Analizując ryzyko w obszarze agrobiznesu, należy nawiązać do ogólnej definicji tego pojęcia, gdyż jego istota jest taka sama we wszystkich obszarach działalności gospodar-czej. Polskie rolnictwo znajduje się w dobie przemian. Zarówno gospodarka rynkowa, jak i wstąpienie Polski do Unii Europejskiej implikuje podejmowanie działań ukierun-kowujących polskie gospodarstwa rolne na prowadzenie działalności towarowej.
Każde przedsiębiorstwo, także rolne, funkcjonuje w określonym otoczeniu dyk-tującym warunki i wymagania, do których trzeba się dostosować, by trwać i rozwijać się. Jest to szczególnie ważne w okresie nasyconego rynku i wysokiej konkurencji.
Istotą gospodarowania jest innowacyjność, podejmowanie decyzji według kryteriów ekonomicznych i dążenie do osiągania zysków (Tomek i Robinson, 1990).
Na rysunku 1 przedstawiono grupy ryzyka w rolnictwie, które należy brać pod uwagę przy planowaniu wyników finansowych.
Podział ryzyka rolnego na zasadnicze dwie grupy, czyli ryzyko gospodarcze i ryzy-ko ryni ryzy-kowe jest uniwersalne. Przedsiębiorstwa rolne podlegają tym samym prawom ekonomii, stąd taki podział nie może dziwić. Należy jednak podkreślić, że w ramach rozpatrywanego ryzyka gospodarczego pojawiają się rodzaje ryzyka charakterystycz-ne dla działań, które w procesie gospodarczym uwarunkowacharakterystycz-ne są czynnikami wystę-pującymi niezależnie od chęci i woli podmiotów gospodarujących. Wskazać tutaj
XV. Piotr Giruć – Opcje towarowe jako instrumenty dywersyfikacji ryzyka zmiany cen na rynkach rolnych 195
R y s u n e k 1. Ryzyko na rynkach rolnych
Ryzyko w rolnictwie
ryzyko gospodarcze ryzyko rynkowe
Źródło: opracowanie własne.
R y s u n e k 2. Szczegółowy podział ryzyka na rynkach rolnych Ryzyko gospodarcze
ryzyko nieprzewidywalne ryzyko przewidywalne
ryzyko zdarzeń losowych
ryzyko pogodowe
ryzyko konkurencji
ryzyko jakości produktu
ryzyko technologiczne
Ryzyko rynkowe
ryzyko systematyczne ryzyko specyficzne
ryzyko kursowe
ryzyko cenowe
ryzyko stóp procentowych
ryzyko kredytowe
ryzyko płynności obrotu towarowego
ryzyko kontrpartnera
ryzyko instytucjonalne
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wojciechowski, 1999, s. 11–38.
należy stan pogody i klimat występujący na danym obszarze, który odgrywa zasad-niczą rolę w końcowym efekcie procesu produkcyjnego producentów rolnych i w żaden sposób nie może być marginalizowany (Dunsby, Eckstein, Gaspar i Mul-holland, 2008). Na rysunku 2 przedstawiono szczegółowy podział ryzyka na rynkach rolnych.
W literaturze przedmiotu występuje wiele klasyfikacji ryzyka w rolnictwie, które dopełniają znaczenie i podnoszą rangę problemu. Celem ograniczenia ryzyka wystę-pującego na rynku rolnym stosuje się instrumenty zarządzania ryzykiem (Chłopec-ki, 2001). Na rysunku 3 przedstawiono jeden z możliwych podziałów bazujących na wyróżnieniu instrumentów rynkowych oraz gospodarczych.
R y s u n e k 3. Instrumenty zarządzania ryzykiem
Instrumenty zarządzania ryzykiem
instrumenty gospodarcze instrumenty rynkowe
zapobieganie/
zmniejszanie ryzyka
dywersyfikacja
posiadanie rezerw finansowych
instrumenty rynkowe
łączenie ryzyka (ubezpieczenia)
transfer ryzyka poprzez kontrakty opcyjne
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pawłowska-Tyszko, 2009, s. 13.
Dla porównania na rysunku 4 przedstawiono inną klasyfikację instrumentów zarządzania ryzykiem, ale z uwzględnieniem odmiennych kryteriów.
Dążenie do ograniczenia wsparcia, coraz silniejsze powiązania z rynkiem oraz zmiany klimatyczne zwiększają zagrożenie ryzykiem w rolnictwie i prowadzą do potrzeby rozpatrzenia rozbudowy instrumentów i mechanizmów zarządzania nim, adekwatnych do rodzaju pojawiającego się w obecnych warunkach gospodarczych ryzyka. Działania takie mają stabilizować równowagę w sektorze, jak również wpły-wać na poprawę parytetu dochodowego ludności rolniczej. Współczesny producent rolny, uczestnicząc w rynku, ponosi ryzyko działania, co zmusza go do kalkulacji nakładów i efektów. Otoczenie gospodarcze charakteryzuje się brakiem stabilności i wysokim poziomem ryzyka. Z tego powodu realizacja zamierzonych celów oraz wybór dróg ich osiągnięcia obarczone są niepewnością i ryzykiem (Jajuga, 2016).
XV. Piotr Giruć – Opcje towarowe jako instrumenty dywersyfikacji ryzyka zmiany cen na rynkach rolnych 197 ryzyko cenowe ryzyko produkcyjne ryzyko finansowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Marciniak, 2001.
Producenci rolni w swojej pracy spotykają się z wieloma rodzajami ryzyka, takimi jak ryzyko biznesowe (ceny, warunki pogodowe, klęski żywiołowe, choroby zwierząt itp.) lub finansowe. Większość producentów rolnych doświadczyła nieoczekiwanych strat w produkcji, najczęściej będących skutkiem suszy lub choroby zwierząt. Często również występowały znaczne wahania cen głównego produktu gospodarstwa (Dor-sey, DeRosier i Morrison, 2007). Mimo tego rolnicy stosują głównie pasywne formy ochrony przed ryzykiem, takie jak utrzymywanie rezerw finansowych lub unikanie kredytów. Jedynymi powszechnie używanymi metodami aktywnego zmniejszania ryzyka są różnicowanie działalności i ubezpieczenia majątkowe. Propozycje wprowa-dzenia do praktyki gospodarczej giełdowych instrumentów rolnych ograniczających ryzyko cenowe w Polsce nie powiodły się, chociaż miały ekonomiczne uzasadnienie (Krawiec i Krawiec, 2002).
Produkcja rolnicza należy do tego typu działalności gospodarczej, która wiąże się ze szczególnie dużym poziomem ryzyka. Obok uniwersalnych, wspólnych dla większości biznesów źródeł ryzyka, takich jak ryzyko finansowe czy rynkowe, gospo-darstwa rolne narażone są na ryzyko wynikające ze specyfiki samej działalności rolniczej, która w znacznym stopniu związana jest z warunkami środowiska natural-nego, nad którymi nie można mieć kontroli (Jerzak, 2014).
Podstawowe źródła ryzyka występującego w rolnictwie można ująć w następują-ce kategorie: ryzyko produkcyjne (powodowane wahaniami pogody, szkodnikami, chorobami roślin i zwierząt), ryzyko cenowe (wywoływane wahaniami cen, które w wielu przypadkach są konsekwencją zmian w wielkości produkcji wynikających z przebiegu pogody czy też innych czynników naturalnych, jak również czynników politycznych), ryzyko klęskowe (wynikające ze zdarzeń losowych, takich jak: pożary, powodzie, huragany itd.) oraz ryzyko technologiczne (będące skutkiem ciągłego roz-woju i adaptacji nowych technik i metod w produkcji).