Inne formy rozwojowej

W badanym okresie obok brytyjskiej pomocy bilateralnej i multilateralnej w zestawieniach statystycznych można znaleźć dane dotyczące pomocy humanitarnej i żywnościowej. Chociaż geneza pomocy humanitarnej wiąże się z problem uchodźctwa z

112 powodu wojen, prześladowań czy konfliktów współcześnie rozważa się w ją ramach również uchodźstwa z powodów klimatycznych. Ideą pomocy humanitarnej jest ratowanie życia ludzi dotkniętych kataklizmem zmniejszając ich cierpienie (Deszczyński, 2011, s. 120). Z kolei udzielanie pomocy żywnościowej krajom rozwijającym się wynika z chronicznego niedoboru żywności. Tradycyjne formy rolnictwa stosowane w wielu krajach rozwijających się nie sprzyjają podnoszeniu produktywności pozyskiwania plonów a co za tym idzie skutkują niedoborami żywności. Kraje te nie mają możliwości alokowania nadwyżek środków budżetowych na eksport dóbr konsumpcyjnych, bo nie posiadają takowych nadwyżek.

2.4.3.1.Pomoc humanitarna

Pomoc humanitarna jest kontrowersyjnym obszarem pomocy rozwojowej. Część badaczy i praktyków postuluje o wyłączenie jej z form pomocy ze względu na nietrwały charakter. Kraje otrzymujące pomoc humanitarną potrafią się od niej szybko uzależnić i tym samym przestają mobilizować wewnętrzne zasoby. Pomoc humanitarna może być świadczona albo jako operacja wspierania pokoju lub jako oddzielne zadanie w sytuacji zaistnienia konfliktu. Akcje humanitarne prowadzone w wypadku zagrożenia życia czy bezpieczeństwa ludzi nie budzą sprzeciwu. Pomoc w przypadku kataklizmów, takich jak powodzie, trzęsienia ziemi, klęski nieurodzaju i głodu lub tsunami wymagają wsparcia innych krajów. I nie ma to znaczenia czy do tragedii doszło w Afryce, na Bliskim Wschodzie czy w Azji - chodzi o jak najszybsze ratowanie poszkodowanych. Nadmierne stosowanie tego instrumentu nawet w oczach zwolenników prowadzi do nadużyć. Kraje a w szczególności rządy przestają być odpowiedzialne za obronę swoich obywateli, bo sądzą, że społeczność międzynarodowa zawsze przyjdzie z pomocą, kiedy zajdzie taka potrzeba. Uczy się więc kolejne pokolenia bezradności i przekonania, że ich własny los nie zależy od nich samych, ale od hojności donatorów. Nie sprzyja to mechanizmom budowania rozwiniętych państw w pełni wydolnych w kwestiach ekonomicznych i społecznych. Wielkość brytyjskich wydatków na pomoc humanitarną została przedstawiona w tabeli 15.

113 Tabela 15. Szczegółowe wydatki w kategorii pomoc humanitarna Wielkiej Brytanii w latach 2000-2015 (w mln USD)57. Pomoc humanitarna 2000 suma 2001-2004 2005 suma 2006-2009 2010 suma 2011-2015 2015 suma 2000-2015 udział % niesprecyzowane 465,02 4511,33 1305,95 4131,15 534,63 2210,28 1638,03 14796,39 57% ratunkowa pomoc 451,87 1787,7 569,89 2506,93 534,23 3255,3 1312,82 10418,74 40% rekonstrukcja i rehabilitacja b.d. 0 b.d. 51,94 62,65 200,53 82,16 397,28 2% przygotowanie i zapobieganie klęskom b.d. 0 b.d. 111,4 10,92 76,09 78,1 276,51 1% całość pomocy humanitarnej 916,89 6299,03 1875,84 6801,42 1142,43 5742,2 3111,11 25888,92 100%

Źródło: opracowanie własne na podstawie OECD. (2020). Aid (ODA) by sector and donor

[DAC5]. Pobrane 28 marca 2020 z https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=TABLE5#

Zgodnie z metodologią OECD pomoc humanitarna może przybierać formę pomocy w nagłych wypadkach, która może być świadczona w gotówce lub naturze (ratunkowa pomoc), pomoc żywnościową, krótkoterminową rekonstrukcję i rehabilitację oraz zapobieganie klęskom oraz ich prewencja. Warto zaznaczyć, że do wydatków w ramach tej kategorii nie zalicza się pomocy dla uchodźców w krajach dawców. Najważniejszym obszarem pomocy humanitarnej jest ratunkowa pomoc (40% całości wydatków), bo świadczy się ją przy zaistnieniu konkretnego negatywnego scenariusza dla państwa odbiorcy. Jej wartość na przestrzeni badanych lat wzrosła ponad dwukrotnie. W ramach kategorii rekonstrukcja i rehabilitacja oraz przygotowanie i zapobieganie klęskom widać wyraźnie, że przez wiele lat nie prowadzono statystyk, gdyż występują braki danych, a wtedy kiedy były ich udział oscylował w granicach 1-2% całości pomocy humanitarnej. Rekonstrukcja sprzyja przywracaniu do stanu sprzed klęski, dlatego w obliczu wydarzeń m.in. na Bliskim Wschodzie wzrost jej wielkości nie budzi zdziwienia. W kontekście podnoszenia jakości i efektywności pomocy rozwojowej powinno się poświęcać znacznie więcej środków na przygotowanie i zapobieganie klęskom. Nie powinien to być mechanizm stosowany dopiero po wystąpieniu danego zjawiska. Systemy wczesnego ostrzegania i gruntowne przygotowanie pod potencjalne szkody w znaczącym stopniu ułatwiłyby państwom rozwijającym podnoszenie się po skutkach klęsk. Aż 57% wydatków w ramach pomocy humanitarnej nie może być przypisanych do konkretnej z kategorii, są to wydatki ogólne.

114 Należy zauważyć, że w ramach pomocy humanitarnej wspierane są kraje o systemach wysoce niedemokratycznych zlokalizowanych w Afryce Subsaharyjskiej. Kraje o lepszych rządach i potencjalnie bardziej demokratyczne (wg pozycji w rankingu demokracji) często czynią przygotowania pod potencjalne klęski. Państwa skorumpowane często środki uzyskane na te cele przeznaczają na własny użytek przez co w przypadku klęski żywiołowej chętnie przyjmują pomoc doraźną od darczyńców. W takich sytuacjach donatorzy pomocy nie pytają o jakość rządzenia, tylko by nieść pomoc poszkodowanym pomagają bez względu na kwestie polityczne.

2.4.3.2. Pomoc żywnościowa

Przyglądając się światowym tendencjom związanym z pomocą rozwojową widać wyraźnie, że kategorią, która zyskuje na znaczeniu w statystykach jest pomoc żywnościowa. Ma to związek z konfliktami w krajach takich jak Sudan, Erytrea, Irak czy Syria. Kryzys migracyjny z 2015 r. spowodował wzrost kosztów związanych z obsługą uchodźców, co też wpływa na wzrost wolumenu pomocy żywnościowej. Niedobory żywności w krajach rozwijających wynikają również z eksplozji demograficznej. Rosnąca w szybkim tempie populacja wymaga produkcji coraz to większej ilości żywności, co w połączeniu z ekstensywnym rolnictwem i jego niską wydajnością powoduje głód w wielu miejscach na świecie. Jako jeden z najważniejszych Milenijnych Celów Rozwoju zidentyfikowano reedukacje ubóstwa i głodu na świecie, a późniejsze Cele Zrównoważonego rozwoju tylko potwierdziły, iż należy podejmować działania mające na celu niesienie pomocy żywnościowej.

Początki świadczenia pomocy żywnościowej wiązały się z przekonaniem, że zlikwiduje ona a co najmniej złagodzi głód, wesprze rozwój a zaoszczędzone środki w krajach rozwijających się będzie można przeznaczyć na inwestycje. Dodatkowo oczekiwano, że pomoc żywnościowa przyczyni się do ograniczenia wzrostu inflacji i będzie trafiała do najbardziej potrzebujących w ramach gospodarek rozwijających się. Miało to też pozytywnie wpłynąć na zdrowie oraz reprodukcję, a w dalszej kolejności na wzrost produktywności (Deszczyński, 2011, s.123-124). Należy również zauważyć, że pomoc żywnościowa świadczona jest w formie dostaw produktów. Gdyby zamiast artykułów przesyłano środki finansowe to na lokalnych rynkach w krajach rozwijających się można byłoby za tę samą kwotę kupić znacznie więcej żywności, co jest jednym z argumentów przemawiających za

115 poprawą skuteczności pomocy rozwojowej i ograniczenia jej jako instrumentu. W tabeli 16 przedstawiono wielkość pomocy żywnościowej świadczonej przez Wielką Brytanię dla krajów rozwijających.

Tabela 16. Wysokość brytyjskiej pomocy żywnościowej dla krajów rozwijających się w latach 2000-2015 (w mln USD).

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 łącznie

11,85 28,64 90,59 97,69 57,77 58,72 119,97 26,02 86,76 121,35 126,40 160,23 166,49 373,79 286,04 382,14 2194,44

Źródło: opracowanie własne na podstawie OECD. (2019). Food aid (indicator). doi: 10.1787/5a3f903e-en (dostep 13 grudnia 2019)

Wysokość pomocy żywnościowej na przestrzeni lat wyraźnie wzrastała. W latach 2000-2015 Brytyjczycy przeznaczyli na nią kwotę 2,19 mld USD. Pierwsze poważne załamanie się jej wielkości nastąpiło w 2007 r. i należy je powiązać z początkiem kryzysu finansowego. Wielka Brytania to jedno z międzynarodowych centr finansowych. Recesja w dużej mierze dotknęła głównie londyńskie City, gdzie siedziby miało i ma szereg firm sektora finansowego (Ronek, 2017, s. 107). Sektor finansowy przekazuje do budżetu państwa 65,6 mln GDP rocznie. Jest to równowartość niespełna 12% wszystkich dochodów podatkowych w brytyjskim budżecie (Bielecki, 2017, s. B5). Znaczący wzrost (w stosunku do roku ubiegłego) odnotowuje się w 2008 r. a następnie wielkość pomocy żywnościowej rośnie stabilnie do 2012 r. W 2013 r. widać dwukrotne zwiększenie budżetu przeznaczanego na pomoc żywnościową i jest to związane ze zwiększeniem całkowitego brytyjskiego budżetu pomocowego. Powiązać należy to również z sytuacją w Iraku i Syrii, gdzie trafia znacząca część pomocy żywnościowej. Po rocznym spadku wielkości pomocy (2014 r.) w ostatnim roku wynosiła ona aż 382,14 mln USD. Kwota ta związana jest z wcześniej wspomnianym kryzysem migracyjnym i wzrostem kosztów obsługi obozów dla uchodźców58.

Podsumowując inne formy pomocy rozwojowej warto zauważyć, że pomoc humanitarna i żywnościowa to jej dwa ważne obszary. Dla przykładu tylko w 2010 r. łącznie na pomoc humanitarną i żywnościową przeznaczono 9% całości bilateralnej pomocy brytyjskiej (OECD, 2012, s.239) a rok później już 10% (OECD, 2013, s. 229). W 2013 r. pomoc humanitarna i żywnościowa wynosiła 13% (OECD, 2015, s. 283) w 2014 r. było to aż

58 Unia Europejska (a w tym też Wielka Brytania) przekazywała znaczne kwoty w ramach pomocy rozwojowej na utrzymanie obozów dla uchodźców w Turcji zapobiegając tym samym ich przedostawaniu się do Europy

116 16% (OECD, 2016, s. 271) a w ostatnim roku będącym przedmiotem analizy było to 17% (OECD, 2017, s. 277). Pomoc humanitarna i żywnościowa połączone ze sobą były trzecią najważniejszą kategorią wydatków z brytyjskiego budżetu pomocy rozwojowej w tamtych latach.