ROZDZIAŁ I. ZMIANA SYSTEMU PARTYJNEGO I JEGO WSPÓŁZALEŻNOŚCI Z
1.3. M ETODOLOGIA BADAŃ ZMIANY SYSTEMU PARTYJNEGO I TRANSFORMACJI USTROJOWEJ
Faktem jest, że wśród współczesnych badaczy partii politycznych i systemów partyjnych występuje różnica zdań w kwestii interpretacji i wyjaśnienia istoty systemu partyjnego.
Najczęściej system partyjny określa się jako „struktura polityczna, złożona z samodzielnych,
177 Ibidem, s. 61.
lecz wzajemnie powiązanych elementów – partii”178, albo jako „zbiór istniejących na politycznej scenie partii politycznych, który nie jest ich prostą sumą, lecz jest sumą ich wzajemnych oddziaływań”179, względnie „układ legalnie działających w danym państwie partii politycznych”180. Ten element zwraca uwagę na zagadnienie związków między poszczególnymi patiami, na zagadnienie rywalizacji między nimi, co prowadzi do zmiennych definicji systemu partyjnego, ujmujących go jako „formy i warunki współpracy lub rywalizacji partii politycznych w walce o zdobycie władzy politycznej albo w jej sprawowaniu”181.
Przede wszystkim, dominuje podejście metodologiczne o charakterze deskryptywnym.
Przeważają analizy dotyczące szeroko rozumianego systemu partyjnego, w których uwaga badaczy koncentruje się na opisie samych partii i uwarunkowań ich działalności. W następnej kolejności sytuuje się podejście kwantytatywne, eksponujące ilościowe parametry systemu partyjnego, dynamikę postrzeganą w wymiarze ilościowym (wzrost/spadek liczby członków, wzrost/spadek udziału w systemie reprezentacji, czy w procesie sprawowania władzy, itp.).
Bardzo słabo rozwinęło się do tej pory zastosowanie podejścia systemowego w badaniach nad partiami politycznymi. Rosnąca popularność terminu „system partyjny” nie oznacza użycia podejścia systemowego w analizie, albo posługiwanie się w nim w bardzo różnych znaczeniach, względnie ze wskazaniem pojedynczych wymiarów systemu partyjnego, takich jak normy, relacje miedzy jego uczestnikami czy funkcje realizowane przez partie, szczególnie względem tzw. otoczenia systemu182. Jakie zatem rysują się wyzwania metodologiczne i możliwości badawcze w tym obszarze studiów nad polityką?
Zastosowanie podejścia systemowego, które należy uznać jako wysoce inspirujące wyzwanie metodologiczne i poznawcze, oznacza przyjęcie założenia, że „systemy partyjne są wyodrębnionymi analitycznie dynamicznymi całościami, zdolnymi do zmiany, będącej reakcją na przekształcenia zachodzące w ich otoczeniu” (A.Antoszewski)183. W podejściu systemowym przyjmuje się, że kształt i rozwój systemu partyjnego jest analizowany jako efekt oddziaływania otoczenia, w którym funkcjonuje i na które oddziałuje. W ujęciu D. Eastona system partyjny potrzebuje swoistego zasilania, które jest rezultatem oddziaływania otoczenia, zwłaszcza informacyjnego, ale także poprzez swoje funkcjonowanie wywołuje zmiany
178 Kategorii politicheskoy nauki, Moskva, ROSSPEN 2002, s. 309.
179 Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej, Pod redakcją A.Antoszewskiego i R.Herbuta, Wrocław 1998, s. 129.
180 M.Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977, s. 15, 16.
181 W.Sokół, System partyjny…, s. 111.
182 Ibidem, s. 112.
183 A.Antoszewski, Perspektywy demokracji w Europie Wschodniej [w:] Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej, Wrocław 1998, s. 14.
w otoczeniu. I w tej perspektywie badawczej należy upatrywać szans i możliwości prowadzenia pogłębionej analizy odnośnie konkretnego badanego systemu partyjnego184.
Jedną z najbardziej trafnych definicji systemu partyjnego była zaproponowana przez rosyjską badaczkę Tatianę Szmaczkową: „system partyjny jest ograniczony ramami przestrzeni politycznej, złożonej z niezależnych elementów (partii) i definiowanej ich ilością, parametrami oraz możliwościami koalicyjnymi”185.
Wśrod ukraińskich politologów warte uwagi jest z kolei określenie systemu partyjnego Antoniny Kolodij, według której jest to „forma zarządzania społeczeństwem, w sytuacji rywalizacji kilku partii o władzę w ramach mechanizmu wykorzystania rozchodzących się, bądź nawet krzyżujących interesów, w celu rozwiązania aktualnych problemów życia społecznego i zabezpieczenia w ten sposób postępu socjalnego” 186. Taka definicja, zdaniem А. Kolodij, w znacznym stopniu rozwiązuje spór o to, które partie należy odnieść do systemu partyjnego, a które – nie (co jest kwestią często dyskutowaną, gdyż – jak wiadomo – część politologów wychodzi z założenia, że nie wszystkie partie tworzą właściwy system partyjny, i że należy go zawężać jedynie do tzw. partii relewantnych). Zaproponowana definicja przechodzi też do porządku wokół innego sporu, mianowicie o to, pod jakim warunkami ten czy inny zbiór partii można uważać za sformowany (czyli realny) system partyjny.
Giovanni Sartori uważa, że o systemie partyjnym jako takim można mówić tylko wtedy, kiedy na arenie politycznej istnieją przynajmniej dwie konkurujące partie polityczne.
W autorytatywnej edycji encyklopedii partii i systemów partyjnych187 podano najbardziej rozpowszechnioną dziś w nauce o polityce definicję (zasadzającą się na znanej tezie Maurice’a Duvergera), zgodnie z którą system partyjny – to „konfiguracja partii politycznych, funkcjonująca na podstawie przyjętych stabilnych praktyk zachowania politycznego w ramach ustrukturyzowanej przestrzeni politycznej”188.
Teoretyczna analiza funkcjonowania systemów partyjnych na pewno nie będzie pełna bez indeksów ilościowych. Można zaproponować następującą listę indeksów dla analizy funkcjonowania i rozwoju systemów partyjnych:
1) ogólna liczba partii;
2) liczba relewantnych partii (stabilnych partii, partii, które posiadają potencjał do koalicji oraz szantażu politycznego);
184 T.Sasińska-Klas, Najnowsze wyzwania w metodologii i badaniach w zakresie nauk społecznych, „Politeja” 2015, nr 36, s.165-179.
185 T.B.Shmachkova, Mir politicheskikh partiy, „Polis”1992, nr 1-2, s. 230.
186 Bahatopartiynistʹ i demokratyzatsiya v Ukrayini: vyskhidni na nyzkhidni trendy v roky nezalezhnosti, http://political-studies.com/?p=692. (data odczytu 13 IX 2016).
187 M.Żmigrodzki, Teoria partii politycznych, Lublin, UMCS 1999, s. 155.
188 Ibidem , s. 157.
3) indeks frakcyjności;
4) indeks agregacji;
5) indeks efektywnej liczby partii parlamentarnych i wyborczych;
6) indeks stabilności preferencji partyjnych;
7) charakterystyka spectrum lewica-prawica;
8) cząstka komunistycznych, faszystowskich partii oraz partii protestu;
9) cząstka partii etnicznych;
10) poziom identyfikacji partyjnej;
11) indeks dysproporcji.
Systemy partyjne można rozpatrywać statycznie, np. jako liczbę partii obecnych w systemie, oraz dynamicznie, np. jako struktury (normy i praktyka) konkurencji i współpracy partyjnej. Każdy z tych elementów jest ważny dla różnych systemów partyjnych. One determinują układ sił, rolę partii w systemie, jej wagę, specyfikę dyscypliny wewnątrzpartyjnej oraz tryb relacji z innymi partiami, kontakt z elektoratem etc. Zmiana któregoś z tych statycznych lub dynamicznych elementów powoduje na ogół zmianę systemu partyjnego (tzn. sposobu wzajemnego oddziaływania jego elementów). Analiza takich przekształceń pozwala wyjaśnić, w której sytuacji mamy do czynienia bezpośrednio ze zmianą systemu partyjnego, a w której jedynie z korektą, która nie jest zbyt istotna. Zwóćmy uwagę na analizę wskaźników, które mają największe znaczenie.
Te wskaźniki charakteryzują się jako specyfikacja głównych wymiarów systemów partyjnych. Ważnymi wskaźnikami są:
a) ogólna wolatylność: zmiana w wynikach głosowań między wyborami;
b) polaryzowanie: ideologiczny dystans między partiami (na przykład dystans na skali lewica-prawica);
c) efektywna liczba partii i indeks frakcjonalizacji, wskazujące liczbę partii, które mają znaczenie na poziomie parlamentarnym;
d) dysproporcjonalność wyborcza – różnica między ilością przydzielonych miejsc oraz ilością głosów oddanych na partie;
e) liczba kluczowych wymiarów – wskaźnik struktury podziałów (cleavages) systemu189. Uwzględnienie zjawiska chwiejności w przypadku zmiany systemu partyjnego zależy od jego wpływu na strukturę i dynamikę rywalizacji partyjnej. Zwiększająca się chwiejność
189 J.E.Lane i S.Ersson, Comparing Party System Change,
http://dl.lux.bookfi.org/genesis/258000/3825064a85c958143c177b683a57f7c7/_as/[Jan-Erik_Lane,_Paul_Pennings]_Comparing_Party_Sys(BookFi.org).pdf (data odczytu 22 VIII 2015).
również oznacza podwyższenie niepewności zwycięstwa w wyborach. Im większą staje się ta niepewność, tym bardziej konkurencyjny będzie system partyjny190.
Zmianę systemu partyjnego można zdefiniować jako trwałe przemiany w relacjach międzypartyjnych, będących wynikiem zarówno ich rywalizacji, jak i współpracy. Zmiana systemu partyjnego może być spowodowana czynnikami dotyczącymi samych partii.
Na przykład liczba, dystans oraz rozmiar partii, lub czynnikami związanymi z systemem:
środowisko instytucyjne, w którym partie działają (np. system wyborczy). Te czynniki są istotne dla sposobów, w które partie rywalizują oraz współpracują tak w ramach rządu, jak i poza nim.
Należy rozróżniać trzy rodzaje zmian systemu partyjnego:
a) stabilność czy inercja: nie ma żadnej fundamentalnej zmiany w środowisku instytucjonalnym, w którym partie działają, ani w ich liczbie, rozmiarze czy dystansie.
W większości przypadków stabilność systemu partyjnego jest wynikiem stałego i instytucjonalnie wyznaczonego wzorca współpracy i rywalizacji partyjnej.
b) zmiana stopniowa: jeden czy więcej głównych elementów systemów partyjnych zmieniają się stopniowo. Ten rodzaj zmiany jest stały, lecz jest również tak ograniczony w przestrzeni, że inne cechy systemu pozostają bez zmian. W takim przypadku każdy rozwój (na przykład powstawanie nowych partii, wzrost polaryzacji, wolatylność systemu) pozostaje samowystarczalny. Stopniowa zmiana może mieć również dalekosiężne skutki, ponieważ wpływa na główne komponenty systemów partyjnych oraz zachowania partii.
c) zmiana radykalna. W krótkim okresie systemy partyjne zmieniły się fundamentalnie, wskutek przemian związanych z aktorami sceny politycznej oraz zmianami instytucjonalnymi.
Oprócz przypadków redemokratyzacji inne formy radykalnych zmian są niedawne. Lecz, jak wskazano powyżej, nawet w wypadkach zmiany radykalnej czasami trudno znaleźć trwałe jej skutki dla funkcjonowaniu systemu partyjnego191.
Przed przejściem do uzasadnienia celowości analitycznych konstrukcji, używanych w tym badaniu, należy odpowiedzieć na pytanie o istniejące narzędzia i sposoby badania wskazanych cech systemu partyjnego.
Mimo to, że duża część publikacji poświęconych transformacji, jej specyfice oraz formom, została opublikowana w drugiej połowie XX wieku, znaczna ich część nie utraciła aktualności na obecnym etapie. Max Weber jeszcze w 1919 r. w swoim słynnym wykładzie
„Polityka jako zawód i powołanie”192 przeanalizował proces transformacji wąskiego kręgu podobnie myślących liderów w masową partię polityczną, zorganizowaną zgodnie z wyraźnymi
190 Ibidem
191 Ibidem
192 M.Weber, Politika kak prizvaniye i professiya, Moskva 1990, s. 644-675.
zasadami hierarchii. Ten proces (jak później zaznaczał Seymur Martin Lipset) faktycznie określił zarysy rynku politycznego i stał się źródłem kształtowania systemu partyjnego, opartym na ideologicznej różnicy programów. Właśnie instytucjonalizowane partie polityczne otrzymały możliwość brania udziału w mobilizacji swoich zwolenników i stworzenia tym samym nowej, społecznej tożsamości politycznej, która z kolei cementowała strukturę systemu partyjnego.
G. Sartori w 1976 roku w pracy „Partie i systemy partyjne”193 zaproponował postrzeganie systemu partyjnego jako zbioru partii politycznych, biorących udział w życiu politycznym państwa. Stosując kategorię relewantności do wszystkich aspektów procesu politycznego, w tym także systemów partyjnych, G. Sartori wykorzystał jako podstawę dla swoich badań przestrzeni politycznej kategorię systemu partyjnego partii relewantnych, uważając, że węższy przedmiot badania – zbiór relewantnych partii politycznych konkretnego państwa – da badaczowi wyraźniejszy i lepiej określony obszar dla analizy. Inne partie polityczne – nierelewantne (w rozumieniu G. Sartoriego), pozbawione realnego wpływu politycznego na proces sprawowania władzy – pozostają swoistym tłem dla rywalizacji partii lub zjednoczeń politycznych.
Przykładem rozwoju pomysłu G. Sartoriego o konieczności ewidencji realnego politycznego wpływu partii na proces polityczny stało się użycie w szeregu badań pojęcia
„efektywnej liczby partii”194. Jednocześnie zaczęto wydzielać partie, mające potencjał
„szantażu”195, które mogłyby blokować efektywną działalność organu ustawodawczego, albo próby powołania rządu.
G. Sartori wskazuje na oczywisty związek między procesami fragmentacji i stabilizowania systemu partyjnego. Sugeruje on dosyć jasną metodę ewidencji interesów relewantnych graczy i obrachunku miary ich wpływów za pomocą zestawu narzędzi analizy ilościowej.
Ściśle powiązaną z kategorią relewantności jest kategoria formatu systemu partyjnego, która jest jednym z głównych kryteriów badania zewnętrznych cech systemu partyjnego.
Gennadij Gołosow uważa, że format systemu partyjnego wyznacza się charakterystykami
193 G.Sartori, Parties and Party Systems. A Framework for Analysis, Cambridge 1976 , s. 344.
194 M.Laakso, R.Taagepera, Effective Number of Parties: A Measure with Application to West Europe,
“Comparative Political Studies” 1997, vo. 12, nr 1, s. 14 i nast.
195 Chodzi tu o dwuelementową koncepcję Giovanniego Sartoriego (potencjał koalicyjny ipotencjał szantażu).
Według Sartoriego potencjałem koalicyjnym dysponują partie, które organizacyjnie ipolitycznie mogą wpływać nakształt conajmniej jednej zteoretycznych koalicji gabinetowych. Ale branie pod uwagę tylko tego czynnika jako decydującego w przetargach politycznych, okazało się nie wystarczające. Stąd potrzeba rozbudowy narzędzia analizującego partie nie relewantne i uwzględnianie także potencjału szantażu politycznego. Potencjał ten określa, jak pod wpływem funkcjonowania badanej partii zmieniają się interakcje pomiędzy pozostałymi ugrupowaniami relewantnymi. Innymi słowy, chodzi owpływ nazmianę dotychczas funkcjonujących wzorców zawierania koalicji.
Pojawia się wtym miejscu szereg pytań, dotyczących określenia poziomu relewancji imierników systemu partyjnego, które pozwalają zaklasyfikować partię dogrona mogących zmienić jego kształt.
przestrzeni politycznej, w której systemy partyjne istnieją196. Format systemu partyjnego charakteryzuje aktorów politycznych, którzy biorą udział w walce o miejsca w parlamencie i tworzenie rządu, oraz daje możliwość zrozumienia specyfiki walki politycznej w ramach odrębnych cyklów elektoralnych197.
Jednocześnie należy brać pod uwagę najważniejszy czynnik, który znacznie podwyższa stopień relewantności aktora politycznego. Jest nim poziom rozwoju informacyjnej i komunikacyjnej przestrzeni politycznej, podwyższenie stopnia polityzacji procesu zarządzania państwem i podejmowania decyzji, oraz praktyka informacyjnego wpływu na sposób politycznego zachowania partii-rywala.
Można z pewnością stwierdzić, że progiem relewantności jest próg wyborczy – odsetek głosów, który muszą uzyskać partie polityczne albo koalicja partii (blok wyborczy), aby wejśc do parlamentu.
Z pojęciem mechanizmu funkcjonowania systemu partyjnego jest ściśle powiązana kategoria dystansu ideologicznego systemu partyjnego. Tradycyjnie stosowana przy analizie dystansu ideologicznego matryca „lewica – prawica” powinna być adaptowana do konkretnego przypadku z uwzględnieniem tradycji politycznej i narodowych właściwości kultury politycznej.
To pojęcie jest analityczną konstrukcją, za pomocą której można rozdzielać konkretne partie polityczne (na podstawie ich programów i rzeczywistych zachowań politycznych) na osi orientacji politycznych. Dystans ideologiczny wyznacza poziom polaryzowania systemu partyjnego, pozwalając wnioskować przypuszczenia o sile koalicyjnego potencjału partii w ramach konfiguracji politycznej, zbudowanej na podstawie wyników kolejnego cyklu wyborczego.
Istnieją trzy tradycyjne sposoby oceny dystansu ideologicznego między relewantnymi partiami w konkretnym systemie politycznym:
a) ocena ekspertów;
b) analiza treści programowych dokumentów partii;
c) socjologiczne badania stabilnych politycznych preferencji i poglądów wyborców.
Tradycyjnie dla oceny dystansu ideologicznego między relewantnymi partiami w konkretnym systemie politycznym wykorzystuje się skalę „lewica – prawica”. Informacyjną podstawą przy analizie położenia partii politycznej w przestrzeni „lewica – prawica” może być zbiór dokumentów programowych, np. program polityczny, oświadczenia i wywiady liderów
196 G.Golosov, Formaty partiynykh sistem v novykh demokratiyakh: institutsional'nyye faktory neustoychivosti i fragmentatsii, „Polis” 1998,nr 1, s. 35.
197 V.Hloušek, L.Kopeček, Konfliktní demokracie. Moderní masová politika ve střední Evropě, Brno 2004, s. 254.
partii, oraz wyniki głosowania w parlamencie, odnoszące się do konkretnych projektów politycznych, pozycjonowanie się partii w przestrzeni politycznej i wyniki badań opinii publicznej w kwestii postrzegania partii politycznych w kategoriach „lewica – centrum – prawica”. W celu użycia metody kompleksowego opisu systemu partyjnego usprawiedliwionym krokiem będzie stosowanie sposobu oceny eksperckiej dla wyznaczenia dystansu ideologicznego między relewantnymi partiami i formowania przestrzennego modelu dystansu ideologicznego.
Kształtowaniu się systemu partyjnego w takim postkomunistycznym kraju, jakim jest Ukraina, towarzyszy przezwyciężenie postkomunistycznego charakteru systemu partyjnego, oraz ruch od niestabilnego (postkomunistycznego) do stabilnego systemu partyjnego198. Przezwyciężenie postkomunistycznego charakteru systemu partyjnego wymaga spełnienia następujących warunków:
1) pojawienie się nowej struktury spektrum partyjnego, likwidacja przeciwstawiania się na osi „post-komuniści – „opozycja demokratyczna”;
2) likwidacja dominacji partii, dziedziczki partii komunistycznej, i kształtowanie się po lewej stronie spektrum politycznego samodzielnych, konkurujących między sobą aktorów;
3) ustalenie instytucjonalnej stabilności systemu elektoralnego i stabilizowanie preferencji elektoralnych, wzrost elektoralnej samoidentyfikacji obywateli.
Współczesna nauka o polityce ma dosyć zaawansowane narzędzia badania stabilnych systemów partyjnych i wyjaśnienia mechanizmów ich funkcjonowania (opracowanych na podstawie badań demokracji zachodnioeuropejskich). Jednocześnie dla badania systemów partyjnych, znajdujących się w stanie przejścia od niestabilnych do stabilnych, ustala się konieczność opracowania metody kompleksowego opisu procesu kształtowania się systemu partyjnego państwa postkomunistycznego. Uważa się, że istotnym ograniczeniem jest brak uwagi w stosunku do elementów zewnętrznego środowiska systemu, które obecnie wywierają coraz większy wpływ na strukturę systemu partyjnego.
Dla opisu czynników, determinujących proces zmiany systemu partyjnego, wykorzystuje się koncept środowiska zewnętrznego, który składa się z dwóch przestrzeni: ramy instytucjonalnej i socjalnego środowiska systemu partyjnego. Socjalne środowisko systemu partyjnego bada się w ramach trzech problemów wzajemnych powiązań między socjalną strukturą społeczeństwa i systemem politycznym, sformułowanych na podstawie badań rozwoju i zmian wspólności socjalnych Steyna Rokkana i Seymura Lipseta199:
198 H.Kitschelt, The Formation of Party Systems in East Central Europe, “Politics and Society” 1992, vol. 20, nr 1, s. 7 i nast.
199 S.M., Lipset, S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignmеnts…, s. 66.
a) wyborca zawsze oddaje przewagę tej partii, która jak najlepiej reprezentuje jego interesy;
b) interesy wyborcy odpowiadają politycznym celom tej grupy społecznej, do której on należy;
c) polityczne cele grup społecznych, włączonych do konfliktu, przedstawione w przestrzeni politycznej przez partie polityczne.
Na początku lat 90-tych w środowisku politologów rozwinęła się dyskusja wokół tezy S. Lipseta o tym, że klasy jako elementy struktury społeczeństwa faktycznie umierają. Jako potwierdzenie tej tezy w krajach demokracji skonsolidowanej obserwujemy stopniowe zanikanie zależności preferencji wyborczych od położenia socjalnego. Takim wnioskiem S. Lipset kontynuował weberowską tezę o tym, że interes ekonomiczny jest tylko częścią systemu wartości i świadomości osoby200.
W ślad za S. Lipsetem, polscy politolodzy Mirosława Grabowska i Tadeusz Szawel słusznie dochodzą do wniosku, że na współczesnym etapie klasowy i ekonomiczny determinizm zastępuje się sprzecznościami, leżącymi wzdłuż socjokulturowych osi podziału społeczeństwa201.
Badając instytucjonalne ramy procesu kształtowania się i zmiany systemu partyjnego, można wyodrębnić czynniki instytucjonalizacji systemu partyjnego, zdefiniować tendencje rozwoju systemu wyborczego, zbadać cały zbiór aktów prawnych, przedstawiających reguły uczestnictwa i zachowania politycznego w przestrzeni politycznej.
We współczesnej nauce o polityce dominuje podejście metodologiczne o charakterze deskryptywnym. Przeważają analizy, dotyczące szeroko rozumianego systemu partyjnego, w których uwaga badawcza koncentruje się na opisie partii i uwarunkowaniach ich działalności.
W następnej kolejności sytuuje się podejście kwantytatywne, eksponujące ilościowe parametry systemu partyjnego, dynamikę postrzeganą w wymiarze ilościowym (wzrost/ spadek liczby członków, wzrost/spadek udziału w systemie reprezentacji, w procesie sprawowania władzy, itp.). W bardzo ograniczonym stopniu rozwinęło się natomiast zastosowanie w badaniach nad partiami politycznymi podejścia systemowego. Rosnąca popularność terminu „system partyjny”
nie oznacza użycia podejścia systemowego w analizie.
W podejściu systemowym przyjmuje się, że kształt i rozwój systemu partyjnego jest analizowany jako efekt oddziaływania otoczenia, w którym funkcjonuje i na które wywiera
200 Ibidem, s. 70
201 Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycxznej Polsce, Warszawa, PAN 2001, s. 176.
wpływ. W ujęciu Davida Eastona202 system partyjny potrzebuje swoistego zasilania, które jest rezultatem oddziaływania otoczenia, zwłaszcza informacyjnego, ale także poprzez swoje funkcjonowanie wywołuje zmiany w otoczeniu. W tej perspektywie badawczej należy upatrywać szans i możliwości prowadzenia pogłębionej analizy odnośnie do konkretnego badanego systemu partyjnego203.
M. Lorencka stwierdza, że dynamikę zmiany systemu partyjnego można śledzić opierając się na zmiennych, określanych przez niektórych politologów mianem konstytutywnych elementów systemu partyjnego. Fakt wyodrębnienia tych zmiennych jest w dużej mierze subiektywną decyzją każdego badacza. Istnieją jednak pewne uniwersalne elementy (właściwości) systemu partyjnego, które w przekonaniu większości politologów mogą być odpowiedzialne za sposób, w jaki rywalizują ze sobą partie, a więc mogą mieć wpływ na ukształtowanie się specyficznego mechanizmu rywalizacyjnych i kooperacyjnych powiązań o charakterze wewnątrzsystemowym204.
Przy prowadzeniu badań istotne jest wyjaśnienie specyfiki funkcjonowania parlamentaryzmu, określenie relacji między władzą ustawodawczą a wykonawczą oraz określenie zmiany instytucjonalnego wizerunku systemu politycznego i racjonalnych praktyk uczestnictwa politycznego partii politycznych.
Instytucjonalne podejście w badaniu systemów partyjnych opiera się na akcentowaniu wpływu na proces kształtowania się systemu partyjnego szeroko rozumianych ram instytucjonalnych (Giovanni Sartori, Мarek Sobolewski, Rein Taagepera oraz klasyczny przykład podejścia instytucjonalnego – prace Maurice’a Duvergera). Natomiast przedstawiciele podejścia socjologicznego (Lawrence Mayer, Abraham Rappoport) przywiązują szczególną wagę do procesu kształtowania się i zmiany systemu partyjnego na podstawie już istniejących linii rywalizacji socjalnej w systemie partyjnym, odbijającym prawdziwe polityczne interesy różnych grup socjalnych. Ważne w tym kontekście jest ujawnienie istniejących w społeczeństwie osi rozłamów socjokulturowych i ich interpretacja w kategoriach politycznych.
Dla przeprowadzenia kompleksowego badania systemu partyjnego niezbędne jest wykorzystanie takiej metody, która pozwalałaby na stosowanie zbioru procedur i analiz w celu badania systemu partyjnego jako konceptu racjonalnego, kształtującego się pod wpływem tendencji rozwoju procesu politycznego i przestrzeni kraju, co jest możliwe w ramach neoinstytucjonalnego podejścia metodologicznego.
202 D.Easton, A systems analysis..., op. cit., p. 185.
203 T.Sasińska-Klas, Najnowsze wyzwania..., op. cit., s.165-179.
204 M.Lorencka, Włoski system partyjny…, op. cit., s. 18-19.
Kompleksowa metodyka badania systemu partyjnego, pozwalająca ocenić proces jego kształtowania, jak i przedstawienie tego procesu w dynamice historycznej, musi nosić charakter mieszany, godząc w sobie elementy jakościowej i ilościowej analizy przy ewidencji wzajemnej warunkowości i wzajemnego wpływu elementów środowiska zewnętrznego205.
Zastosowanie mieszanej zasady pozwala przy analizie konkretnej sytuacji uwzględniać różne charakterystyki środowiska zewnętrznego, a przy użyciu metod matematycznych (wyznaczenie i rozliczenie zestawu wskaźników) stwarzać przestrzenne modele systemu partyjnego na różnych etapach jego rozwoju. Stosowanie takiej metody pozwoli uniknąć fragmentarycznej i niekompletnej analizy systemu partyjnego.
Na podstawie badania współczesnej historiografii problemu, istniejących podejść teoretycznych do analizy procesów kształtowania się systemów partyjnych w kontekście transformującej się przestrzeni politycznej, warto zastosować niżej wymienioną kolejność prowadzenia badania systemu partyjnego206.
1. Krok pierwszy polega na opisie zewnętrznego środowiska systemu partyjnego.
Teoretyczny koncept środowiska zewnętrznego stosuje się dla kompleksowego określenia czynników, determinujących proces kształtowania się systemu partyjnego, który składa się z dwóch powiązanych przestrzeni: środowiska socjalnego systemu partyjnego oraz ram instytucjonalnych funkcjonowania systemu partyjnego.
Badając instytucjonalne ramy procesu zmiany systemu partyjnego, ważne jest wyjaśnienie specyfiki funkcjonowania parlamentaryzmu w badanym kraju, wskazanie relacji między władzą wykonawczą a ustawodawczą, określenie tendencji rozwoju ustawodawstwa wyborczego, zbadanie aktów ustawodawczych, które opisują reguły zachowania graczy w przestrzeni politycznej. Badanie środowiska socjalnego opiera się na aktualnych danych społeczno-ekonomicznych.
2. Krokiem drugim jest analiza cyklów wyborczych i wyjaśnienie ich wpływu na proces kształtowania się i zmiany systemu partyjnego oraz wyodrębnienie etapów zmian.
Funkcjonowanie systemu partyjnego ma swoje momenty kluczowe – wybory parlamentarne. Za punkt wyjścia w badaniu systemu partyjnego wydaje się usprawiedliwione użycie ram jednego elektoralnego cyklu. Przyczyną takiej decyzji jest sytuacja (charakterystyczna dla wszystkich państw postkomunistycznych), kiedy tylko relewantne partie polityczne kontynuują funkcjonowanie jako pełnowartościowi uczestnicy procesu politycznego.
205 Szerzej na ten temat zob. K.Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa, PWN 2004, passim.
206 I.Zhukovskiy, Stanovleniye partiynoy sistemy Respubliki Pol'sha, Kaliningrad: Izd-vo RGU im. I. Kanta 2010, s. 84-87.
Wiąże się to ze specyfiką stosowanych ustawodawczych warunków państwowego finansowania partii i organizacji politycznych, oraz z wyeliminowaniem kategorii nierelewantnych aktorów politycznych z przestrzenie informacyjnej, bowiem dostęp do tak zwanego "newsmakingu" w partiach i organizacjach pozaparlamentarnych jest znacznie niższa, aniżeli w partiach, znajdujących się w parlamencie.
Można przypuszczać, że etapami kształtowania się i zmiany systemu partyjnego są cykle elektoralne. Jednocześnie mogą pojawiać się etapy dodatkowe w zależności od siły wpływu na system partyjny tych czy innych wydarzeń procesu politycznego.
3. Krok trzeci polega na badaniu mechanizmu systemu partyjnego, ujawnieniu dystansu ideologicznego i analizie relewantności poszczególnych partii politycznych. Relacje między elementami systemu partyjnego warto wyjaśniać za pomocą zmiennych, kształtujących właśnie mechanizm systemu partyjnego. Analizuje się stopień konkurencyjności systemu partyjnego.
Drugim czynnikiem, branym pod uwagę, jest charakter konkurencji politycznej partii relewantnych, oceniany na podstawie kategorii potencjału koalicyjnego oraz roli (konstruktywnej albo destruktywnej) opozycji parlamentarnej. Opis dystansu ideologicznego systemu partyjnego oparty jest na analizie zmiany programów partyjnych i platform wyborczych.
Zasadniczym elementem badania jest ocena strategii politycznych partii relewantnych, przy analizie których wyjaśnia się zmiana ich dystansu ideologicznego. To pojęcie jest konstrukcją analityczną, za pomocą której można umieszczać konkretne partie polityczne (na podstawie zmiany ich programów i realnej działalności politycznej) na osi politycznych wartości i orientacji.
4. Analizując zmiany przestrzennych modeli systemu partyjnego w pewnych cyklach wyborczych, badacz ocenia przeniesienia siły wyborczej od partii prawicowych do partii lewicowych za pomocą metody zestawienia siły wyborczej aktora politycznego według wyników kilku cyklów elektoralnych, na którą nakłada się ocena dystansów ideologicznych partii relewantnych. Taka ocena daje możliwość formułowania wniosków o stabilności elektoralnych preferencji i komponentów ideologicznych programów relewantnych partii politycznych.
5. Ostatnim etapem przeprowadzenia badania jest stworzenie przestrzennych modeli na podstawie indeksów i innych ilościowych wskaźników. Wykorzystanie charakterystyk procesu politycznego za pomocą rozmaitych indeksów daje możliwość rozpatrywania zmiany systemu partyjnego w procesie, w dynamice, pozwalając ocenić właśnie specyfikę zachodzących zmian, i jako wynik, ujawnić wpływ zmian warunków konkurencji politycznej na proces zmian partyjnego systemu i transformacji przestrzeni politycznej w całości.
Z reguły indeksy, które opisują systemy partyjne, oblicza się na podstawie danych wyborów parlamentarnych. Pozwala to na odnotowanie najbardziej znaczących dla analizy przestrzeni politycznej wskaźników: indeks relewantności gabinetowej; indeks gabinetowej (rządowej) odpowiedzialności; indeks agregacji, indeks fragmentacji, indeks frakcyjności, indeks polaryzacji.
Koncentrując badanie systemu partyjnego na zakresie partii relewantnych, warto wykorzystać zestaw indeksów, charakteryzujących różne aspekty systemu partyjnego.
Jeden z najbardziej ważnych w badaniu jest indeks relewantności gabinetowej. Jest obliczany dla każdej konkretnej partii politycznej na podstawie dwóch zmiennych – liczby rządów (gabinetów), uformowanych w badanym okresie, oraz liczby rządów, w których działalności partia brała udział. Wskażnik tego indeksu zawiera się od 0 (jeżeli partia nigdy nie uczestniczyła w tworzeniu rządu w danym okresie) do 1 (jeżeli partia brała udział w tworzeniu wszystkich rządów w danym okresie). Stopień konsolidowania systemu partyjnego jest tym wyższy, im większa liczba partii politycznych ma indeks relewantności gabinetowej dążący do 1. Za pomocą tego wskaźnika również można opisać potencjał koalicyjny konkretnej partii w danym przedziale okresie czasowym. Jednocześnie wydaje się absolutnie słuszne stosowanie czasowej ramy dla przeliczenia tego indeksu.
Ważnym elementem badania systemu partyjnego jest użycie w analizie indeksu agregacji, wprowadzonego do obiegu naukowego przez L. Mayera207. Za pomocą tego indeksu można zmierzyć poziom koncentracji systemu partyjnego, definiowany przez dwie zmienne:
liczbę partii i oddziaływanie partii (przy ocenie oddziaływania wykorzystuje się wskaźnik siły wyborczej partii politycznej).
W najbardziej radykalnych, skrajnych wariantach wskaźnika indeksu koncentracji, system partyjny ma następne charakterystyki.
1.System partyjny jest tym bardziej skoncentrowany, im wyższy jest wskażnik tego indeksu. Skoncentrowany system partyjny charakteryzuje się istnieniem jednego silnego gracza, który ma wysoki potencjał koalicyjny, za pomocą którego ten gracz tworzy gabinet.
2. Słabo skoncentrowany system partyjny charakteryzuje się istnieniem dużego gracza, który ma wysoki potencjał koalicyjny, co jest dodatkowym czynnikiem komplikacji procesu koalicyjnych negocjacji partii relewantnych i sugeruje nietrwałość rządu.
Dla takiego systemu charakterystyczne jest istnienie kilku średnich centrów przyciągania koalicyjnego, konkurujących między sobą za prawo bycia w centrum tworzenia koalicji
207 L.C. Mayer, A Note on the Aggregation of Party Systems [w:] Merkl P. Western European Party Systems, New York 1980, s. 515-520.