Wydawanie książek w najnowszej historii Kościoła katolickiego w Niderlandach

Drukowanie i wydawanie książek są elementem tworzącym toż-samość Niderlandów². W takim nawet stopniu, że lokalny pa-triotyzm głosił, iż twórcą ars Typographicæ – sztuki druku był

1 Filip De Rycke (Belgia) – prezbiter diecezji ’s-Hertogenbosch (Ni derlandy). Ten artykuł czerpie częściowo z angielskiej wersji opu-blikowanej w „Polonia Sacra” 24 (2020) nr 4 (62), s. 105-120. E-mail:

filip.derycke@ruhr-uni-bochum.de. Autor dziękuje s. Oldze Marii Zając, brygidce, ks. prof. Henrykowi Sławińskiemu i ks. Dawidowi Surmiakowi za przekład tekstu na język polski.

2 Por. entoen.nu. De canon van Nederland. Rapport van de Commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon Deel B, Den Haag 2006, s. 24–25 tłum.

ang. A Key to Dutch History. Report by the Committee for the Development of the Dutch Canon Section B, Amsterdam 2007, s. 132–133. Późniejsza wersja tego faktu jednak już nie wspomina – por. entoen.nu en verder. De canon

Niderlander o imieniu Laurens Janszoon Coster. W rzeczywisto-ści on nigdy nie istniał, ale według legendy, Jan Gutenberg, który rzekomo był czeladnikiem L.J. Costera, ukradł narzędzia druku i przewiózł do Moguncji³. Legenda ta ukazuje, jak dumni z wy-dawania książek są Niderlandowie. W rzeczywistości najstarsza książka, wydana w Niederlandach nosi datę 1473, a więc blisko dwadzieścia lat po wydaniu Biblii Gutenberga⁴.

Jak pokazuje historia, rozwój kulturalny, socjalny i religijny w Niderlandach spowodował wzrost zamiłowania do książek.

Znaczącym bodźcem dla tego zamiłowania była Devotio Moderna wyrażona w motcie: „Wszędzie szukałem pokoju i nie znalazłem go, z wyjątkiem siedzenia w kącie z książką”⁵, a w późniejszym etapie była nim rewolucja humanistyczna i Reformacja.

van Nederland. Rapport van de Commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon Deel C, Amsterdam 2007, s. 20; 33.

3 Por. Hadriani Iunii [Adriaen de Jonghe], Hornani, Medici, Batavia.

In qua præter gentis & insulæ antiquitatem, originem, decora, mores, aliaque ad eam historiam pertinentia, declaratur quæ fuerit vetus Batauia, quæ Plinio, Tacito & Ptolemæo cognita: quæ item genuina inclytæ Francorum na­

tionis fuerit sedes, s.l. [Leiden]: Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium 1588, s. 255–257 o wymyślonej historii wynalezienia sz-tuki drukowania przez Costera i o Ioannes quidam … Faustus fuerit omi­

noso cognomine który rzekomo ukradł narzędzia Costera w Wigilię Bożego Narodzenia, uciekł do Amsterdamu i Kolonii i w końcu zdobył fortunę w Moguncji. Ten sam fragment Iunius (tamże, s. 256) po raz pierwszy używa terminu incunabula w odniesieniu do tekstów drukowanych – por.

Y. Sordet, Le baptême inconscient de l›incunable: non pas 1640 mais 1569 au plus tard, „Gutenberg Jahrbuch” 84 (2009), s. 102–105.

4 Por. R.E.O. Ekkart, L’art typographique aux Pays­Bas, „Septentrion”

13 (1984), s. 28–35. Pierwotna historia sztuki drukowania książek w Niderlandach znajduje się w uznanej pracy: R. Adam, Vivre et imprimer dans les Pays­Bas méridionaux (des origines à la Réforme). I: Des hommes, des ateliers et des villes; II: Bilan historiographique et dictionnaire prosopogra­

phique (Nugæ Humanisticæ sub signo Erasmi 16–17), Turnhout 2018.

5 Wyrażenie In omnibus requiem quaesivi et nusquam inveni nisi in an­

gulo cum libro ogólnie przypisywane jest Thomasowi Kempisowi, chociaż

Jeśli chodzi o prasę katolicką, ważnym czynnikiem w jej rozwo-ju była katolicka emancypacja wynikająca z ponownego ustano-wienia hierachii kościelnej w Niederlandach przez Papieża Piusa IX w 1853 roku. W tym samym czasie, w holenderskiej społeczności wytworzyły się cztery tzw. filary wyznaniowe: rzymsko-katolicki, protestancki, socjaldemokratyczny i liberalny. Ta filaryzacja kształ-towała społeczeństwo w okresie od około 1860 do 1954 roku.

Obraz filarów jest metaforą opisującą specyficzny rodzaj pose-gregowanego społeczeństwa, składającego się z ideologicznie od-dzielonych, istniejących w tym samym czasie grup społecznych, które są w dużej mierze autonomiczne same w sobie i kształtu-ją życie ludzkie od jego pierwszej do ostatniej chwili. Każdy fi-lar miał swoje własne szkoły, szpitale, związki zawodowe, kluby zainteresowań i domy opieki. Częścią tej struktury były, oczy-wiście także wydawnictwa, które odgrywały ważną rolę jako ide-ologiczne fundamenty poszczególnych filarów. Dotyczy to także wydawnictw katolickich, które służyły katechizowaniu wiernych i ukazywaniu im ich misji w pluralistycznym społeczeństwie.

W tym czasie podejmowano liczne inicjatywy otwierania ka-tolickich redakcji wydawniczych, instytucji edukacyjnych i me-dialnych, dając tym samym odpowiedź ówczesnym papieżom nawołującym do popierania „dobrej prasy”⁶. Obok wydawnictw⁷,

nie jest to potwierdzone w jego pismach. Pochodzenie tego pozornie osobi-stego motta por. R. Mathis, “In angulo cum libro”. Ou l’inattendu succès de la lettre d’une estampe, de Hieronymus Wierix à Umberto Eco, „Nouvelles de l’estampe” 261 (2018) s. 16–24.

6 J. De Maeyer, The concept of Religious Modernisation, w: Religion, Children’s Literature and Modernity in Western Europe 1750–2000 (KADOC Studies on Religion, Culture and Society 3), Ed. J. De Maeyer and others, Leuven 2005, s. 46 – wymienia w tym kontekście encykliki Grzegorz XVI, Mirari Vos (1832) i Pius IX, Quanta Cura z Syllabus Errorum (1864).

7 Por. Chodzi tu o Wydawnictwo Spaarnestad – A. van der Weel, Scouting for Popular Fiction Between the World Wars, w: New Perspectives

powstawały również związki zawodowe dla katolickich wydaw-ców i sprzedawwydaw-ców książek⁸, a także instytucje, które wydawały recenzje książek z perspektywy katolickej⁹, informując czytelni-ków o tym, co powszechnie zwane jest dobrą literaturą oraz za-chęcając ich, by byli bardziej zaangażowani w czytanie książek.

W 1947 Karol Wojtyła (1920–2005) wraz ze swoim przyjacie-lem ks. Stanisławem Starowieyskim (1922–1986) w czasie podróży przez Europę, zauważył skuteczną organizację Kościoła holender-skiego, ale również brak głębi, w „upartym” katolicyzmie holen-derskim oraz wynikający z tego brak modlitwy w życiu wiernych¹⁰. To, co przyszły papież słusznie zaobserwował – co dopiero po latach dostrzegli inni – to wczesny etap procesu defilaryzacji, czyli słabnięcie filaru katolickiego¹¹. W czasie kolejnych dziesiątek lat

in Book History. Contributions from the Low Country (Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel. Nieuwe Reeks VII), Ed.

M. van Delft, F. de Glas, J. Salman, Zutphen 2006, s. 215 (s. 203–218);

J. De Maeyer, Concept, s. 49. W odniesieniu do wydawców religijnych w niderlandzkojęzycznej części Belgii por. L. Simons, Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen II: De twintigste eeuw, Tielt 1987, s. 210–211.

8 O historii związku wydawców Rooms­Katholieke Nederlandsche Boek­handelaren­ en Uitgeversvereniging ‘Sint Jan’, założonego w 1924 r. i zlikwidowanego w 1979 r. przez podział na związek wydawców Nederlandse Bond van Katholieke Uitgevers i związek sprzedawców Nederlandse Katholieke Boekverkopersbond – por. Een literaire prijs zonder genomineerden, De Brand­Van Gentprijs van de Katholieke Boekverkopers­ en Uitgeversvereniging Sint Jan, „Erasmusplein” 6 (1995) nr 2.

9 Recenzowaniem książek z perspektywy katolickiej zajmował się instytut: Informatiedienst Inzake Lectuur (Idil) – zob. C. van Eijden-Andriessen, ‘Moralinezuur’ en voorlichting. De twee gezichten van Idil in het katholieke debat om de moderniteit 1937–1970 (Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland), Tilburg 2010.

10 Por. K. Wojtyła, Katolicyzm uporu, „Tygodnik Powszechny” 20 (May 19th, 2002); G. Weigel, Witness to Hope. The Biography of Pope John Paul II, New York (NY) 2005, s. 83.

11 Na temat różnych etapach procesu defilaryzacji por. T. Duffhues, A. Felling, J. Roes, Bewegende patronen. Een analyse van het landelijk

słabnący duchowo katolicyzm nie potrafił sprostać coraz bardziej libertyńskej społeczności, która rozprzestrzeniała się bardzo szyb-ko wraz z pojawieniem się telewizji w domach i wzrostem inten-sywności przemieszczania się ludzi¹².

Jednocześnie modernizujące prądy teologiczne spowodowały stopniowy, wewnętrzny rozpad katolickiego filaru¹³. W ten spo-sób dochodziło do defilaryzacji, czyli procesu, który stanowił „od-wrotne funkcjonowanie filaru” (omgekeerde zuilwerking)¹⁴.

Mechanizm ten opisuje, jak filar katolicki, pierwotnie pomy-ślany jako duszpasterski środek ochrony przekonań religijnych wiernych, zaczął działać jako katalizator własnej destrukcji. Zwo-lennicy nowej teologii, reagując na tak zwane przestarzałe prze-konania religijne, które niegdyś upowszechniane były przez filar katolicki, wykorzystali skuteczną organizację filaru dla szybkiego rozprzestrzenienia swoich przekonań, co prowadziło do likwidacji filaru katolickiego i jego religijnych i społecznych składników¹⁵.

netwerk van katholieke organisaties en bestuurders 1945–1980 (Publicaties van het Katholiek Documentatie Centrum Nijmegen 12), Nijmegen 1985, s.  265n.

12 Por. K. Dobbelaere, Het ‘volk­Gods’ de mist in? Over de Kerk in België (Nikè­reeks. Didachè; Kerk­zijn in de huidige wereld 1), Leuven 1988, s. 26.

13 Por. G. Harinck, L. Winkeler, De twintigste eeuw, w: Handboek Nederlandse kerkgeschiedenis, Ed. H.J. Selderhuis, Kampen 2006, s. 849;

J.M.G. Thurlings, De wankele zuil. Nederlandse katholieken tussen assimi­

latie en pluralisme (Publicaties van het Katholiek Documentatie Centrum Nijmegen 1), Deventer 1978², s. 145n; M. van den Bos, Verlangen naar vernieuwing. Nederlands katholicisme 1953–2003, Amsterdam 2012, s. 20.

14 E. Simons, L. Winkeler, Het verraad der clercken. Intellectuelen en hun rol in de ontwikkelingen van het Nederlandse katholicisme na 1945 (Publicaties van het Katholiek Documentatie Centrum Nijmegen 19), Baarn 1987, s. 249; por. tamże, s. 320n.

15 Por. J.A. Coleman, The Evolution of Dutch Catholicism, 1958–1974, Berkeley (CA) 1978, s. 84n; 94.

Katolickie media i wydawnictwa, jako nośniki ideologicznej tożsamości filaru, również odegrały kluczową rolę w procesie dez-afilaryzacji¹⁶. Przykładem jest rozwój największego holenderskiego wydawnictwa katolickiego, Paul Brand Publishing. Wydawnictwo to zostało założone w 1911 roku przez Paula Branda (seniora), któ-ry znał wielu wybitnych teologów katolickich. Dzięki osobistym kontaktom wiele książek takich autorów, jak na przykład Romano Guardini i Karl Rahner, pojawiło się w tłumaczeniu na język ni-derlandzki, wkrótce po ich oryginalnej publikacji. W 1959 r. Paul Brand (junior) przejął kierownictwo wydawnictwa. Jego znajomość wielu teologów pozwoliła mu zostać współzałożycielem przeglądu Concilium, dzięki czemu jego wydawnictwo stało się rzecznikiem interpretacji Soboru Watykańskiego II. Czasopismo to konkuro-wało z bardziej tradycyjną szkołą, koncentrującą się wokół Mię-dzynarodowego Przeglądu Teologicznego Communio, który został założony w późniejszym czasie (w 1972 r.) przez Josepha Ratzin-gera, Hansa Ursa von Balthasara i Henriego de Lubaca¹⁷. Pomimo otwartości na współczesny rozwój teologii i społeczeństwa, Uitgeve­

rij Paul Brand zakończyło swoją działalność w 1975 roku. Holen-derskie wydanie Concilium zostało zawieszone w 2003 roku.

Podobny proces przemian można zaobserwować w wydaw-nictwie Spectrum. W latach 1945–1950 tytuły religijne stanowiły prawie 40% publikowanych pozycji. W latach 1951–1955 liczba ta została już zmniejszona do 13%. Po 1955 r. w tym wydaw-nictwie nie pojawiły się już prawie żadne tytuły o tematyce

reli-16 W. Goddijn, J. Jacobs, G. van Tillo, Tot vrijheid geroepen. Katholieken in Nederland: 1946–2000, Baarn 1999, s. 280, wymieniają w tym kon-tekście wpływową książkę franciszkanina, socjologa religii zwanego nider-landzkim papieżem: W. Goddijn, De beheerste kerk. Uitgestelde revolutie in Rooms­Katholiek Nederland (E 70), Amsterdam 1973.

17 Por. P. Brand, Hoe Concilium begonnen is, „Concilium (NL)” 36 (2000), s. 141–147.

gijnej¹⁸. Losy Paula Branda, Concilium i Spectrum są przykładem przemian wszystkich publikacji religijnych. Od połowy XX wieku publikacje katolickie stopniowo zanikały, a w latach 1985–1999 publikacja książek religijnych zanikła prawie całkowicie¹⁹.

Obserwując to wszystko z perspektywy czasu, trudno wy-ciągnąć jednoznaczne wnioski. Niewątpliwie konieczna była odpowiedź Kościoła i dostosowanie duszpasterstwa do zmian w społeczeństwie, jak wskazali papieże i biskupi podczas Soboru Watykańskiego II. Filary traktowane jako metoda duszpasterska również straciły swoją ważność i konieczne było poszukiwanie czegoś nowego. Niemniej jednak podjęte decyzje nie zawsze były najlepsze i dlatego sytuacja Kościoła katolickiego w Niderlandach na początku XXI wieku jest raczej niepewna²⁰. Konieczna jest zatem nowa refleksja na temat katolickiej tożsamości i wspólnoto-wych wymiarów wiary²¹.

2. Nowe sposoby ewangelizacji w sekularyzowanym