Polityczno-społeczne podstawy zmian

Analizując rolę komunizmu w rozwoju politycznym kraju, można za Janem Holzerem i Stefanem Balikiem wyodrębnić dwie zasadnicze kategorie. Pierwsza wynika z tego, czy wspólnota polityczna powstała albo przed, albo po systemowym ataku komunizmu na nią, a druga daje odpowiedź na pytanie, czy komunizm był dla danej wspólnoty zjawiskiem obcym,

237 Według typologii G.Sartoriego. Według typologii systemów O.Niedermeiera, system miał formalne cechy modelu pluralistycznego, bez partii modalnej.

czy też istniał wcześniej, co znaczy, że była tam obecna rzeczywista partia komunistyczna albo socjaldemokratyczna. Łącząc te zmienne, ukazuje się nam następujący obraz przekształceń w krajach postkomunistycznych:

1. Państwa z uformowaną wspólnotą polityczną przed ekspansją systemową międzynarodowego ruchu komunistycznego, cechujące się brakiem wpływowego rodzimego aktora komunistycznego. Taki przymusowy import władzy komunistycznej nastąpił w Polsce, krajach bałtyckich i Słowacji.

2. Państwa z uformowaną wspólnotą polityczną przed ekspansją systemową międzynarodowego ruchu komunistycznego, lecz charakteryzujące się istnieniem wpływowego rodzimego aktora komunistycznego, który sam zainicjował nadejście władzy komunistycznej, a okoliczności zewnętrzne odrywały raczej rolę pomocniczą. Przykłady: Czechy, Jugosławia.

3. Państwa, w których formowanie wspólnoty politycznej zakończyło się dopiero po ataku systemowym międzynarodowego ruchu komunistycznego i równocześnie bez udziału mocnego rodzimego aktora komunistycznego. Doszło zatem do mniej lub bardziej gwałtownego importu władzy komunistycznej. Przykłady: Ukraina, Białoruś, kraje Zakaukazia.

4. Państwa, w których formowanie wspólnoty politycznej zakończyło się dopiero po ataku systemowym międzynarodowego ruchu komunistycznego, ale obecny był mocny rodzimy aktor komunistyczny, który sam zainicjował wejście władzy komunistycznej.

Okoliczności zewnętrzne odrywały rolę pomocniczą. Zdaniem J. Holzera i S. Balika tego typu przykładów krajów zobrazować się nie da.

Ukraina jest państwem, które do czasów obecnych zakotwiczone jest w rzeczywistości transformacyjnej, w „międzyczasie” zdefiniowanym przez opuszczenie starego modelu władzy i momentem dojścia do nowego, akceptowanego przez większość aktorów nowego modelu władzy²³⁸.

W okresie poszukiwań ustrojowych Ukraina wypróbowała rozwiązania właściwe dla systemu parlamentarnego, półprezydenckiego i prezydenckiego, ostatecznie decydując się na model półprezydencki. Uchwalona w 1996 r. konstytucja wprowadzała system prezydencko-parlamentarny. Korekta ustawy zasadniczej w 2004 r. zmieniła system na parlamentarno-prezydencki, który przetrwał ponad cztery lata, czyli od 2006 do 2010 roku. Zmiana na stanowisku prezydenta w 2010 r. zaowocowała powrotem do redakcji konstytucji z 1996 roku. Przez trzy dekady transformacji demokratycznej na Ukrainie ciągle trwają dyskusje polityków i ekspertów na temat reformy konstytucyjnej. Jej zmiany nie odzwierciedlają procesu doskonalenia ustawy zasadniczej, a jedynie rywalizację grup interesu.

238 J. Holzer, S. Balik, Postkomunistyczne..., op. cit., s. 19-20.

Rozwój polityczny Ukrainy po rozpadzie Związku Radzieckiego zaświadczył o wewnętrznej sile ukraińskiego społeczeństwa – większej, niż można się było spodziewać²³⁹. Szczególnie istotne jest pod tym względem porównanie z sytuacją w Rosji. Spór między ukraińskim prezydentem i ukraińskim parlamentem, czyli Radą Najwyższą nie przemienił się w otwarty konflikt zbrojny, jak to stało się w Moskwie w październiku 1993 roku. W najbardziej krytycznej chwili zachowanie rosyjskojęzycznej ludności Krymu stwarzało podobne zagrożenie do tego, jakie stanowił dla jedności terytorialnej Federacji Rosyjskiej problem czeczeński.

Niemniej rząd w Kijowie nie poddał się pokusie wprowadzenia wojsk i użycia siły, co zrobiła Moskwa w stosunku do Czeczenii. Wybory prezydenckie na Ukrainie latem 1994 r. pokazały, że niezależnie od niezwykle ostrej walki przedwyborczej i faktycznego rozłamu ukraińskiego społeczeństwa na dwie nieomal jednakowe frakcje – zwolenników L. Krawczuka i zwolenników L. Kuczmy – przekazanie władzy odbyło się drogą pokojową.

Potężny wpływ miały zmiany w życiu politycznym, które nastąpiły po 1994 roku.

Większość partii politycznych przeżyła poważny kryzys wewnętrzny. W wielu przypadkach doprowadziło to do zmian w ich kierownictwie lub do rozłamu i powstania zupełnie nowych ugrupowań. Nowe wybory parlamentarne w marcu 1998 r., w skutek kórych połowę mandatów obsadzano z list partyjnych, umożliwiły wyłonienie ośmiu silnych partii spośród zgłoszonych trzydziestu. Choć partia komunistyczna nadal była najsilniejsza – w wyborach zdobyła 25 proc.

głosów – to siły lewicy i prawicy parlamentarnej pozostały mniej więcej równe. W 1998 r. Rada Najwyższa potrzebowała aż dwudziestu głosowań, żeby wyłonić nowego przewodniczącego parlamentu, agrariusza-socjalistę Ołeksandra Tkaczenkę – bo każde z dwóch dużych ugrupowań, mających tę samą liczbę głosów, mogło skutecznie blokować propozycje oponentów.

Po wszystkich tych zmianach ogólny stosunek sił politycznych pozostał stały.

Wybory prezydenckie 1999 r. wykazały, że jedyną przeciwwagę dla groźby powrotu komunizmu stanowi obecna władza. W drugiej turze wyborów (14 listopada 1999 r.) zwyciężył Leonid Kuczma, uzyskując dużą przewagę głosów nad kandydatem komunistów, Petrem Symonenką. Jednakże powtórne wyborcze zwycięstwo prezydenta zostało osiągnięte przy zastosowaniu brutalnych nacisków ze strony państwa oraz licznych nadużyć. Inna niepokojąca tendencja w życiu politycznym wiązała się z serią zabójstw i zamachów na liderów politycznych, włącznie z tragiczną śmiercią w niewyjaśnionych okolicznościach lidera opozycji Wiaczesława Czornowiła (26 marca 1999 roku.)²⁴⁰.

239 W. Zimmerman, Is Ukraine a Political Conummity? [w:] „Communist and Post-Communist Studies”, 1998, nr 1, s. 43-45.

240 „I ce wy nazywajete siabilnistiu”, „Den”, 1999, nr 183, s. 4.

Jednym z największych problemów była słabość politycznej woli zmian w samym społeczeństwie. Nie można stwierdzić, że tej woli nie było w ogóle, ale neutralizowały ją wyraźne podziały polityczne wewnątrz samego społeczeństwa. Wszystkie te różnice doprowadziły dzisiejsze ukraińskie życie polityczne do swego rodzaju sytuacji patowej.

Zarówno podczas wyborów prezydenckich w 1994 r., jak i parlamentarnych w 1994 i 1998 r., większość wyborców opowiedziała się za zmianami. Ale opowiedzenie się za zmianami nic w rzeczywistości nie zmieniło, bo każdy rozumiał je po swojemu: jedni jako umocnienie ukraińskiego charakteru państwa i przeprowadzenie reform, inni jako przywrócenie dawnego radzieckiego status quo²⁴¹. Jednak pod wieloma względami ukraińskie problemy są głębsze, a zadania bardziej skomplikowane. Postkolonialną spuściznę Ukrainy określa fakt, że Związek Radziecki był nie tylko imperium, ale także państwem totalitarnym. W szczególności może to wyjaśnić żywotność specyficznej świadomości radzieckiej przejawiającej się na różnych poziomach.

Spośród wszystkich wymienionych zadań ukraińskim elitom udało się – jak dotychczas – całkowicie wypełnić tylko jedno – stworzenie państwa narodowego. Z punktu widzenia codziennych potrzeb najsilniej daje się odczuć potrzeba zorganizowania efektywnej gospodarki.

Poziom zgody narodowej stanowi ważną miarę gotowości nowopowstałych państw do radykalnych zmian: im bardziej jednorodna ludność, tym łatwiej osiągnąć konsensus w rozwiązywaniu konfliktów, nieuniknionych podczas przeprowadzania w społeczeństwie głębokich zmian. Nieprzypadkowo trzy państwa postkomunistyczne, które osiągnęły największe sukcesy w przeprowadzaniu reform gospodarczych – Czechy, Polska i Węgry — są najbardziej jednorodne pod względem składu narodowościowego. Nie wydaje się prawdopodobne, aby szybkie i skuteczne zmiany w polskim społeczeństwie były możliwe, gdyby dzisiejsza Polska istniała w granicach sprzed 1939 roku. Dla Ukrainy, w której znaczna część ludności rosyjskojęzycznej miała „radziecką” tożsamość, problem ten nabierał szczególnie dramatycznych wymiarów.

Powszechnie uważa się, że w nowopowstających państwach koncepcja etniczna przeważa wtedy, gdy do władzy dochodzi do tej pory opozycyjna elita kulturalna. Z kolei stare elity administracyjne, jeśli pozostają przy władzy, jak to było w przypadku Ukrainy, nadają przewagę politycznej koncepcji budowy państwa. Specyfikę najnowszej historii Ukrainy stanowi fakt, że koncepcja polityczna została początkowo wypracowana przez ruch dysydencki i opozycyjny, a dopiero później, po rozpadzie ZSRR, przyjęta przez elity administracyjne.

Sprzyja to wyjątkowemu umocnieniu takiej koncepcji. Najważniejsze grupy, które pragną

241 J.Giedroyć, Autobiografia na cztery ręce (oprac. i poslowiem opatrzył K.Pomian), Warszawa 1994, s. 41.

powiązać kwestię narodową z pojęciem przynależności etnicznej, to ukraińscy skrajni nacjonaliści i rosyjskie elity polityczne. Jednak żadna z nich nie ma decydującego wpływu na ukraińską sytuację polityczną²⁴².

Zdaniem Walentego Baluka te uwarunkowania, które towarzyszą zmianom systemowym, odgrywają często w procesie przemian rolę decydującą. Czynniki warunkujące zmiany mają charakter nie tylko polityczny, ale także ekonomiczny, społeczny i kulturowy. Znajdujące się między Rosją a Unią Europejską państwo ukraińskie stanowiło i stanowi odmienny przypadek reform systemu politycznego i jest interesującym wyzwaniem badawczym²⁴³.

Jak zauważa J. Hrycak, Zbigniew Brzeziński nazwał proklamowanie niezależności Ukrainy w 1991 r. jednym z trzech (obok rozpadu imperium austro-węgierskiego w 1918 r.

i podziału Europy na dwa bloki w 1945 r.) najważniejszych wydarzeń geopolitycznych XX wieku. Po proklamowaniu niepodległości Ukraina stała się jednym z największych państw Europy. Po tak wielu politycznych niepowodzeniach i ofiarach Ukraińcy mogli czuć się wybrańcami losu: nie tylko im przypadł zaszczyt zburzyć ostatnie imperium. Samo burzenie na szczęście przebiegało bez rozlewu krwi i bez specjalnych wysiłków z ich strony²⁴⁴.

Stosując terminologię Zbigniewa Brzezińskiego, Ukraina stała się jednym z „kluczowych sworzni geopolitycznych”²⁴⁵. Położenie na skrzyżowaniu osi geopolitycznych Wschód–Zachód i Północ–Południe oraz dostęp do Morza Czarnego gwarantowało jej unikatowe usytuowanie.

Trzeba też podkreślić, że Ukraina jest drugim co do wielkości państwem Europy. Takie cechy geopolityczne powodują, że Ukraina jest ważnym przedmiotem rywalizacji o wpływy, „stawkę w grze”²⁴⁶ oraz jednym z kluczowych aktorów regionalnych.

Na sytuację geopolityczną Ukrainy, według Nadii Gergało i Pawła Frankowskiego, składa się nie tylko wielkość jej terytorium i położenie geograficzne, lecz również inercja historyczna zarówno wewnątrz kraju, jak i na zewnątrz. Zdaniem tych autorów wielowiekowa dominacja Moskwy oraz przynależność Ukrainy do obszaru postradzieckiego utrwaliła w świadomości zachodniego świata algorytm myślenia i postrzegania tego obszaru jako strefy

242 J.Hrytsak, Jeszcze raz o stosunku Ukraińców do Polaków, Więź, 41 (1998), nr 473 (marzec), s. 15-52.

243 W.Baluk, System polityczny niepodległej Ukrainy i Białorusi [w:] Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich. Tom 2. Ukraina i Białoruś: przeszłość i współczesność ziem między Rzeczpospolitą a Rosją, red. nauk. Waldemar Paruch, Lublin 2013, s.120.

244 J.Hrytsak, Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 323

245 Z.Brzeziński, Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa 1998, s. 50. Według Brzezińskiego „sworzeń” to państwo, którego znaczenie „nie załeży od potęgi czy ambicji, leczna ważnym położeniu geograficznym i skutkach jego potencjalnej niestabilności dla zachowań graczy geostrategicznych”.

Ibidem, s. 49.

246 T.Kapuśniak, Ukraina jako obszar wpływów międzynarodowych po zimnej wojnie, Warszawa–Lublin, 2008, s. 78.

wpływu Rosji, między innymi dlatego, że w początkowym okresie po uzyskaniu niepodległości Ukraina nie była liczącym się aktorem na scenie politycznej świata²⁴⁷.

Etap narodzin nowego systemu politycznego na Ukrainie odbywał się w dwóch fazach:

latentnej i jawnej. Faza latentna, utajona, pojawiła się w latach 1986-1987 i była wynikiem zmian zachodzących w tym czasie w Związku Radzieckim. W okresie istniejącego tam kryzysu gospodarczego, po śmierci Kostantego Czernienki sekretarzem generalnym KPZR został Michaił Gorbaczow, który zaczął wprowadzać reformy zmierzające do przyspieszenia rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Przeszacowanie wartości sprzyjało procesom demokratyzacji społeczeństwa, przejścia do systemu rynkowego i podejmowania prób stworzenia państwa prawa.

Przejście do nowego systemu odbyło się z określeniem w 1988 r. podstawowych zasad reform politycznych:

1) klarowny podział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą;

2) eliminacja połączenia partii i aparatu państwowego;

3) pluralizm życia politycznego, tworzenie innych partii, jednak przy hegemonii partii komunistycznej.

Konsekwencją stało się pojawienie narodowo-demokratycznej opozycji, wybory deputowanych, utworzenie nowego stanowiska – Przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR – od tego momentu Rada Najwyższa ZSSR zaczęła pracę w trybie parlamentarnym. Jednak najważniejszym skutkiem był upadek ówczesnego systemu władzy, podważenie monopolu władzy partii komunistycznej, wzrost aktywności politycznej społeczeństwa oraz powstanie wielopartyjności.

W rezultacie nabrały tempa procesy rozpadu rdzenia systemu, w społeczeństwie uaktywniły się różnice ideologiczne – zniesienie cenzury w mediach przyczyniło się do rozkwitu nieformalnych organizacji. Wielopartyjność spowodowała powstanie nowego systemu wartości.

Procesowi temu towarzyszyły trudności zrozumienia przez obywateli nowego programu rozwoju. System polityczny ZSSR osiągnął etap przejściowy, lecz jego wpływy na Ukrainie okazały się dość trwałe.

Według Jewhena Golowachy na Ukrainie odbył się instytucjonalny wybuch, który był alternatywą dla ewolucyjnych zmian systemu instytucji społecznych i za który uważa się realizację w najkrótszym terminie kompleksowej reorganizacji instytucjonalnej i uchwalenia nowych prawnych zasad życia społecznego. O wybuchowym charakterze zmian świadczą następujące zjawiska: załamanie się supermocarstwa, brak dominacji ideologii komunistycznej,

247 W.Baluk, System polityczny..., op. cit. s. 123.

rozpad systemu jednopartyjności, zniesienie monopolu własności państwowej, upadek instytucji totalitarnych w dziedzinie życia duchowego. W owym czasie pojawiają się i legalizują nowe instytucje społeczne: układ pionowy władzy prezydenckiej, wielopartyjny system bez dominacji zakazanej partii komunistycznej, własność prywatna i wielki biznes oraz zdezideologizowane struktury władzy²⁴⁸.

W. Gelman uogólniając nurty politologiczne wyróżnia dwuetapowe (według Adama Przeworskiego), trzyetapowe (według Clausa Offego) i wieloetapowe (według Stevena M. Fisha) podejścia do badania zmian systemowych²⁴⁹. W przypadku badań transformacji ukraińskiego systemu politycznego należy posłużyć się trzyetapowym podejściem Dankwarta A. Rustowa, które obejmuje następujące trzy fazy:

1) liberalizacji;

2)podejmowania decyzji politycznych wobec konstruowania reżimu demokratycznego;

3) stabilizacji politycznej – konsolidacji demokracji²⁵⁰.

Wymienione fazy możemy zaobserwować w przypadku analizowania transformacji na Ukrainie. Etap liberalizacji rozpoczął się wraz z okresem nastania przebudowy (pierestrojki) w ZSSR. Etap konstruowania reżimu demokratycznego przypada na lata 1991–1996, od rozpadu ZSRR i rozpoczęcia poszukiwań formuły ustroju politycznego. Etap konsolidacji demokracji bierze początek od przyjęcia nowej konstytucji w 1996 roku i trwa obecnie.

W kwietniu 1985 r. na plenum KC KPZR nowo wybrany sekretarz generalny Michaił Gorbaczow ogłosił politykę „pieriestrojki” społeczeństwa radzieckiego, której istotą było

„poprawienie” demokracji socjalistycznej. M. Gorbaczow wziął kurs na liberalizację reżimu.

Jednak nie należy zbyt wysoko oceniać intencji inicjatorów pierestrojki. Chodziło o liberalizację w ramach „odnowionego socjalizmu”, powrót do norm leninowskich, pluralizm

„socjalistyczny”. W pierwszych latach pierestrojki na Ukrainie niewiele się zmieniło z tego powodu, że władzę sprawował protegowany Leonida Breżniewa, Wołodymyr Szczerbycki. Ten polityk niezbyt aktywnie popierał procesy zmian. Determinantą intensyfikacji życia społecznego i politycznego na Ukrainie była tragedia w Czarnobylu 26 kwietnia 1986 roku. W pierwszą rocznicę katastrofy, czyli 26 kwietnia 1987 r. w Kijowie odbyła się demonstracja, w której uczestniczyli likwidatorzy z Czarnobyla, weterani wojny w Afganistanie i studenci.

Demonstranci domagali się natychmiastowej dymisji kierownictwa republiki oraz władz w Moskwie z powodu ukrywania przez nich prawdziwej informacji o katastrofie. Demonstracja

248 Ye. Golovakha, Postsovetskaya deinstitutsionalizatsiya i stanovleniye novykh sotsial'nykh institutov v ukrainskom obshchestve, Sotsiologiya: teoriya, metody, marketing, Kiyev 2001, № 4.

249 V.Gel'man, Postsovetskiye politicheskiye transformatsii: Nabroski k teorii, „Polis”, 2001, Nr. 1, s. 18.

250 A.Antoszewski, Tranzycja polityczna, [w:] Leksykon politologii, red. A.Antoszewski i R.Herbut, Wrocław 2000, s. 611–612

została rozpędzona przez policję. Te wydarzenia stały się katalizatorem kolejnych, jeszcze większych protestów na Ukrainie.

Komunistyczna Partia Ukrainy zawsze miała w KPZR silną pozycję, dlatego Moskwa bacznie kontrolowała zmiany personalne w Komunistycznej Partii Ukrainy. Po dojściu do władzy M. Gorbaczow nie odwołał I sekretarza KC KPU, a zmiany w ukraińskiej partii komunistycznej nastąpiły dopiero jesienią 1989 roku²⁵¹.

Likwidacja monopolu partii komunistycznej w USRR wprowadziła rywalizację na ukraińskiej arenie politycznej, która toczyła się między demokratyczną opozycją a KPU.

Ostatnia, zdaniem W. Baluka, przeżywała wewnętrzną walkę między suweren-komunistami (Leonid Krawczuk) i konserwatystami (Stanisław Hurenko). Problemem było też to, że ukraińska nomenklatura nie przejawiała wyraźnych żądań niepodległościowych, pragnąc jedynie zwiększenia zakresu praw republiki w sprawach politycznych, ekonomicznych i kulturowych²⁵².

Zdaniem W. Baluka przejawem samodzielności oraz naśladowania przodujących w procesie zmian republik (Litwy, Łotwy oraz Estonii) było uchwalenie przez Radę Najwyższą Ukrainy Ustawy „O językach w Ukraińskiej SRR” (1989), Deklaracji o państwowej suwerenności (1990) i Ustawy „O suwerenności gospodarczej” (1990). Te dokumenty decydowały o tożsamości etniczno-językowej, suwerenności politycznej i niezależności gospodarczej Ukrainy oraz świadczyły o usamodzielnieniu się ukraińskiej nomenklatury partyjnej i gospodarczej²⁵³.

Ważnym czynnikiem aktywizacji życia publicznego i politycznego na Ukrainie był powrót na Ukrainę w 1987 r. ukraińskich dysydentów, w tym m.in. Łewka Łukjanenki, Wiaczesława Czornowiła, braci Michała i Bohdana Goriniw i innych. W 1988 r. utworzyli oni Ukraiński Związek Helsiński (jako następce Ukraińskiej Grupy Helsińskiej), która walczyła o przestrzeganie Deklaracji Praw Człowieka. W 1989 r. z inicjatywy członków Związku Pisarzy Ukrainy oraz Instytutu Literatury im. Tarasa Szewczenki Akademii Nauk Ukrainy utworzono organizację społeczną pod nazwą Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy, zwany także Narodowym Ruchem Ukrainy na rzecz Przebudowy, później w skrócie „Ruchem”.

Na przewodniczącego Ruchu został wybrany pisarz Iwan Dracz.

Pod naciskiem opinii publicznej i opozycji, głównie Ruchu, Rada Najwyższa ZSRR 28 października 1989 r. przyjęła ustawę w sprawie państwowego statusu języka ukraińskiego.

To było ważne zwycięstwo sił demokratycznych, ponieważ do tej pory językiem urzędowym

251 W.Baluk, System polityczny..., op. cit. s. 120.

252 Ibidem, s. 121

253 Ibidem, s. 121

na Ukrainie był język rosyjski. W tym samym miesiącu został zdymisjonowany I sekretarz CK Partii Komunistycznej Ukrainy Wołodymyr Szczerbycki, a na jego miejsce wybrano Wołodymyra Iwaszkę. 27 października 1989 r. została przyjęta Ustawa o wyborach do Rady Najwyższej Ukrainy, która znosiła kwoty dla komunistów, Komsomołu oraz innych organizacjipolitycznych.

Wybory parlamentarne odbyły się na podstawie nowej ustawy w marcu 1990 roku.

Pomimo sprzeciwu i naruszenia przepisów przez Partię Komunistyczną, blokowi demokratycznemu udało się jednak zdobyć 110 mandatów z 450. To była dobrze skonsolidowana siła polityczna, która zjednoczyła się w parlamencie w postaci Rady Ludowej – opozycji parlamentarnej, na czele której stanął akademik Igor Juchnowski. Aktywna i ofensywna taktyka deputowanych w Radzie Ludowej, wspierana przez siły pozaparlamentarne, zwłaszcza Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy oraz inne organizacje demokratyczne, wolne związki zawodowe oraz organizacje studenckie, skutkowała przyjęciem ustaw, które utorowały drogę do niepodległości Ukrainy.

Przyjęcie Deklaracji o suwerenności państwowej Ukrainy było pierwszym krokiem na drodze do niepodległości Ukrainy, ponieważ ogłoszono w niej prymat „suwerenności, integralności i niepodzielności władzy republiki na swoim terytorium oraz niezależności i równości w stosunkach zewnętrznych”. 24 sierpnia 1991 r. Rada Najwyższa przyjęła Deklarację Niepodległości Ukrainy, dzięki której została zrealizowana Deklaracja o suwerenności państwowej Ukrainy oraz proklamowana niepodległość Ukrainy i utworzenie państwa ukraińskiego.

W referendum z 1 grudnia 1991 r. za niepodległość Ukrainy zagłosowało 90,3 proc.

obywateli. Referendum to było jednocześnie aktem elekcji głowy państwa ukraińskiego. W tej walce zwyciężył przedstawiciel starej nomenklatury Leonid Krawczuk. Uzyskanie niepodległości przez Ukrainę spowodowało przyśpieszenie przebiegu transformacji demokratycznej. Przypadek Ukrainy jest dobrym przykładem odgórnego procesu zmian, kiedy to obóz rządzący (nomenklatura) określał i prowadził przekształcenia systemowe. Tworząc formalne instytucje demokratyczne, które miały zagwarantować stabilny i demokratyczny rozwój państwa, władza poszerzała również rolę instytucji nieformalnych, które pozwoliły jej zachować kontrolę na początkowym etapie transformacji postkomunistycznej²⁵⁴. Badając system polityczny Ukrainy warto powiedzieć, że dzisiejsza Ukraina ma podobne problemy, przez które przechodzą wszystkie młode niepodległe państwa. Na Ukrainie procesy transformacji reżimu politycznego odbywały się jednocześnie z tworzeniem infrastruktury instytucjonalnej, która

254 Ibidem, 123.

była potrzebna do normalnego funkcjonowania społeczeństwa. Proces ten charakteryzuje się również brakiem jedności narodowej oraz koniecznością kształtowania się narodu politycznego.

Liberalna polityka rządzącej partii PZPR w Polsce przyczyniła się do ustanowienia i skutecznego funkcjonowania zarówno opozycji politycznej, jak i innych instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Formowanie silnej opozycji w stosunku do reżimu rządzącego w Polsce zaczeło się na przełomie lat 1970-80-tych, czego przejawem stała się działalność związkowej i politycznej organizacji „Solidarność”. Rezultatem jej działalności było zwycięstwo w wyborach w 1989 r. do Sejmu i Senatu oraz wybór Lecha Wałęsy na prezydenta Polski.

Te wydarzenia rozpoczęły nowy etap transformacji ustroju politycznego w Polsce.

Działalność opozycji politycznej na Ukrainie była znacznie słabsza i mniej skuteczna w porównaniu do Polski. Siłą napędową ukraińskiej opozycji była nieliczna inteligencja humanistyczna. Utworzony na potrzeby wyborów do Rady Najwyższej w marcu 1990 r. Blok Demokratyczny którego głównymi uczestnikami był Ludowy Ruch Ukrainy, Ukraińska Grupa Helsińska, Partia Zielonych Ukrainy oraz kilka innych mniejszych partii, w przeciwieństwie do „Solidarności” nie zdobył znaczącego zwycięstwa w wyborach parlamentarnych oraz przegrał kampanię prezydencką w 1991 roku. W rezultacie państwem nadal rządzili przedstawiciele nomenklatury komunistycznej. Jej członkowie współpracowali z chętnymi konformistycznymi działaczami opozycji. Spowodowało to „rozbrojenie” i podział opozycji demokratycznej, której część uzyskała przywileje i stanowiska, a nomenkłatura znacząco wzmocniła swoją pozycję, zdobywszy narodowo-demokratyczną legitymację.

W przypadku nowożytnego okresu historii Ukrainy można stwierdzić, że prawdziwe reformy dopiero się rozpoczęły, i towarzyszą im różnego rodzaju kryzysy – gospodarcze, polityczne, integralności terytorialnej etc.