
– próg rządzenia większościowego, który decyduje o tym, czy istnieją w systemie mechanizmy hamulców i przeciwwag, czy partia samodzielnie lub np. w koalicji z innym
73 Por. W.Jednaka, Proces kształtowania się systemu partyjnego..., s. 45.
ugrupowaniem politycznym może zrealizować strukturalne przemiany w systemie politycznym74.
Cztery typy podziałów socjopolitycznych tworzyły podstawę, na której formowały się systemy partyjne Europy Zachodniej. Russel Dalton określa wzajemne przecinanie się linii podziałów jako najważniejszy aspekt tego nowego podziału75. Rozumienie powyższego procesu byłoby niemożliwe bez takiego ważnego dodatkowego czynnika, ktόry charakteryzuje proces konsolidowania współczesnych systemów politycznych, jak powstanie i rozpowszechnienie się prawa wyborczego.
Z kolei Ryszard Herbut określa podział socjopolityczny jako stabilny stan podziału wspólnoty politycznej, w ramach której znajdują się niektόre grupy społeczne, udzielające poparcia konkretnym kierunkom politycznym, albo strukturom politycznym, natomiast inne grupy społeczne wspierają opozycyjne kierunki polityki, albo partie polityczne, ktόre ich reprezentują76.
Dokonując analizy kształtowania się systemów partyjnych w warunkach demokracji, należy wskazać najważniejsze, do których zaliczane są:
– kształtowanie się / odradzanie podziałów socjopolitycznych, – chwiejność elektoratu,
– liczba i tożsamość partii aktywnie działających w polityce.
Badając system partyjny lat 60-tych, S. Lipset i S. Rokkan twierdzili, że odzwierciedla on strukturę podziałów socjopolitycznych, która występowała już wcześniej. Autorzy sądzili, że alternatywy partyjne i – w wielu przypadkach – organizacje partyjne są starsze od większości elektoratu narodowego i względnie trwałe, co oznacza, że systemy partyjne – w ich ogólnym kształcie – nie podlegają i raczej nie będą podlegać głębszym zmianom w przewidywalnej przyszłości77. Tak powstała koncepcja „zamrożenia systemów partyjnych”, które nie podporządkowują się głębszym przemianom od czasu zaprowadzania ogólnego prawa wyborczego w latach 20-tych ubiegłego stulecia. „Zamrożenie” oznacza ukształtowanie się trwałych związków między partiami i podziałami socjopolitycznymi, które występują w społeczeństwie. W klasycznym modelu społeczeństwa industrialnego oznacza to, że podział polityczny jest odzwierciedleniem konfliktów klasowych. Należy jednak zaznaczyć, że choć sama koncepcja podziałów socjolpolitycznych okazała się bardzo trafną i udaną alternatywą
74 Por. S.M. Lipset, S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignmеnts ..., op. cit. s. 142-143.
75 R.Dalton, D.Farrell, I.McAllister, Political Parties and Democratic Linkage: How Parties Organize Democracy, Oxford 2011, s. 256.
76 R.Herbut, Podziały socjopolityczne w Europie Zachodniej. Charakter i struktura [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. A.Antoszewski, R.Herbut, Wrocław 1997, s. 137.
77 S.M. Lipset, S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignmеnts…, s. 138.
