P RZECHODZENIE OD SYSTEMU PARTII NOMENKŁATURY DO SYSTEMU PARTII

parlamentarnych, albo niewyłonienia składu rządu w określonych ustawodawczo terminach.

W przeddzień wyborów prezydenckich w 2010 r. okazało się, że pomarańczowa rewolucja nie doprowadziła do żadnych radykalnych zmian. Można też powiedzieć, że dokonała konserwacji systemu politycznego sprzed 2004 roku. Na Ukrainie nie odrzucono posowieckiego paradygmatu oligarchicznego. W rzeczywistości doszło jedynie do przetasowania elit politycznych i stosunkowo słabych zmian kompetencji głównych organów władzy.

2.4. Przechodzenie od systemu partii nomenkłatury do systemu partii oligarchicznych

lat osiemdziesiątych wyróżniała się swoim technokratyzmem, jej świadomość była częściowo przygotowana do wymiany przywilejów politycznych na kapitał ekonomiczny. Aczkolwiek jej ambicje polityczne i władcze nie zniknęły.

Szczególnie istotną i potężną siłą wskutek przebudowy stali się działacze gospodarczy – dyrektorzy przedsiębiorstw, szefowie kołchozów, którzy umiejętnie wykorzystali najnowsze możliwości prywatyzacji w celu gromadzenia pierwotnego kapitału.

Taka strategia transformacji, czyli przejście znacznej części nomenklatury na stanowiska kierownicze w sektorze gospodarczym, jest charakterystyczna dla całego obszaru postkomunistycznego, chociaż te procesy nie są jednakowe pod względem jakościowym w różnych krajach; wynika to z różnych możliwości startowych i różnego poziomu rozwoju społeczeństwa.

Dwie różne strategie, wybrane przez elity ukraińskie dla transformacji nowego reżimu politycznego, wywoływały konflikty między elitarnymi grupami na początku okresu przekształceń, lecz później nastapiło „zrastanie się” struktur biznesowych i organów władzy³⁰³, co doprowadziło w ostateczności do ukształtowania klanów.

W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych nomenklatura na Ukrainie poszukiwała optymalnych rozwiązań ustroju politycznego, które zagwarantowałyby jej dotychczasowy stan posiadania. Zawieszenie działalności partii komunistycznej spowodowało „zrzeszenie”

nomenklatury w nieformalne instytucje zwane partią władzy. Zaniechanie powołania nowej partii politycznej, reprezentującej interesy nomenklatury, sprzyjało powstawaniu nieformalnych struktur w „partii władzy”.

Zdelegalizowanie partii komunistycznej na Ukrainie sprawiło, że jej miejsce po lewej stronie spektrum politycznego zajęła Socjalistyczna Partia Ukrainy (SPU) oraz Związek Komunistów Ukrainy (ZKU), który w czerwcu 1993 r. został zastąpiony przez odrodzoną Komunistyczną Partię Ukrainy (KPU). Prawicowa opozycja skupiona w Kongresie Sił Narodowo-Demokratycznych (Demokratyczna Partia Ukrainy i Ukraińska Republikańska Partia), wspierała politykę prezydenta na rzecz budowania ukraińskiej państwowości, uważając tą sprawę za najważniejszą na tym etapie rozwoju państwa. Taką politykę częściowo popierał także Ludowy Ruch Ukrainy (LRU). Partia Demokratycznego Odrodzenia Ukrainy (PDOU) utworzyła zjednoczenie Nowa Ukraina, platformę skupiającą umiarkowane siły politycznego centrum. Należy także zaznaczyć, że w latach 1991-1994 nastąpiło odrodzenie partii nacjonalistycznych, związanych wcześniej z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów.

303 I.Holiyad, Transformatsiyi elit....

Działające na Ukrainie partie polityczne w mniejszym stopniu wpływały na przebieg zmian, aniżeli grupy oligarchiczno-klanowe. W państwie funkcjonowało kilka takich grup, ale największy wpływ w I połowie lat dziewięćdziesiątych miały kijowska, dniepropietrowska i doniecka. Kryzys gospodarczy i proces prywatyzacji nomenklatura wykorzystała do przejmowania majątku narodowego po mocno zaniżonej cenie. W nomenklaturze o władzę w kraju rywalizowały wymienione wyżej grupy oligarchiczne, doprowadzając nie tylko do kryzysu ekonomicznego, ale także do znaczących politycznych perturbacji.

Odzwierciedleniem wzajemnych zależności i rywalizacji były konflikty między prezydentem Leonidem Krawczukiem (grupa kijowska) a premierem Leonidem Kuczmą (grupa dniepropietrowska). Premierowi udało się wywalczyć na krótki okres nawet dodatkowe kompetencje (prawo do wydawania dekretów) w zakresie spraw gospodarczych. Grupa doniecka miała wówczas nieco słabszą pozycję, co potwierdzało powołanie Juhyma Zwiahilskiego na stanowisko premiera (wrzesień 1993 – czerwiec 1994), i to w charakterze pełniącego obowiązki.

Narastający kryzys polityczny rozwiązano w wyniku przyśpieszonych wyborów parlamentarnych i prezydenckich. Przedterminowe wybory głowy państwa doprowadziły do zmiany w fotelu prezydenta. Stery władzy na Ukrainie przejął Leonid Kuczma, dyrektor największego na Ukrainie przedsiębiorstwa z Dniepropietrowska Jużmasz, który w II turze pokonał urzędującego prezydenta, uzyskując ponad 52 proc. głosów.

W wyborach parlamentarnych, przeprowadzonych w oparciu o system większościowy, znaczną część mandatów zdobyli tzw. bezpartyjni, którzy zasilali szeregi partii władzy.

Nomenklatura potwierdziła swój mandat, co było także efektem słabej pozycji ugrupowań narodowo-demokratycznych, które nie potrafiły wykorzystać szansy na zbudowanie obozu alternatywnego. Preferencje wyborcze wyraźnie przesunęły się na lewą stronę spektrum.

Na Ukrainie toczyła się rywalizacja między zwolennikami rozwiązań parlamentarnych i prezydenckich. Stronnikami pierwszych z nich były przeważnie partie lewicowe, które w systemie parlamentarnym widziały podobieństwa do systemu radzieckiego. Natomiast kontrolującej władzę nomenklaturze zależało na silnej egzekutywie. Wprowadzenie półprezydenckiej formy rządów było rozwiązaniem kompromisowym. Utrzymanie stosunkowo wysokiego poziomu rywalizacji międza partiami na Ukrainie zapewniło wzmocnienie konkurujących ze sobą grup oligarchicznych. W tym układzie prezydent pełnił rolę arbitra pomiędzy interesami poszczególnych grup interesu.

Na Ukrainie to prezydent wytyczał kierunek zmian. Uchwalona w 1996 r. nowa konstytucja Ukrainy wzmocniła pozycję głowy państwa, ale Radzie Najwyższej udało się zachować stosunkowo silną i niezależną pozycję. Nowa ustawa zasadnicza wprowadzała system

półprezydencki, nazywany na Ukrainie republiką prezydencko-parlamentarną. Prezydent L. Kuczma starał się podporządkować sobie Radę Najwyższą po wyborach parlamentarnych (1998), ale po reelekcji (1999) dążył do jeszcze większego wzmocnienia władzy prezydenckiej, inicjując w tej sprawie referendum (2000). System polityczny zaczął ewoluować w kierunku reżimu „miękkiego autorytaryzmu”, w którym obowiązywała zasada pluralizmu oligarchicznego, nieformalnie zastępująca zasadę pluralizmu politycznego.

W implementacji wyników referendum prezydentowi przeszkodził kryzys polityczny, związany z ujawnieniem sprawy rzekomego zlecenia zabójstwa dziennikarza Georgija Gongadze (jesień 2000 r.). Niezadowolenie społeczne wobec reżimu politycznego zostało skanalizowane przez lewicową i prawicową opozycję, która stanęła na czele masowych akcji protestacyjnych

„Ukraina bez Kuczmy” oraz inicjowała powstanie miasteczek namiotowych.

W celu koordynowania wysiłków powołano Forum Ocalenia Narodowego, i tę strukturę zaczęto utożsamiać z opozycją prawicową. W tym okresie ukształtowały się trzy nurty opozycji:

1) lewicowy skupiał się wokół socjalistów;

2) centroprawicowy koncentrował się wokół Partii Reformy i Porządek, do której dołączył LRU;

3) prawicowy, początkowo skupiał się wokół republikanów (Ukraińskiej Republikańskiej Partii) i partii Sobór, do których w styczniu 2001 r. dołączyła Julia Tymoszenko ze swoją partia Batkiwszczyna³⁰⁴.

Opisane wydarzenia są często nazywane przez politologów „niezrealizowaną rewolucją”, ponieważ nie doprowadziły do wymiany (alternacji) władzy. Wydawałoby się, że obóz władzy opanował sytuację, powołując w maju 2001 r. kontrolowany przez oligarchów rząd Anatolia Kinacha oraz brutalnie rozpędzając ludzi protestujących w miasteczkach namiotowych. Prezydenta poparły: Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy (zjednoczona), uważana za „polityczne ramię” klanu kijowskiego, Trudowa Ukraina reprezentująca interesy grupy dniepropietrowskiej, Partia Regionów – „ramię” klanu donieckiego, a także ugrupowania kojarzone z partią władzy (Ludowo-Demokratyczna Partia, Agrarna Partia Ukrainy). Jednak fala niezadowolenia społecznego stale narastała, pomimo zaniechania akcji ulicznych. Pojawienie się bardzo silnej centroprawicowej opozycji na czele z charyzmatycznym liderem, Wiktorem Juszczenką, było kolejnym elementem, mogącym w przyszłości doprowadzić do wymiany władzy.

304 K.Bondarenko, Uroky revolyutsiyi, shcho ne vidbulasya [w:] „Natsionalʹna bezpeka i oborona”, 2002, Nr 7, s. 56.

Wybory parlamentarne w 2002 r., pomimo że okazały się sukcesem opozycji, nie wpłynęły istotnie na zmianę układu sił w państwie, ponieważ mieszana ordynacja wyborcza pozwoliła partii władzy zachować kontrolę nad parlamentem, a rząd i tak kontrolował prezydent.

Jednak opozycja odniosła przede wszystkim moralne zwycięstwo, demonstrując skuteczność rywalizacji politycznej i pozyskując sympatię wyborców. Decydujące rozstrzygnięcie dotyczace wymiany władzy miało nastąpić w kolejnych wyborach prezydenckich. Partia władzy zdawała sobie sprawę z siły opozycji, dlatego też rozpoczęła proces reformy konstytucyjnej, mającej ograniczyć kompetencje głowy państwa. W ten sposób próbowano też wypracować nowy model relacji między grupami interesu, opierający się na koalicji parlamentarnej.

Rywalizacja o władzę grup (partii) interesów polityczno-ekonomicznych w trakcie wyborów prezydenckich jesienią 2004 r. miała istotny wpływ na proces przemian. Po pierwsze, manipulacjom wyborczym przeciwstawiło się społeczeństwo, wychodząc licznie na ulice³⁰⁵. Po drugie, pomarańczowa rewolucja pozwoliła zapobiec cofaniu się Ukrainy w rozwoju demokratycznym.

Obozowi władzy udało się wprowadzić zmiany do konstytucji, co było elementem porozumienia przy „okrągłym stole”. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że negatywnie wpłynęły one na funkcjonowanie sytemu naczelnych organów władzy państwowej. Z jednej strony – zwiększenie kompetencji parlamentu i rządu kosztem głowy państwa pozytywnie wpłynęło na wzmocnienie władzy ustawodawczej i wykonawczej, ale z drugiej strony w dyspozycji prezydenta pozostało wiele możliwości wywierania wpływu na koalicję większościową i rząd. Połowiczna reforma konstytucyjna, w sytuacji konfrontacji najważniejszych ugrupowań, była przyczyną licznych późniejszych konfliktów na linii prezydent–rząd–parlament.

Społeczeństwo obdarzyło obóz „pomarańczowy” dużym kredytem zaufania, który można było wykorzystać do naprawy systemu politycznego i ładu ekonomicznego. Jednak liderów rewolucji pomarańczowej szybko poróżniła walka o wpływy na rynku energetycznym i o sympatie wyborców.

Istotne zmiany na Ukrainie nastąpiły po wyborach prezydenckich w 2010 r., w wyniku których prezydentem został Wiktor Janukowycz, lider Partii Regionów. Wówczas wbrew obowiązującemu prawu dokonano zmiany większościowej koalicji rządzącej. Nowy gabinet Mykoły Azarowa został utworzony w marcu 2010 r. przez Partię Regionów, Komunistyczną Partię Ukrainy i Blok Lytwyna. Partia Regionów złożyła wniosek do Sądu Konstytucyjnego w sprawie unieważnienia reformy konstytucyjnej z 2004 roku. Instytucja stojąca na straży

305 Majdan – plac (ukr.). Ta nazwa nabrała na Ukrainie, jak i w niektórych państwach sąsiednich, wymiaru symbolicznego, stała się synonimem masowych protestów ulicznych.

porządku konstytucyjnego, przekraczając swoje kompetencje, orzekła o natychmiastowym powrocie do wykładni ustawy zasadniczej z 1996 r., co automatycznie zwiększyło kompetencje głowy państwa. W ten sposób Partia Regionów przejęła kontrolę nie tylko nad legislatywą, ale także nad egzekutywą. Przeprowadzając reformę sądownictwa, opanowała także wymiar sprawiedliwości. Skazanie prawomocnym wyrokiem sądu Julii Tymoszenko, Jurija Łucenko oraz innych ministrów rządu obozu „pomarańczowego” wskazywało nie tylko na stronniczość sądów, ale także na ograniczenie pluralizmu i wypaczenie idei rywalizacji politycznej. Procesy te społeczność europejska uznała za polityczne prześladowanie opozycji.

Charakter systemu partyjnego Ukrainy w dużej mierze był zdeterminowany przez sposób kształtowania jego podmiotów, tj. partii politycznych. Na samym początku, przed wyborami parlamentarnymi w 1994 roku, charakterystycznym dla tworzenia partii politycznych był sposób oddolny (partie powstają „od dołu”). Poźniej nastąpiło stopniowe przejście do powstawania partii „od góry”. Podczas tworzenia nowych partii na każdym etapie rozwoju systemu partyjnego wzrastała waga czynników pragmatycznych. W tym kontekście prezjdźmy do jescze jednego ważnego zagadnienia, którym jest fenomen „partii władzy”.