Z MIANA SYSTEMU PARTYJNEGO A DEMOKRATYZACJA

i znaczenia partii krytykuje Zbigniew Jackiewicz. Jego zdaniem, „z prawnego punktu widzenia władza w państwie nie jest przedmiotem gry czy walki jakichkolwiek ugrupowań politycznych, ale pozostaje, bez względu na bieżący układ sił politycznych, atrybutem konstytucyjnie określonych podmiotów: suwerena, parlamentu, oraz innych organów państwa”³²⁸. Ten autor definiuje partie „jako dobrowolne zrzeszenia, których podstawowym zadaniem jest zorganizowanie działań, jakie na mocy postanowień konstytucji należą do obywateli jako podmiotu zwierzchniej władzy w państwie”³²⁹. Dlatego przeksztalcają się one w swego rodzaju organizatorów funkcjonowania jednostek, których celem jest sprawowanie władzy. Takie podejście nawiązuje bardziej do teorii suwerenności narodu. Natomiast dyskusje wywołuje wymiar praktyczny stosowania tej idei.

A. Antoszewski i R. Herbut uważają partie polityczne za względnie współczesny fenomen, który odgrywa znaczącą rolę w procesach sprawowania władzy. Polityka, według nich, to dzisiaj przede wszystkim „polityka partii politycznych”, urzeczywistniana poprzez wykorzystywanie przez nie zasobów pozostających w dyspozycji państwa³³⁰. Partie polityczne są organizacjami zajmującymi się aktywną działalnością w ramach zinstytucjonalizowanej przestrzeni społecznej. Można je postrzegać jako organy łączące grupy społeczne i procesy podejmowania decyzji w strukturze władzy. Partie są niezbędną częścią systemu politycznego, opartego na zasadzie rządów przedstawicielskich. Akumulując i realizując wymagania grup społecznych oraz angażując decydentów politycznych, formują one układ, który zabezpiecza skuteczne i spójne funkcjonowanie całego systemu społecznego państwa. Uważa się, że głęboko zakotwiczone w strukturze społeczeństwa partie stanowią najbardziej efektywny przejaw realizowania odpowiedzialności politycznej aparatu państwa i poszczególnych jego sektorów za treść proponowanych rozwiązań oraz sposób wprowadzania ich w życie³³¹. Literatura badanego przedmiotu wskazuje na fakt, że tzw. społeczeństwo otwarte charakteryzuje się istnieniem szeregu powiązań, m.in. instytucji, procedur, mechanizmów, które umożliwiają nałożenie określonych ograniczeń na rządzących. Partie są ogniwami łączącymi społeczeństwo z elitami politycznymi oraz demonstrują szczególne znaczenie dla zachowania statusu otwartości samego społeczeństwa³³².

328 Prawne regulacje dotyczące partii politycznych w wybranych państwach współczesnych,

http://www.eduteka.pl/doc/prawne-regulacje-dotyczace-partii-politycznych-w-wybranych-panstwach-wspolczesnych. (data odczytu 12 VII 2015).

329 Ibidem, (data odczytu 12 VII 2015).

330 Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich, pod red. A.Antoszewskiego i R.Herbuta, Wrocław 1993, s. 50.

331 Systemy polityczne..., s. 51.

332 Demokracja zachodnioeuropejska. Analiza porównawcza, pod red. A.Antoszewskiego i R.Herbuta, Wrocław 1997, s. 72.

We współczesnej demokracji przedstawicielskiej rola partii jest szczególnie ważna, gdyż to one zapewniają kontakt między obywatelami a państwem. Obywatele oczekują i pragną mieć wpływ na funkcjonowanie systemu politycznego. Natomiast działalność elit partyjnych (elit władzy) jest uwarunkowana ich zdolnością do mobilizacji, energią oraz lojalnością obywateli (np. w procesie wyborczym). A. Antoszewski i R. Herbut podkreślają, że partie polityczne są tymi elementami w systemie władzy, które zapewniają zarówno realizacje partycypacyjnych oczekiwań obywateli, jak i gwarantują elitom stabilną i lojalną bazę poparcia. Taki stan rzeczy niejako akceptuje branie udziału w procesie sprawowania władzy państwowej, dlatego są one istotnym elementem umożliwiającym komunikowanie się społeczeństwa z państwem³³³.

W reżimach demokratycznych partie starają się odgrywać dwie podstawowe i komplementarne role. Po pierwsze, są one siłą społeczno-mobilizacyjną, prowadzącą aktywną działalność w ramach struktury społeczeństwa. To z kolei oznacza, iż partie polityczne mają mniejsze lub większe powiązania ze strukturą społeczeństwa, próbując „przechwycić” pewny odsetek głosów wyborczych. To daje im możliwość wejścia do parlamentu i wzięcia udziału w dalszych procedurach formowania się rządów. Po drugie, są siłą polityczno-instytucjonalną, wpływającą na tryb kształtowania polityki państwa i decydującą lub współdecydującą o kierunku jego ewolucji. Pełnienie tej funkcji jest powiązane z aktywnością partii w parlamentarno-gabinetowym układzie stosunków rywalizacyjnych³³⁴.

J. Turowski pisze, że partie odgrywają zasadniczą rolę w życiu demokratycznego państwa i wykonują następujące funkcje:

1) formułują programy polityczne i ideologie polityczne, określając ustrój, wizje państwa, cele polityki państwa w różnych dziedzinach życia społecznego i sposoby realizacji tych celów;

2) kształtują elity polityczne, a w tym elity rządzące w danym państwie, czyli grupy osób, które są gotowe do przyjęcia stanowisk władzy państwowej. Pełnią więc funkcje rekrutacji i formowania elit politycznych;

3) stanowią instytucję pośredniczącą między władzą państwową a obywatelami, wyrażają i reprezentują interesy obywateli w procesach decyzyjnych, są podstawową formą aktywności politycznej;

4) inspirują zainteresowanie obywateli sprawami państwowymi, wprowadzają obywateli w aktualne problemy państwowe i lokalne, kształtują opinię publiczną³³⁵.

Dla współczesnego państwa demokratycznego partie polityczne są elementem, wypełniajacym różne zadania, których nie potrafi wykonać żaden inny element. Stanowią też

333 Systemy polityczne..., s. 52.

334 Ibidem, s. 60.

335 J.Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 2000, s. 134.

element dominujący w procesach politycznych w większości współczesnych systemów politycznych, tworzą siłę napędową aktywności zarówno społeczeństwa, jak i państwa.

Funkcjonując jako mechanizm formowania opinii publicznej, partie angażują obywateli do uczestniczenia w procesach realizacji postawionych zadań, występują jako ośrodki opracowujące strategię i taktykę rozwoju społeczeństwa. Podkreślając znaczenie partii, Marek Chmaj wskazuje, że jednostka pozostająca w izolacji nie może uzyskać wpływu na proces tworzenia polityki państwowej, natomiast może to uczynić w ramach organizacji skupiającej podmioty, które cechuje zasadnicza zgodność interesów politycznych, ekonomicznych, kulturalnych itp., wyrażonych w programach partii. Można stwierdzić, że zmiany zachodzące w systemie funkcjonowania partii politycznych znajdują swoje potwierdzenie w systemowych zmianach całej struktury państwa³³⁶.

W politologii wyróżniamy dwuetapowe (Adam Przeworski), trzyetapowe (Claus Offe) i wieloetapowe (Steven M. Fish) podejście do badania zmian systemowych³³⁷. W niniejszej pracy zostanie przedstawione podejście trzyetapowe. Obejmuje ono z kolei trzy fazy przekształceń:

1) preparacyjną;

2) podejmowania decyzji politycznych dotyczących ukonstytuowania reżimu demokratycznego;

3) normalizacji politycznej, czyli ustabilizowania demokracji (Dankwart A. Rustow)³³⁸. Badając obszar poradziecki, ten typ analizy stosował polski politolog Andrzej Czajowski, który wyodrębniał w procesie przejścia do demokracji krajów tego regionu trzy fazy:

1) liberalizacji;

2) poszukiwań;

3) kształtowania³³⁹.

Wymienioną metodę można wykorzystać w ramach analizy zmian na Ukrainie. Faza liberalizacji rozpoczęła się dzięki procesom pierestrojki w ZSSR (1985-1991). Etap poszukiwań trwał na przestrzeni lat 1991–1996. Jego początek przypadł na czas rozpadu ZSRR i pierwsze próby samodzielnych rozważań nad formułą ustroju politycznego. W 1996 r. na Ukrainie została przyjęta nowa ustawa zasadnicza. Określając trzecią fazę przekształceń należy podkreślić,

336 M.Chmaj, W.Sokół, M.Żmigrodski, Teoria partii politycznych, Lublin, 2001, s. 53.

337 V.Gel'man, Postsovetskiye politicheskiye transformatsii: Nabroski k teorii, „Polis”, 2001, № 1, s. 18.

338 A.Antoszewski, Tranzycja polityczna, [w:] Leksykon politologii, red. A.Antoszewski i R.Herbut, Wrocław 2000, s. 611–612; zob. A.W. Jabłoński, Teorie zmiany i rozwoju politycznego w XX wieku, [w:] Demokracja w III Rzeczypospolitej, red. A.Antoszewski, Wrocław 2002, s. 9–25.

339 A.Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach 1987–1999, Wrocław, 2001, s. 75.

że Ukraina przeszła trudną drogę konsolidacji reżimu demokratycznego, pokonując poważne przeszkody natury politycznej, ekonomicznej, społeczno-kulturowej i międzynarodowej.

Ten tok wydarzeń pokazuje, że liberalizacja na Ukrainie nieco opóźniała się w porównaniu do republik nadbałtyckich i zakaukaskich. Proces zmian dostał przyspieszenia po przekształceniach dokonanych na najwyższym szczeblu władzy. Na etapie liberalizacji nastąpił podział ukraińskich komunistów na dwa silne i rywalizujące ze sobą ugrupowania.

Pierwszym obozem byli zwolennicy suwerenności republiki (suweren-komuniści). Ich rywalami zostali stronnicy państwa scentralizowanego (konserwatyści). Ukraina poszła drogą do samodzielności poprzez uchwalenie w Radzie Najwyższej Ukrainy trzech ważnych aktów prawnych – ustawy o językach w Ukraińskiej SRR (1989), przyjęcie deklaracji o państwowej suwerenności (1990) i ustawy o suwerenności gospodarczej (1990). Wymienione akty prawne demonstrowały stanowczość w kwestii tożsamości etniczno-językowej, suwerenności politycznej i niezależności gospodarczej Ukrainy oraz równocześnie demonstrowały samodzielność ukraińskiej nomenklatury partyjnej i gospodarczej.

Pierwszy dokument – ustawa o językach – został przyjęty przez Radę Najwyższą poprzedniej kadencji, kolejne zaś parlament przyjmował już w nowym składzie (w marcu 1990 roku odbyły się częściowo wolne wybory). Rada Najwyższa składała się z Bloku Demokratycznego – reprezentanta prawej strony spectrum ideologicznego, konserwatywnego skrzydła nomenklatury z lewicy, centrum reprezentowali suweren-komuniści.

Należy zwrócić uwagę, że w tym okresie członkostwo w KPZR stopniowo traciło na znaczeniu. Następował szybki proces rozkładu partii komunistycznej. Na początku kadencji w marcu 1990 r. komuniści utworzyli grupę parlamentarną „Za Radziecką Suwerenną Ukrainą”

(239 deputowanych). Opozycja odpowiedziała w maju powołaniem do życia Rady Narodowej (125 mandatów). Jeszcze jednym blokiem była Platforma Demokratyczna KPU (Demplatforma), utworzona przez 41 deputowanych w czerwcu 1990 r.

Pod koniec istnienia ZSRR fragmentaryzacja ukraińskiej areny politycznej była dość wyrazista. Pojawiła się rywalizacja. Umożliwiły jązniesienie monopolu partii komunistycznej oraz powstanie opozycji w Radzie Najwyższej USRR. Ukraińska scena polityczna cechowała się rywalizacją między komunistami a demokratyczną opozycją. W ramach samej KPU walka toczyła się między suweren-komunistami (Leonid Krawczuk) i konserwatystami (Stanisław Hurenko). Żadnych dążeń do działań niepodległościowych ukraińska nomenklatura wówczas nie demonstrowała, pragnąc raczej rozszerzyć zakres suwerenności republiki w wymiarze politycznym, ekonomicznym i kulturowym. Detonatorem bardziej radykalnych zmian stał się nieudany sierpniowy pucz w Moskwie w 1991 roku. Doprowadził on do wspólnej decyzji

liberalnego skrzydła KPU i opozycji demokratycznej o proklamowaniu niepodległości państwa ukraińskiego, co nastąpiło 24 sierpnia 1991 roku.

Referendum przeprowadzone 1 grudnia 1991 r.³⁴⁰ uwidoczniło poparcie dla niepodległości Ukrainy wśród 90, 3 proc. obywateli republiki (76 proc. obywateli mających prawo wyborcze). Odbyło się ono jednocześnie z pierwszymi wyborami głowy państwa.

W rywalizacji prezydenckiej absolutną przewagę zdobył przedstawiciel nomenklatury Leonid Krawczuk, uzyskując 61 proc. ważnych głosów. Lider opozycji Wiaczesław Czornowił otrzymał jedynie 23 proc. głosów. Uprawnione jest stwierdzenie, że od tego czasu na Ukrainie istnieje pluralizm polityczny i wolność gospodarcza.

Proklamowanie niepodległości nowego państwa przez władzę ukraińską determinowało dalszy przebieg transformacji demokratycznej. Był to proces zmian odgórnych, ponieważ to obóz rządzący (nomenklatura) zainicjował i został siłą napędową kolejnych przekształceń.

Wprowadzając fasadowe instytucje demokratyczne, które miały zabezpieczyć stabilny i demokratyczny rozwój państwa, nomenklatura kontrolowała instytucję nieformalnych powiązań politycznych i gospodarczych dawnej nomenklatury radzieckiej. Taka sytuacja, według W. Baluka, pozwoliła jej nie tylko zachować władzę w okresie transformacji postkomunistycznej, ale także przejść proces pierwotnej akumulacji kapitału. Zatem wśród elity rządzącej interes prywatny zaczął górować nad narodowym³⁴¹.

Od początku procesu transformacji Ukraina, według amerykańskiego badacza S. Huntingtona, jest „rozszczepionym krajem”. Granice podziału, jego zdaniem, mają wymiar regionalny, językowy oraz wyznaniowy³⁴². Jak trafnie zaznaczał jeszcze jeden amerykański politolog R. Dahrendorf, im bardziej jednolity jest kraj, tym większa jest szansa na sukces demokratyzacji. Państwa, które są zróżnicowane nie tylko pod względem etnicznym, ale np. kulturowym, gospodarczym i religijnym muszą zajmować się nie tyle budowaniem demokracji, ile rozwiązywaniem problemów dotyczących całości terytorialnej oraz utrzymania prawa i porządku³⁴³. W przypadku Ukrainy jednolitość etniczna oraz identyfikacja przynależności cywilizacyjnej jest bardzo złożona. Zdeterminowana takim stanem rzeczy transformacja ustrojowa w tym kraju ma swoją specyfikę, która zostanie przeanalizowana w dalszej części pracy.

Na Ukrainie powstał hybrydowy system polityczny, który cechuje się stosowaniem

340 Referendum zostało przeprowadzone wskutek proklamowania Deklaracji o suwerenności Ukrainy w 1990 r. oraz uchwalenia Aktu niepodległości Ukrainy w 1991 roku.

341 W.Baluk, Pomarańczowa rewolucja. Ukraińska droga do wolności, „Racja Stanu”, 2007, nr 1, s. 245.

342 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 2011, s. 263–269.

343 R.Darendorf, Doroga k svobode. Demokratizatsiya i yeye problemy w Vostochnoy Yevrope, „Voprosyfilosofii”, 1990, nr 9, s. 70.

zarówno demokratycznych, jak i niedemokratycznych metod i środków sprawowania władzy politycznej. Cechy niedemokratyczności reżimu przejawiają się podczas niepublicznego i nieprzezroczystego sposobu podejmowania decyzji politycznych, natomiast relacje między rządem a obywatelami mają charakter stosunków patron-klient, czyli dominuje w nich klientelizm.³⁴⁴. W opinii Natalii Minenkowej, dzięki konstytucyjnym wartościom takim jak wybór najważniejszych organów władzy politycznej, równość obywateli, gwarancja praw mniejszości, wielopartyjność itp., reżim polityczny współczesnej Ukrainy można zaliczyć do demokratycznych, ponieważ na normatywnym poziomie istnieje rozszerzony normatywny wymiar demokracji³⁴⁵.

Zachodzące na początkowym etapie niepodległości przemiany społeczne były dość chaotyczne. Przyczyną takiej sytuacji była ciągła rywalizacja między zwolennikami zmian a zwolennikami zachowania starego systemu oraz „próżnia” władzy, prawa i moralności.

Wołodymyr Rebkało pisze, że granice chaosu społecznego w społeczeństwie posttotalitarnym nie są statyczne i charakteryzują się permanentnym ruchem pomiędzy minimum i maksimum³⁴⁶. Z tego powodu, i mając na uwadze fakt, że istnieją różnorodne formy przejścia od systemu totalitarnego do posttotalitarnego, warto stwierdzić, że obie wspomniane tendencje są ważne.

Według powszechnego poglądu wyrażanego przez ideologów państwowych, począwszy od 1991 r. Ukraina podlegała transformacji przechodząc od reżimu totalitarnego do demokracji.

Politolodzy nastawieni bardziej krytycznie określali ten stan jako powracający totalitaryzm lub neototalitaryzm, czy też demokracją sterowaną, albo reżimem hybrydowym, cechującym się konkurencyjnym ustrojem autorytarnym oraz neopatrymonialnym reżimem biurokratycznym.

Powtarzając za J. Matsijewskim, można stwierdzić, że kluczowym problemem w tym czasie była spuścizna po radzieckich instytucjach oraz praktykach politycznych. Miały one wpływ na sprawowanie władzy oraz powodowały brak konsekwencji w przeprowadzaniu reform³⁴⁷.

Postradziecka nomenklatura partyjna całkowicie kontrolowała władzę na początku lat 90-ych, jak również przeprowadzała rewolucję instytucjonalną, która w swojej istocie była przejściem ku demokracji. Przedstawiciele nomenklatury gwarantowali sobie w ten sposób realizację interesów korporacyjnych poprzez nadanie zmianom gospodarczym i politycznym potrzebnego kształtu. Jak pisze W. Lytwyn, żadnego dbania o dobro społeczne i przestrzegania

344 V.Lytvyn. Politychna systema dlya Ukrayiny: istorychnyy dosvid i vyklyky suchasnoyi NAN Ukrayiny, Instytut istoriyi Ukrayiny; IPIEND im. I.F.Kurasa, Kyiv, Nika-Tsentr, 2008, s. 655.

345 N.Minenkova, Transformacja reżimu politycznego Ukrainy za czasów niepodległości [w:] Polska i Ukraina – próba analizy systemu politycznego, red. Stanisіaw Sulowski, Warszawa, Dom Wydaw. Elipsa, 2011, s. 74.

346 V.Rebkalo, Politychni instytuty v protsesi reformuvannya systemy vlady, Kyiv, Vyd-vo NADU: Milenium, 2003, s. 108.

347 Y.Matsiyevsʹkyy, Mizh avtorytaryzmom i demokratiyeyu: politychnyy rezhym pislya „pomaranchevoyi revolyutsiyi”, http:www.politik.org.ua/vid/magcontent.php3?m=1&n=63&c=1399. (data odczytu 26 II 2015).

wartości nie było³⁴⁸. Kontrelita, do której należeli przedstawicieli sił narodowo-demokratycznych oraz reprezentanci biznesu, nie potrafiła zaproponować swojej wizji reform oraz powstrzymać konfliktów wewnętrznych. To było powodem utraty zaufania obywateli i oddania zwycięstwa siłom oligarchicznym, nie będącym jednak zwolennikami demokracji³⁴⁹. Ukraińska badaczka A. Kolodij wskazuje jednak, że takie przejście od autorytaryzmu do demokracji i z powrotem jest charakterystyczne dla procesu transformacji, ponieważ nie zawsze może to być proces liniowy³⁵⁰. Zgadzając się z W. Balukiem warto wymienić co najmniej dwa procesy wielowektorowe:

1) zmiany w instytucjach politycznych oraz wzrost świadomości społecznej w kierunku demokratyzacji;

2) ruch wstecz, czyli zachowanie i rozwój instytucji reżimu autorytarnego oraz proces oligarchizacji.

Zawieszenie działalności partii komunistycznej spowodowało swoiste „zrzeszenie się”

nomenklatury w nieformalne instytucje zwane partią władzy. Zaniechanie powołania nowej partii politycznej reprezentującej interesy nomenklatury w konsekwencji sprzyjało powstawaniu nieformalnych struktur w partii władzy³⁵¹.

Analiza obecności starej nomenklatury w Radzie Najwyższej od 1991 r. świadczy, że po transformacji reżimu politycznego to ona nadal dominowała w parlamencie. Nomenklatura postkomunistyczna skutecznie przeszła do nowej elity politycznej. Istotną cechą transformacji na całym obszarze postkomunistycznym jest też przechodzenie nomenklatury do sfery gospodarki. Elita partyjna z lat osiemdziesiątych była dość technokratyczna i w nowopowstałym państwie ukraińskim wpływy polityczne wymieniała na preferencje ekonomiczne.

Główną cechą rozwoju politycznego w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych było poszukiwanie przez nomenklaturę na Ukrainie optymalnego modelu ustroju politycznego, który mógłby zabezpieczyć jej stabilność.

Reżim który ukształcił się na Ukrainie trudno uznać za w pełni demokratyczny. W tym przypadku bardziej właściwe będzie stosowanie określenia demokratyczny de iure. Wyniki pierwszych wyborów parlamentarnych i prezydenckich uwidoczniły niechęć elit politycznych do przestrzegania norm demokratycznych w rzeczywistości, a nie w deklarowanej aktywności politycznej. Za demokratyczną i liberalną retoryką skrywała się w istocie chęć zachowania stanu

348 V.Lytvyn. Politychna systema..., op. cit., s. 656.

349 V.Rebkalo, Politychni instytuty…, op. cit., s 109.

350 A.Kolodiy, Tranzytolohichna paradyhma suspilʹnykh zmin u svitli pomaranchevoyi revolyutsiyi, [w:] Naukovi zapysky Natsionalʹnoho universytetu «Ostrozʹka akademiya», Ser. : Politychni nauky, 2008, Vyp, 3, s. 22.

351 W. Baluk, System polityczny niepodległej Ukrainy i Białorusi, [w:] Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich, Tom 2 Ukraina i Białoruś: przeszłość i współczesność ziem między Rzeczpospolitą a Rosją, pod. red. W. Parucha, Lublin 2013, s. 121.

niepewności w dłuższej perspektywie³⁵². Niektórzy badacze twierdzą, że mimo istnienia zadeklarowanego prodemokratycznego kierunku transformacji, Ukraińcy wciąż dążą do totalitarnego typu ustroju państwa. Taka sytuacja powoduje niepewność procesu demokratyzacji oraz spowolnienie niezbędnych reform. Powolny proces zmiany wartości totalitarnych na demokratyczne w społeczeństwie ukraińskim dopełnia istniejąca słabość gospodarcza³⁵³.

Do głównych barier hamujących konsolidację demokracji na Ukrainie należy zaliczyć słabość instytucji politycznych, niedemokratyczne zachowania elit, brak aktywnego udziału obywateli w życiu politycznym. W zachowaniu większości ukraińskich elit rządzących były widoczne elementy niedemokratyczne, takie jak nieprzejrzystość w podejmowaniu decyzji, działanie skierowane głównie na interesy osobiste (rodzinne, klanowe, grupowe), a nie na interes publiczny. Dla przezwyciężenia tych przeszkód potrzebny był dłuższy czas.

Ukraińskiej elicie politycznej, w przeciwieństwie do Polski, nie udało się opracować spójnego systemu wartości demokratycznych i zaoferować go społeczeństwu, co z kolei zdeterminowało utrudnienia w sterowaniu transformacją reżimu politycznego. Wysoki poziom uzależnienia od kredytów zachodnich oraz wysoki poziom integracji z gospodarką i energetyczną siecią WNP zmusił Ukrainę do wielowektorowej polityki zagranicznej. Z pewnością pogłębiło to konfrontację pomiędzy graczami politycznymi i nie przyczyniło się do konsolidacji polityki wewnętrznej. Kształtowanie się modelu władzy na pierwszych etapach transformacji reżimu politycznego na Ukrainie cechowało się zaciętą walką o władzę między prezydentem a parlamentem.

Na Ukrainie transformacja systemu politycznego odbywała się nie poprzez wykreowanie modelu równowagi wpływów głównych graczy politycznych, lecz poprzez model

„dominującego gracza”, którym został prezydent, co przyczyniło się do ukształtowania patrimonialno-oligarchicznego reżimu politycznego, którego konsolidację uniemożliwiła później pomarańczowa rewolucja. Pojawienie się potężnych niezależnych graczy politycznych po wyborach prezydenckich w 2004 r. i wdrożenia reformy konstytucyjnej zablokowało wszelkie próby tworzenia nowych organizacji typu partii władzy. Jednak w związku z brakiem w nowej konstytucji przepisów o koordynacji politycznych stanowisk na najwyższych poziomach władzy, powstały warunki sprzyjające pojawieniu się konfliktów i niezdrowej rywalizacji dotyczącej np. możliwości realizacji uprawnień, prób ograniczenia kompetencji jednej instytucji przez inną.

352 V.Rebkalo, Politychni instytuty…, op. cit., s. 110.

353 S.Sydun, Efektywność zmian w ukraińskim systemie wyborczym w procesie transformacji, Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, nr 2, 2011, s.143-154.

Analiza demokratycznych modeli transformacji politycznego reżimu na Ukrainie udowadnia istnienie znaczącej różnicy między demokracją na poziomie konstytucji i demokracją jako systemem panujących w społeczeństwie norm i wzajemnych relacji. Potwierdza ona też tezę, że silna władza prezydencka nie sprzyja ustanowieniu demokratycznego systemu w krajach postsocjalistycznych. Na Ukrainie dokonała się konfrontacja pomiędzy zwolennikami systemu parlamentarnego a prezydenckiego. System półprezydencki był rozwiązaniem kompromisowym.

Zachowanie dosyć wysokiego poziomu rywalizacji na Ukrainie gwarantowało wzmocnienie roli konkurujących ze sobą grup oligarchicznych. W takim systemie prezydent pełnił funkcję arbitra między poszczególnymi grupami interesu.

W pierwszym okresie tworzenia państwa, w latach 1991-1994 część elit politycznych na Ukrainie pragnęła zastosować model republiki prezydenckiej. Ten projekt zwalczała stara elita polityczna na czele z L. Krawczukiem oraz opozycja narodowo-demokratyczna.

Według A. Wilsona był to „ogromny kompromis”, kiedy opozycja zaczęła wspierać inicjatywy L. Krawczuka w zamian za ruch w kierunku proklamowania niepodległości Ukrainy i odmowę sojuszu z Rosją³⁵⁴. Właśnie opozycja, będąc dość słabą, nie potrafiła zaoferować w tamtym czasie alternatywnego wariantu sprawowania rządów. Wybór prezydenckiego systemu nie był przypadkowy i dokonywał się w oparciu o doświadczenie modelu politycznego ZSRR oraz ówczesnej Rosji. Oba modele były bardzo atrakcyjne dla ówczesnej rządzącej elity politycznej na Ukrainie.

Urząd prezydenta od początku był przyczyną konfliktów w systemie organizacji władzy oraz wywoływał napięcia w społeczeństwie i wśród polityków. Pierwszą płaszczyzną konfrontacji był konflikt między prezydentem i premierem. Jako przykład można przytoczyć rywalizację o egzekutywę pomiędzy L. Krawczukiem i L. Kuczmą w latach 1991-1994.

Zarówno prezydent, jak i premier pragnęli maksymalnie powiększyć zakres swoich uprawnień (np prawo mianować i odwoływać głów władz wykonawczych regionów). Drugą płaszczyzną konfrontacji była walka między prezydentem a premierem o wpływ na regiony. Specyfiką tego okresu był brak wyraźnego określenia zakresu kompetencji urzędu prezydenta poprzez ustawy³⁵⁵. Brakowało klarowności zarówno w kwestii uprawnień samego prezydenta, jak i w systemie jego relacji z pozostałymi organami państwa. Istniejąca niedookreśloność umożliwiała kluczowym graczom sceny politycznej dokonywanie zmian swoich uprawnień i kompetencji. Skutkowało to wahaniami w obrębie systemu – od modelu prezydencko-parlamentarnego w okresie 1991-1992 do parlamentarno-gabinetowego w latach 1992-1993

354 A.Wilson, Ukrainian Nationalism in the 1990s: A minority faith, Cambridge University Press, Cambridge 1997, s. 72.

355 V.Lytvyn. Politychna systema..., op. cit., s. 660.

(na podstawie decyzji Rady Najwyższej o nadaniu nadzwyczajnych kompetencji rządowi).

Istniały również próby wprowadzenia prezydenckiego modelu – na podstawie propozycji głowy państwa 18 maja 1993 roku. Ostatecznie reżim polityczny na Ukrainie przybrał cechy modelu prezydencko-parlamentarnego³⁵⁶.

Warto również wspomnieć, że na Ukrainie prezydent wpływał na specyfikę oraz realizację zmian. Przyjęta w 1996 r. nowa konstytucja Ukrainy wzmocniła stanowisko głowy państwa, jednak Rada Najwyższa zachowała względnie silną i niezależną pozycję. Na mocy nowej ustawy zasadniczej wprowadzono system półprezydencki, i dlatego określano Ukrainę republiką prezydencko-parlamentarną. Prezydent L. Kuczma po wyborach parlamentarnych w 1998 r. próbował podporządkować sobie parlament oraz po swojej reelekcji w 1999 r. pragnął zwiększenia władzy prezydenckiej poprzez organizację referendum w 2000 roku. Wskutek tego ukraiński system polityczny zaczął dryfować w stronę modelu „miękkiego autorytaryzmu”, który cechował się zasadą pluralizmu oligarchicznego, zastępującą pluralizm polityczny.

Zwycięstwo L. Kuczmy nad L. Krawczukiem wpłynęło korzystnie na dalszy rozwój systemu oligarchicznego, którego istotą była kontrola przemysłowej nomenklatury wschodniej i południowej Ukrainy. Zdaniem autorów raportu Ośrodka Studiów Wschodnich (OSW), ważną cechą tego okresu było zakładanie partii politycznych przez deputowanych ludowych lub byłych premierów (do takuch przykładów można zaliczyć Partię Ludowo-Demokratyczną Walerija Pustowojtenki oraz Blok Julii Tymoszenko) przy wsparciu biznesmenów z podległych im sektorów gospodarki, którzy w trosce o własne bezpieczeństwo oraz możliwość drenowania budżetu państwa, nie mogli pozostać poza danym ugrupowaniem³⁵⁷. Należy wspomnieć, że często członkami takich partii byli pracownicy zakładów przemysłowych. Taki stan rzeczy nie odpowiadał w rzeczywistości realnemu poparciu społecznemu lecz w sytuacji zagrożenia bezrobociem sprzyjał powstawaniu masowych oligarchicznych organizacji politycznych.

Charakterystyczną cechą tego okresu, według wspomnianego raportu, była konserwacja (restauracja) postkomunistycznych socjalno-ekonomicznych realiów i faktyczne unikanie reform gospodarczych i politycznych³⁵⁸. Podobna tendencja nadal występuje, ponieważ partie proprezydenckie kształtują zaplecze polityczne prezydenta.

356 V.Luhovyy, V. Knyazyev, Politychna reforma – harantiya demokratychnoho rozvytku ukrayinsʹkoho suspilʹstva, Kyiv, Vyd-vo UADU, 2003, s 160.

357 S.Matuszak, Demokracja oligarchiczna. Wpływ grup biznesowych na ukraińską politykę, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/prace_42_pl_0.pdf. (data odczytu 14 V 2015).

358 Ibidem.

W 2004 r. zaczął się kryzys polityczny, który spowodował uchwalenia Ustawy o „Wniesieniu zmian do Konstytucji Ukrainy” (tzw Reforma Konstytucyjna). Reforma ta weszła w życie już podczas kadencji nowego prezydenta W. Juszczenki–od 1 stycznia 2006 roku.

Ewolucja systemu politycznego Ukrainy po zwycięstwie Wiktora Juszczenki doprowadziła do utworzenia trzech głównych ośrodków politycznych: obozu prezydenckiego, którego fundamentem była partia Nasza Ukraina, Bloku Julii Tymoszenko, którego liderka została premierem, oraz opozycji, głównym elementem stała się Partia Regionów. Przyjęte zmiany do Konstytucji osłabiały pozycję prezydenta i wzmacniały rząd oraz parlament, jak również wykluczały możliwość dominacji każdego z trzech ośrodków władzy.³⁵⁹ Warto wspomnieć, że politolodzy i politycy mieli sporo zarzutów wobec przyjętej ustawy, ponieważ, ich zdaniem, w trakcie głosowania zostały naruszone procedury. O złamaniu prawa świadczył fakt, że deputowani do Rady Najwyższej w trakcie tego samego głosowania wprowadzili zmiany do dwóch innych ustaw. Przyjęta reforma kardynalnie zmieniła instytucjonalny układ Ukrainy.

Państwo z republiki prezydencko-parlamentarnej przeszło do ustroju parlamentarno-prezydenckiego. Taka forma rządu istniała na Ukrainie do 1 października 2010 r., kiedy na mocy orzeczenia Sądu Konstytucyjnego uznano tę ustawę za niekonstytucyjną, ponieważ podczas jej przyjmowania została złamana procedura. Skasowanie reformy konstytucyjnej skutkowało zwiększeniem kompetencji prezydenta oraz powrotem do prezydencko-parlamentarnego modelu politycznego.

Istotne zmiany na Ukrainie nastąpiły po wyborach prezydenckich w 2010 r., kiedy prezydentem został Wiktor Janukowycz, lider Partii Regionów. W październiku 2010 r. Sąd Konstytucyjny uchylił reformę konstytucyjną z 2004 r. (mimo iż w 2008 odmówił rozpatrzenia podobnego wniosku), uznając, że została ona przeprowadzona niezgodnie z prawem, przywracając tym samym konstytucję z 1996 roku. Po kilku miesiącach wprowadzono jeszcze nieznaczne poprawki do ustawy zasadniczej, m.in. wydłużając kadencję Rady Najwyższej z czterech do pięciu lat³⁶⁰. Zmiany ustrojowe przyczyniły się do umocnienia władzy prezydenta w stopniu dającym podstawy politykom opozycji do oskarżeń Wiktora Janukowycza o autorytaryzm. Wątpliwości budził też sam tryb ich przeprowadzenia. Przywrócona w 2010 r.

konstytucja w redakcji z 1996 r. przewiduje o wiele bardziej przejrzyste zasady relacji między organami władzy i umożliwia efektywniejsze rządzenie państwem³⁶¹. Prawdopodobnie stanowiło

359 Ibidem.

360 D.Byelov, Konstytutsiynyy tranzyt v Ukrayini [w:] Naukovyy visnyk Uzhhorodsʹkoho natsionalʹnoho universytetu. Seriya «Pravo», Vypusk 20, Chastyna 1, Tom 1, Uzhhorod, 2012, s. 133-135.

361 S.Yanishevsʹky, Problemy konstytutsiynoho tranzytu v Ukrayini, Kyiv, NISD, 2011, s. 52.

W dokumencie Taras Myshlyayev Zmiana systemu partyjnego jako determinanta procesu transformacji ustrojowej: przypadek Ukrainy (Stron 144-157)