L OGIKA ZMIAN SYSTEMU PARTYJNEGO U KRAINY

stał były przewodniczący administracji prezydenta Kuczmy Wiktor Medwiedczuk. Centrum ukraińskiego przemysłu węglowego, Donieck, dało życie innej wpływowej partii władzy – Partii Regionów, na czele z byłym przewodniczącym rządu, późniejszym prezydentem Wiktorem Janukowyczem.

Na końcu jeszcze raz podsumuję. Partie władzy są jednym z integralnych atrybutów systemu politycznego w krajach postsowieckich. Funkcjonują jako instrumenty kooptacji i hegemonii politycznej, które sprzyjają rządzącym elitom w podtrzymywaniu reżimu bez poważnych przeszkód wewnętrznych. Przy czym partie władzy dyskredytują pojęcie „partii politycznej” i jego tradycyjne znaczenie w zachodnich demokracjach. Partie tego typu stanowią poważną przeszkodę dla rozwoju wielopartyjnego systemu, opartego na konkurencji nurtów ideologicznych.

organizacyjnych i gospodarczych po odzyskaniu niepodległości. Lecz ideowy i psychologiczny wpływ Ruchu, który w 1992 r. przekształcił się w partię, oraz innych opozycyjnych partii i organizacji politycznych, był dosyć znaczący w początkowym okresie transformacji.

Druga faza przejścia postkomunistycznego – podjęcie decyzji o stworzeniu nowych instytucji, przypadła na Ukrainie na lata 1992-1997. W tym czasie odnowił się rozpoczęty jeszcze w 1990 r. proces konstytucyjny i rozpoczęto proces prywatyzacji, który odbywał się w formie tak zwanej „masowej”, „certyfikacyjnej” prywatyzacji, uważanej później za jedną z najgorszych, ponieważ pod pozorem sprawiedliwego podziału majątku narodowego nastąpiło jego stopniowe przeciekanie do rąk ludzi związanych z władzą z jednej strony, i ze światem kryminalnym – z drugiej. Zamiast kształtowania się odpornej koalicji sił demokratycznych, utworzyły się tak zwane partie centrowe, zawsze gotowe poprzeć władzę (przede wszystkim prezydenta).

Zamiast narastania procesów właściwych dla trzeciej fazy przejścia, czyli umocnieniu i legitymizacji nowych, demokratycznych instytucji, umocnienia demokracji na poziomie kultury politycznej, od końca lat 90-tych rozwój polityczny na Ukrainie zmienił swój wektor.

Wydarzenia zaczęły się rozwijać pod wpływem tych grup kapitału finansowo-przemysłowego, które ujawniły się wskutek ukrytej, trwałej i niesprawiedliwej prywatyzacji. Zbliżywszy się z władzą i przywłaszczywszy media, uzyskały one nową jakość, i społeczeństwo otrzymało wszystkie podstawy, żeby nazywać ich oligarchami. Wskutek tego następne lata nie tylko nie przyniosły podwyższenie jakości demokracji ukraińskiej, ale i cechowały się jej znaczną degradacją. Postkomunizm, zamiast ewoluować w stronę stworzenia demokratycznego systemu prawnego, zaczął przekształcać się w odrębny system.

Poczynając od 1998 r., na Ukrainie ukształtował się partyjny system umiarkowanego pluralizmu, ponieważ wśród relewantnych sił politycznych wzrosło znaczenie partii pragmatycznych (z niską ideologiczną artykulacją), a skrajne ekstremum politycznego spektrum przesunęło się na płaszczyznę pozaparlamentarną.

Na ostatnie lata prezydentury L. Kuczmy (1999-2004) przypada oligarchiczno-autorytarna faza tymczasowego odstępstwa od demokracji. Narastał potencjał partii władzy, a razem z nim autorytarne tendencje w systemie politycznym. Z instytucjonalnego punktu widzenia deformacja systemu politycznego odbywała się wskutek superprezydencjalizmu i braku stałych instytucji politycznych, które zastępowano przez nieformalne umowy i negocjacje kuluarowe. Dużą rolę odgrywały również czynniki strukturalne (zewnętrzne i wewnętrzne warunki społeczno-ekonomiczne i polityczne) i kulturalne (tradycja, mentalność, kultura polityczna).

Jak zauważa J. Szweda, nie zważając na to, że stopień dystansu ideologicznego między wpływowymi partiami politycznymi Ukrainy malał na początku lat 2000-ych na poziomie programowym, to nadal pozostawał dość istotny. Badacz tłumaczy to przede wszystkim walką o władzę różnych elit światopoglądowych..

Okres po pomarańczowej rewolucji (2004-2010) można interpretować jako początkową fazę antyoligarchicznej walki o utrzymywanie demokratycznego wektora rozwoju. Przyniósł on niektóre zjawiska rozumiane jako rozszerzenie wolności, lecz jednocześnie przeradzał się w ciągły kryzys polityczny o charakterze instytucjonalnym.

W okresie swego powstawania ukraińska wielopartyjność zaznała znaczących przemian, które zachodziły w partiach politycznych, w otoczeniu systemu partyjnego i, jako skutek – w samym systemie partyjnym.

Partie polityczne są instytucjami dynamicznymi, które ewoluują wskutek czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Istotna charakterystyka partii polega na ich zdolności do brania udziału w procesie politycznym, czyli w walce o władzę i jej podziale. Różne partie polityczne na różnych etapach swojego rozwoju mogą mieć różne charakterystyki funkcjonalne.

W warunkach niestabilnej socjalnej struktury społeczeństwa i wypracowywania związków socjalnych trudno osiągnąć adekwatną agregację i pionową reprezentację stałych kolektywnych interesów, a zatem i istnienie ideologicznych partii, jako relewantnych sił politycznych.

Należy również wskazać, że praktyka tworzenia bloków wyborczych, które jednoczą polityczne siły, reprezentujące różne kierunki, nieuchronnie doprowadza do obniżenia ideologicznej artykulacji sił politycznych, czyniąc ich wizerunek mniej wyraźnym, podjęcie decyzji – bardziej skomplikowanym, a politykę – rozmytą i niekonsekwentną.

Pojawiła się również tendencja do umniejszania znaczenia ideologii w działalności partii, trwa ich ewolucja od ideologicznych do pragmatycznych, od klasowych (socjalnie strukturalnych) do uniwersalnych.

Mimo wysokiego poziomu zaangażowania partii w proces wyborczy, widoczna była tendencja do zmniejszenia się liczby partii w parlamencie i, odpowiednio, zmniejszenia ich liczby w systemie partyjny co odbiło się w zmniejszeniu efektywnej liczby partii.

Konsolidowanie partii odbywało się przeważnie w formacie „blokowym”, dlatego bloki wyborcze stają się, tak jak partie, równoznaczne z nimi podmioty systemu partyjnego.

Wielopartyjny system ewoluował od systemu zatomizowanego w kierunku systemu spolaryzowanego pluralizmu i dalej do systemu umiarkowanego pluralizmu. Zmieniła się liczba

„biegunów” systemu partyjnego – od dwóch (lewica – prawica) do trzech (lewica – prawica – centrum) i znów do dwóch (oba centrowe).

Natomiast sztuczna aktualizacja podziału socjokulturowego, wraz ze zmianami charakteru partii (najpierw – ich oligarchizacji), doprowadziła do oderwania systemu partyjnego od socjalnych podstaw i przekształcenia jej w narzędzie realizacji celów elity politycznej i ekonomicznej.

Wpływ struktur biznesowych na system partyjny stale rósł i nabrał charakteru dominującego. Jeśli na początku obiektami ich penetracji były oddzielne partie polityczne, które odgrywały rolę instrumentów, to następnie oligarchiczne struktury ustanowiły nieformalną kontrolę nad wszystkimi głównymi politycznymi siłami Ukrainy, włącznie z lewicą.

Na Ukrainie miejsce partii w systemie politycznym jest dość niejednoznaczne, a polityka w dalszym ciągu jest wysoce spersonifikowana. Przed zmianami konstytucji Ukrainy w grudniu 2004 r., miejsce i rola partii w systemie władzy ograniczała się do ich udziału w wyborach prezydenta i w wyborach parlamentarnych, czyli do Rady Najwyższej. Partie mogły mieć frakcje w parlamencie, jednak posiadały ograniczone możliwości wpływu na kształtowanie i działalność organów władzy wykonawczej. Decydującą rolę w kształtowaniu rządu i wpływu na jego działalność odgrywał prezydent, i odpowiednio – przy ustalaniu składu rządu kierowano się na ogół tzw. zasadą profesjonalizmu. Dopiero na trzecim etapie ewolucji systemu partyjnego (lata 2004 – 2010) w pewnym stopniu zaczęto uwzględniać pozycje partii politycznych podczas kształtowania rządu. Było to spowodowane wyższym poziomem „upartyjnienia” parlamentów ІІІ і ІV kadencji, koniecznością zapewnienia wsparcia dla kandydatury premiera i dla programu działań rządu w parlamencie.

Dynamika powstawania partii politycznych na Ukrainie cechuje się wysoką intensywnością: w 1991 r. zarejestrowano dziewięć partii, w 1992 r. – siedem, w 1993 r. – 16, w 1994 r. – siedem, w 1995 r. – cztery, w 1996 r. – pięć, w 1997 r. – 12, w 1998 r. – 13, w 1999 r. – 25, w 2000 r. – 19, w 2001 r. – 22, w 2002 r. – 2, w 2003 r. – 2, w 2004 r. – 8, w 2005 r. – 24, w 2006 r. – 12, w 2007 r.– 4, w 2008 r. – 20, w 2009 r. – 12, w 2010 r. – 14, w 2011 r. – 16.

Wśród czynników, powodujących wysoką intensywność tworzenia partii politycznych, ukraińska badaczka Maria Karmazina wyróżnia:

1) uchwalenie w 2001 r. ustawy „O partiach politycznych na Ukrainie” (konieczność uzyskania 10 tys. podpisów obywateli uprawniowych do głosowania, nie mniej niż w 2/3 rejonów 2/3 obwodów Ukrainy, miast Kijowa i Sewastopola, Krymu, a także stworzenie w ciągu sześciu miesięcy od dnia rejestracji organizacji w większości obwodów Ukrainy, w miastach Kijowie i Sewastopolu, oraz na Krymie;

2) sprawdzanie przez Ministerstwo Sprawiedliwości statutu partii, skutkiem czego anulowano świadectwa rejestracyjne 28 partii³¹².

Pozytywne oczekiwania wiązano również ze zmianami w ustawodawstwie, które wprowadziły dotacje państwowe dla partii (listopad 2003 r.), co mogło sprzyjać osłabieniu zależności partii od grup finansowo-przemysłowych i podwyższeniu poziomu przejrzystości partyjnych finansów. Jednak działanie tych norm zostało zablokowane ustawą o „Państwowym budżecie Ukrainy na lata 2006 i 2007” (odpowiednio, pod rządami Wiktora Janukowicza i Julii Tymoszenko). Mimo decyzji Sądu Konstytucyjnego państwowe finansowanie partii nie zostało wprowadzone.

Wskaźnikiem instytucjonalizacji partii politycznych jest poziom i dynamika zmian partii zasiadających w parlamencie. Pod tym względem sytuacja na Ukrainie jest porównywalna z krajami postkomunistycznymi Europy Środkowo-Wschodniej. Jednak częsta zmiana prawnych uwarunkowań instytucjonalizacji partii politycznych spowodowała niejednoznaczne procesy ich formowania.

W ostatnich latach system partyjny w jego klasycznym rozumieniu funkcjonuje na Ukrainie dzięki istnieniu kilku partii politycznych, posiadajacych w parlamencie odpowiednie frakcje (Partia Regionów, Blok Julii Tymoszenko, Komunistyczna partia Ukrainy, Nasza Ukraina – Ludowa Samoobrona). Na Ukrainie w dalszym ciągu problematyczna jest kwestia uświadomienia przez obywateli roli i znaczenia partii politycznych oraz zwiększenia się liczby obywateli, którzy chcą być członkami partii politycznych. Jeśli w 2008 r. takich obywateli było 2.8 proc., to w 2010 r. – 3 proc.³¹³. Biorąc pod uwagę fakt, że od początku lat 1990-tych aż do połowy lat 2000-ch r. ta liczba nigdy nie przekraczała 2 proc. (wyjątkiem jest tylko 2004 r., co wiąże się z tzw. rewolucją pomarańczową), można mówić o wzroście zaufania do partii politycznych. Jednocześnie liczba obywateli, którzy są zdania, że „wielopartyjny system Ukrainie nie jest potrzebny”, w ciągu 1994 – 2010 lat zwiększyła się z 29,8 proc.

do 46,3 proc. Odpowiednio zmieniła się liczba tych, którzy uważają, że Ukrainie wielopartyjny system jest potrzebny: z 36,1 proc. do 21,0 proc.³¹⁴. Jednak na pytanie, czy wśród istniejących politycznych partii i ruchów jest na Ukrainie któryś godny zaufania w 1994 r. odpowiedziało pozytywnie 13,9 proc. respondentów, a w 2010 r. – 29,9 proc.³¹⁵, co świadczyło o wzmocnieniu roli partii politycznych jako pośredników pomiędzy państwem i społeczeństwem.

312 M.Karmazina, Chy ye partiyi ahentamy demokratiyi [w:] «Dzerkalo tyzhnya. Ukrayina», 2012, Nr 1, 13 sichnya.

313 Ukrayinsʹke suspilʹstvo 1992 – 2010. Sotsiolohichnyy monitorynh, Za red. V. Vorony, M. Shulʹhy, Kyiv, 2010, s. 488

314 Ibidem, s. 488

315 Ibidem, s. 488

Jednocześnie proporcjonalny system wyborczy z modyfikacją stosowaną na Ukrainie, polegającą na istnieniu ogólnonarodowego okręgu wyborczego, zamkniętymi listami partyjnymi, brakiem głosowania preferencyjnego – doprowadził do zmniejszenia więzi pomiędzy partią a jej elektoratem.

Potwierdza to fakt, że w latach 1994 – 2010 liczba obywateli, którzy uważali, że na Ukrainie nie ma partii, której można byłoby zaufać, zwiększyła się z 28 proc.

do 33,1 proc.³¹⁶. Badania socjologiczne dowodzą, że ponad połowa (63,4 proc.) obywateli Ukrainy uważa, że partie polityczne na Ukrainie służą interesom struktur finansowych i biznesowych, 48,6 proc. – interesom liderów partyjnych, 18,8 proc. – władzy państwowej, a tylko 9,8 proc. – interesom wyborców.

W końcu skasowanie reformy konstytucyjnej spowodowało osłabienie partii politycznych w całym systemie politycznym. Uchwalenie ustawy „O wyborach deputowanych ludowych” w 2012 r. i powrót do mieszanego systemu wyborczego cofnęło procesy instytucjonalizacji partii politycznych do stanu z końca lat 1990 – początku lat 2000-nych.

Procesy odtworzenia klasy politycznej nabyły oznak charakterystycznych dla tego okresu, a pojęcie „partia rządząca” nabrało formalnego charakteru. Zdaniem autora mieszany czy proporcjonalny system wyborczy osiągnie oczekiwany efekt tylko wtedy, gdy nastąpi połączenie (z rozszerzeniem na konstytucyjnym poziomie) założycielskiej funkcji parlamentu i powrót do kształtowania rządu przez parlament. Pozwoli to partiom politycznym wykonywać obok przedstawicielskiej jeszcze funkcję kierowania. Obecnie występuje zamazywanie pojęć i zmiana ich znaczenia: „partia polityczna” – „grupa nacisku” – „ugrupowanie lobbistyczne” – „winda polityczna” – „polityczna korporacja”, a problemy prawnej i politycznej instytucjonalizacji partii nie są rozwiązywane.

Partie polityczne są ważnym elementem procesów sprawowania władzy. Współczesna polityka jest polem walki partii politycznych, które w swojej działalności wykorzystują zasoby pozostające w dyspozycji państwa³¹⁷. Partie polityczne są organizacjami społecznie aktywnymi i funkcjonują w zinstytucjonalizowanej przestrzeni społeczeństwa. Można je też nazwać ciałami, które zajmują się pośrednictwem między poszczególnymi segmentami społeczeństwa a procesem podejmowania decyzji politycznych w systemie władzy. Partie bez wątpienia są kluczowym elementem systemu politycznego, funkcjonującego na zasadzie modelu rządów przedstawicielskich. Zajmując się organizacją i wyrażaniem interesów grup społecznych oraz angażując działaczy politycznych, kształtują one system powiązań (formalnych i nieformalnych),

316 Ibidem, s. 489

317 Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich, pod red. A.Antoszewskiego i R.Herbuta, Wrocław 1993, s. 50.

który gwarantuje skuteczne i jednolite funkcjonowanie państwa. Zdaniem A. Antoszewskiego i R. Herbuta, głębokie zakorzenienie partii w strukturze społeczeństwa oznacza, że są one najbardziej skuteczną formą realizacji odpowiedzialności politycznej władzy oraz konkretnych jej sektorów za specyfikę podejmowanych decyzji politycznych oraz sposób wprowadzania ich w życie³¹⁸. Warto podkreślić, że społeczeństwo otwarte powinno cechować się istnieniem mechanizmów umożliwiających wykorzystanie określonych ograniczeń wobec rządzących.

Partie w tym przypadku stanowią ogniwa między społeczeństwem a elitą polityczną oraz jednocześnie są niezbędnym elementem świadczącym o istnieniu otwartości samego społeczeństwa³¹⁹.

Współczesna demokracja nie jest możliwa bez partii, które tworzą powiązania między obywatelami a państwem. Obywatele pragną możliwości wpływu na funkcjonowanie systemu politycznego, a elity partyjne z kolei są uzależnione od mobilizacji i lojalności obywateli.

Oczywiste jest to, że partie polityczne są w pewnej mierze gwarancją realizacji wymogów obywateli oraz istnienia stabilnej i lojalnej bazy poparcia elit. Taki stan umożliwia im udział w procesie sprawowania władzy państwowej. Partie więc są kluczowym elementem procesu komunikowania się społeczeństwa z państwem³²⁰.

Główną tendencją ewolucji systemu partyjnego w Polsce było przezwyciężenie jego charakteru postkomunistycznego, które cechowało się zmianą rywalizacji programowo-ideologicznej ważnych aktorów sceny politycznej wobec kwestii reform demokratycznych i rynkowych. Polski system partyjny demonstruje pragnienie do budowania pragmatycznej konkurencji politycznej, która przejawia się w gwarantowaniu konkretnych granic instytucjonalnych konkurencji międzypartyjnej, zapewnieniu równego dostępu do udziału aktorów w procesie walki o władzę. Fundamentalnym elementem, sprzyjającym kształtowaniu się systemu partyjnego Ukrainy stał się wspomniany już Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy, który połączył ludzi mających różne poglądy polityczne (od komunistyczno-reformatorskich do członków Ukraińskiego Związku Helsińskiego). Od momentu swego powstania ugrupowanie to skupiało w sobie różnorodne kierunki polityczne, połączone ideą narodowego odrodzenia i antykomunizmu.

Charakterystyczny jest fakt, że polskiej „Solidarnośći” i ukraińskiemu Ruchowi przeciwstawiały się siły polityczne, które reprezentowały rządzącą partię komunistyczną – zarówno te, które wybrały ideologię socjaldemokratyczną, jak i te, które pozostały w ramach

318 Systemy polityczne..., s. 51.

319 Demokracja zachodnioeuropejska. Analiza porównawcza, pod red. A.Antoszewskiego i R.Herbuta, Wrocław 1997, s. 72.

320 Systemy polityczne..., s. 52.

komunistycznego paradygmatu ideologicznego. Przy czym pozycje „tradycyjnych” komunistów w Polsce były znacznie słabsze niż na Ukrainie. Analiza procesu kształtowania się systemu partyjnego w Polsce pozwala stwierdzić, że podmiotom politycznym udało się przezwyciężyć konflikt „zwycięzców” i „przegranych”, podczas gdy na Ukrainie taki stan rzeczy nadal istnieje.

Ważnym czynnikiem, który determinuje specyfikę polskich i ukraińskich partii politycznych jest brak stabilnych relacji z grupami społecznymi. Partie polityczne na Ukrainie starają się wykorzystać konfrontacje społeczne, podział na Wschodnią i Zachodnią Ukrainę.

Zlikwidowanie partii komunistycznej na Ukrainie przyczyniło się do tego, że jej miejsce po lewej stronie spektrum politycznego zajęła Socjalistyczna Partia Ukrainy (SPU) oraz Związek Komunistów Ukrainy, który później, bo w 1993 r. stał się fundamentem odrodzonej Komunistycznej Partii Ukrainy (KPU). W pierwszej połowie lat 1990-tych siły prawicowe były reprezentowane przez Kongres Sił Narodowo-Demokratycznych w postaci Demokratycznej Partii Ukrainy i Ukraińskiej Republikańskiej Partii. Kongres popierał L. Krawczuka i L. Kuczmę w kwestii budowania ukraińskiej państwowości jako najważniejszego zadania w pierwszych latach niepodległości. To pytanie cieszyło się również częściowym poparciem Ludowego Ruchu Ukrainy (LRU). Polityczne centrum reprezentowała Partia Demokratycznego Odrodzenia Ukrainy. Warto podkreślić, że na tym etapie nastąpiło również odrodzenie partii nacjonalistycznych. Kształtowaniu się wielopartyjnego systemu sprzyjały wybory parlamentarne w 1994 r., w których praktycznie żadna z uczestniczących w wyborach partii politycznych nie uzyskała znaczącego wyniku (86 mandatów uzyskała KPU, a kandydaci niezależni 168).

Trzeba też dodać, że funkcjonujące na Ukrainie partie polityczne nie miały takiego kluczowego wpływu na przebieg transformacji, jaki miały grupy oligarchiczno-klanowe. Według J. Tymanowskiego system partyjny na Ukrainie jest tylko fasadą procesu politycznego. Zdaniem tego naukowca, ukraiński system partyjny cechuje się słabością struktur demokratycznych oraz partii politycznych, a sojusze parlamentarne i terenowe powstają nie według klucza partyjnego, lecz w oparciu o przynależność do postnomenklaturowych struktur interesów³²¹. Na arenie politycznej działało i działa kilka takich grup. Największy jednak wpływ w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych miały grupy kijowska, dnipropetrowska i doniecka³²². Najpotężniejsze klany oligarchiczne powstały na wschodzie i południu Ukrainy, co jest spowodowane skupieniem ukraińskiego przemysłu ciężkiego i wydobywczego w tych regionach, także powiązanego dość mocno z państwami WNP, szczególnie z Rosją³²³.

321 J.Tymanowski, Ukraina..., op. cit., s.31.

322 V.Lytvyn, Politychna systema dlya Ukrayiny: istorychnyy dosvid i vyklyky suchasnoyi NAN Ukrayiny, Kyiv, Nika-Tsentr, 2008, s. 411.

323 S.Matuszak, Demokracja oligarchiczna: wpływ grup biznesowych na ukraińską politykę, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/prace_42_pl_0.pdf (data odczytu 18 X 2016).

Kryzys gospodarczy i prywatyzację stara nomenklatura wykorzystała jako szansę do kupowania majątku narodowego po bardzo niskiej cenie. Wymienione grupy oligarchiczne walczyły o władzę i wpływ na gospodarkę, co skutkowało kryzysem ekonomicznym oraz perturbacjami politycznymi. Przejawem istniejących współzależności oraz rywalizacji były konflikty między prezydentem Leonidem Krawczukiem (przedstawicielem grupy kijowskiej) a premierem Leonidem Kuczmą (grupa dnepropetrowska). Premier potrafił nawet wywalczyć na krótki okres dodatkowe kompetencje, np. prawo do wydawania dekretów w sprawach gospodarczych. Grupa doniecka była wówczas nieco słabsza, czego odzwierciedleniem był kres rządów premiera Juchyma Zwiahilskiego.

Taki stan rzeczy na arenie politycznej i gospodarczej świadczył o sprzyjającym uwarunkowaniu budowania demokracji na Ukrainie, ponieważ według Guilerme O’Donnella, ważnym parametrem przy powstaniu demokracji jest ostro podzielone otoczenie pod względem społecznym i ekonomicznym, charakteryzujące się wysokim stopniem napięcia i intensywnymi konfliktami wewnątrzpolitynymi³²⁴. Ukrainie na początku transformacji brakowało jedynie elity ekonomicznej i politycznej, która byłaby w stanie zmieniać ówczesny model polityczny na demokratyczny, a model gospodarczy na rynkowy.

W. Baluk w pracy „Kształtowanie systemu partyjnego Ukrainy w okresie transformacji ustrojowej” wśród ważnych elementów tego procesu wymienia wspomniane już wcześniej zjawisko partii władzy, którą określa jako reakcję elit postkomunistycznych na proces transformacji, czyli „poziome” przejście komunistycznej elity politycznej w rządy nowej elity niezależnej Ukrainy. Autor stwierdza, że w warunkach wprowadzenia reguł demokratycznych, nomenklatura stanęła przed wyzwaniem zachowania kontroli nad społeczeństwem. Kierownicza rola KPZR musiała być przekształcona w aktualne dla nowych realiów mechanizmy sterowania społeczeństwem. Partia władzy była nie tyle partią, ile samą władzą. W związku z tym nie zależało jej na skutecznej demokratyzacji, lecz jedynie na zachowaniu władzy. Taki stan rzeczy przyczynił się do pozostania Ukrainy w „szarej strefie demokracji”³²⁵.

Po przyjęciu w 1996 r. konstytucji Ukrainy partie otrzymały konstytucyjną gwarancję swojego statusu i funkcji (art. 36), jednocześnie istniały określone ograniczenia dla ich tworzenia i działalności (art. 37). Miejsce partii w systemie władzy było ograniczone ich prawem do uczesnictwa w wyborach. Ukraina dołączyła do grupy krajów europejskich, w których status partii politycznych określono konstytucyjnie. Jednak z punktu widzenia roli i miejsca partii w systemie władzy państwowej, żadne przemiany, w porównaniu z poprzednim okresem, faktycznie nie nastąpiłyu. Przejście do etapu spolaryzowanego pluralizmu nastąpiło na skutek

324 G.O’Donnell, Delegative democracy, “Journal of Demokracy” 1994, nr 1, s. 55-69.

325 W. Baluk, Kształtowanie systemu.., op. cit. s. 36.

parlamentarnych wyborów w 1998 roku. Przyczyną konsolidacji systemu partyjnego Ukrainy było ustanowienie 4 proc. progu wyborczego dla proporcjonalnej ordynacji wyborczej oraz zwiększenie obszaru jednomandatowych okręgów wyborczych, a także ustanowienie głosowania według list partyjnych dla ordynacji większościowej.

W kwietniu 2001 r. po prawie pięcioletnich wysiłkach została przyjęta ustawa

„O partiach politycznych na Ukrainie”, która unormowała tryb tworzenia i działalności partii politycznych. Ustawa była skierowana na stymulację rozwoju partii politycznych jako organizacji ogólnonarodowych, ich zwiększenie, oraz reglamentację ich stosunków z organami władzy.

W okresie 2010-2015 Ukraina i jej społeczeństwo przeszły przez okres dramatycznej transformacji, która wpłynęła na rozwój ukraińskiego systemu partyjnego. Nastąpiły zmiany w funkcjonowaniu systemu jako całości oraz jego elementów – partii politycznych.

W szczególności zmieniły się konstytucyjne zasady działalności partii. System partyjny ewoluował w ramach umiarkowanego pluralizmu z kształtowaniem się dwóch głównych biegunów (rządu i opozycji), przy czym partie rządzące cechowały konsolidacja oraz wysoka zdolność do mobilizacji, podczas gdy opozycja charakteryzowała się dużym rozdrobnieniem.

Głównym czynnikiem wpływu na procesy zachodzące w systemie partyjnym było tworzenie i wzmacnianie reżimu W. Janukowycza aż do jego upadku w lutym 2014 r. Postępowała radykalizacja stosunków dwubiegunowych między rządem i opozycją, nastąpił rozwój tendencji autorytarnych w polityce, równocześnie wzrastał stopniowo potencjał protestu w społeczeństwie³²⁶.

Podsumowanie

Można więc stwierdzić, że po rozpadzie dawnego socjalistycznego systemu politycznego, system polityczny niepodległej Ukrainy nie dokonał faktycznej zmiany systemu partyjnego, tylko jego zamiany. Po początkowym okresie tworzenia partii w protodemokratycznym porządku politycznym, co mogło być prognostykiem stworzenia prawdziwej demokracji, system partyjny zbliżył się do dawnego układu nomenklatury komunistycznej, którą zastąpiła nomenkaltura biznesowa, w dużym stopniu oparta na dawnym komunistycznym establishmencie.

W następnym rozdzialę skupię się na badaniu roli i znaczenia systemu partyjnego dla transformacji ustrojowej Ukrainy.

326 Partiyna systema Ukrayiny do i pislya Maydanu, razumkov.org.ua/upload/1442416518_file.pdf. (data odczytu 12 VII 2016)