Geneza piśmiennictwa

Najstarsze ślady piśmiennictwa liczą około 6000 lat⁷. Autorstwo najstarszej literatury na świecie przypisuje się Sumerom, którzy już cztery tysiące lat przed Chrystusem zamieszkiwali

południo-6 W. Ong, Oralność i piśmiennictwo. Słowo poddane technologii, tłum.

J. Japola, Lublin 1992. Oryginał: Orality and Literacy. The Technologizing of the Word, London 1982; wyd. 2, New York 2002. Oprócz W.J. Onga warto wy-mienić tu takich badaczy, jak Jack Rankine Goody (1919–2015) i Eric Alfred Havelock (1903–1988). Zob. J.R. Goody, Logika pisma a organizacja społe­

czeństwa, Warszawa 2006; E.A. Havelock, Muza uczy się pisać. Rozważania o oralności i piśmienności w kulturze Zachodu, Warszawa 2006. Kulturowe badania tych autorów składające się na „wielką teorię piśmienności” propo-nuje uzupełnić o perspektywę językoznawczą Aleksandra Deskur, «Wielka teoria piśmienności» – podstawowe założenia, krytyka i problemy metodologiczne,

„Academic Journal of Modern Philology” 7 (2018), s. 109–117.

7 Por. S. Obirek, Uskrzydlony umysł. Antropologia słowa Waltera Onga, Warszawa 2010, s. 47.

wą część Mezopotamii. Potrzeby gospodarcze i administracyjne skłoniły ich do utrwalania słowa na miękkiej glinie, którą suszo-no na słońcu, a potem wypalasuszo-no w piecu. Najstarsze, prymityw-ne znaki obrazkowe zostały z czasem zastąpioprymityw-ne przez umowprymityw-ne pismo fonetyczne w postaci krzyżujących się kresek pionowych i poziomych⁸. Zostało ono nazwane pismem klinowym, ponie-waż kreska wyciśnięta w miękkiej glinie miała kształt klina, czyli była grubsza na powierzchni, a cieńsza na końcu zanurzenia ryl-ca⁹. Najstarsze teksty były krótkimi zapiskami o znaczeniu ekono-micznym i administracyjnym, a umieszczano je na wielu małych tabliczkach. Choć trudno ustalić dokładniejszą datę pierwszych sumeryckich utworów historycznych i literackich, datuje się je na początek lub połowę III tysiąclecia przed Chr. Najważniejszymi utworami sumeryckimi są mity mające formę opowiadań epic-kich o licznych bóstwach i królach. Zachowały się na przykład mity o królu Gilgameszu i o jego przyjacielu, herosie Enkidu, o bogu Enki i bogini Ninhursag. Jest też mit o potopie, a także hymny, przysłowia i różne pouczające bajki. Sumerzy stworzyli szkoły pisarzy, w których przepisywano znane utwory, tworząc ich liczne kopie¹⁰.

Sumeryckie pismo klinowe przetrwało. Natomiast mówiony język sumerycki był stopniowo wypierany, począwszy od około 1800 roku przed Chr., przez język akkadyjski, należący do semic-kiej grupy języków, z dwoma głównymi dialektami: babilońskim i asyryjskim. Babliończycy i Asyryjczycy zdobyli Babilonię oko-ło 2200 r. przed Chr., przejęli pismo Sumerów i dostosowali do swojego języka. Przejęli też literaturę i dziedzictwo umysłowe

Su-8 Por. M. Peter, Jak powstała starożytna literatura Bliskiego Wschodu?, w: Tak mówi Bóg. Ogólne wiadomości o Piśmie Świętym, red. tenże, Poznań 1981, s. 7.

9 Por. tamże, s. 7–8.

10 Por. tamże, s. 8.

merów, dzięki czemu epos Gilgamesz zachowany został zarówno w wersjach sumeryckich, asyryjskich i babilońskich. Semici roz-winęli także własną twórczość literacką, której owocem jest epos Enuma elisz zawierający teogonię, czyli mity o rodzeniu się bo-gów, oraz kosmogonię, czyli mity o tworzeniu przez bogów ziemi, słońca i gwiazd¹¹. Obok eposów w starożytnej Babilonii rozwinę-ła się także literatura prawna, a najbardziej znanym i najobszer-niejszym starożytnym zbiorem praw jest kodeks Hammurabiego z XVII w. przed Chr., zawierający, oprócz wstępu i zakończenia, 282 paragrafy¹².

Nieco młodszy od języka sumeryckiego, jest język hurycki, utrwalony także pismem klinowym, a pochodzący z XV w. przed Chr. Utrwalono w nim wiele umów gospodarczych zawieranych w północnej Mezopotamii¹³.

Ważnym etapem w rozwoju piśmiennictwa są zapisy klinowe w języku ugaryckim. W syryjskim mieście Ugarit (dzisiejsze Ras--Szamra) niedaleko Antiochii w XIV i XIII w przed Chr. powsta-ła bogata literatura sakralno-obrzędowa. Widać w niej przejście od wielu skomplikowanych znaków klinowych do alfabetu lite-rowego złożonego z 30 znaków spółgłoskowych pisanych od le-wej strony do prale-wej. Z niego wyewoluował alfabet starofenicki złożony z 22 spółgłosek, który stał się podstawą późniejszych ję-zyków wykorzystujących alfabet. Grecy udoskonalili zapis staro-fenicki przez dodanie samogłosek i znaków przydechu¹⁴.

Gdy chodzi o środowisko kulturowe w którym powstała Bi-blia, należy zauważyć, że najstarsze, oryginalne i przechowywane do dziś teksty izraelskie pochodzą z IX w. przed Chr. z Samarii

11 Por. tamże, s. 9.

12 Por. tamże, s. 9–10.

13 Por. tamże, s. 10.

14 Por. tamże, s. 10; Nowy leksykon biblijny, red. F. Kogler, Kielce 2011, s. 590.

a zostały utrwalone atramentem na ostrakach – tabliczkach gli-nianych i służyły jako pokwitowania odbioru wina oraz oliwy.

W Judei natomiast, na ścianie przy sadzawce Siloe w Jerozolimie znaleziono napis – informację o wybudowaniu przez króla Eze-chiasza podziemnego tunelu wodnego ok. 701 przed Chr. Inne zachowane napisy z Judei to ostraka z Lakisz z pierwszej połowy VI w. zawierające meldunki wojenne w czasie inwazji króla ba-bilońskiego Nabuchodonozora na Jerozolimę¹⁵. Z kolei najstarszy odkryty zapis tekstu biblijnego datowany jest na okres między VII i VI w. przed Chr.: zawiera on błogosławieństwo kapłańskie z Księgi Liczb (6, 24–26) zapisane pismem paleohebrajskim¹⁶. Sta-ry Testament został zapisany w trzech językach: w większości po hebrajsku, w pomniejszych fragmentach po aramejsku, a kilka ksiąg po grecku¹⁷. Natomiast Nowy Testament został napisany po grecku, językiem zachowującym cechy specyficzne dla języków semickich. Od III w. na Zachodzie zaczął upowszechniać się język łaciński i wówczas pojawiły się łacińskie przekłady Biblii (Vetus Itala, Afra, Vulgata), a po nich popularny przekład Biblii z he-brajskiego i greki zwany Wulgatą opracowany w latach 382–406 przez św. Hieronima. Ten ostatni przekład został przyjęty w Ko-ściele katolickim jako oficjalna wersja aż po najnowsze czasy¹⁸.

15 Por. M. Peter, Jak powstała starożytna literatura Bliskiego Wschodu?, s. 19.

16 Zob. G. Barkay, The Priestly Benediction on Silver Plaques from Ketef Hinnom in Jerusalem, „Tel Aviv” 19 (1992), 139–192.

17 Między III a I w. przed Chr. opracowana została Septuaginta (LXX) – przekład Starego Testamentu na język grecki – por. A. Baron, Głoszenie Chrystusa i jego recepcja w starożytności i dziś w aspekcie przepo­

wiadanej treści, w: Głosimy Pana Jezusa Chrystusa. Treść przepowiadania, red. H. Sławiński, Kraków 2017, s. 94.

18 Por. A. Baron, Głoszenie Chrystusa i jego recepcja w starożytności i dziś w aspekcie przepowiadanej treści, s. 96–97. Obszerniej na temat kulturo-wego zróżnicowania chrześcijaństwa w pierwszych wiekach na Wschodzie zob. A. Baron, H. Pietras, Chrześcijaństwo, Kraków 2008, s. 465–475.