Rozdział 3. Bilateralna pomoc dla krajów Afryki Subsaharyjskiej
3.4. Pomoc rozwojowa Wielkiej Brytanii versus brytyjski eksport do Afryki
Podstawą prowadzenia relacji handlowych pomiędzy krajami są umowy dwustronne lub wielostronne. Wielka Brytania jako członek najpierw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) a następnie Unii Europejskiej jest sygnatariuszem umów handlowych. Wśród ważnych umów handlowych dotyczących kontaktów brytyjsko - afrykańskich nie można pominąć konwencji z Lome, będącej preludium do umowy z Kotonu. Umowy z Lome dotyczyły krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku nazwanych wspólnym mianem krajów AKP i określały zasady współpracy z byłymi koloniami. Układy te były zawierane na okresy 5 letnie. Po przystąpieniu Wielkiej Brytanii do EWG podpisano na lata 1975-1989 umowy Lome I, III i II. W 1990 r. podpisano Konwencję Lome IV, która obowiązywała do 2000 r. Swoim zakresem objęła ona 70 państw, z którymi EWG nawiązywała uprzywilejowane stosunki handlowe jak również świadczyła pomoc rozwojową. Kraje grupy AKP na mocy postanowień miały wolny dostęp do rynku wewnętrznego, powołano specjalny fundusz chroniący wahania na rynku i zmiany w wielkości produkcji jak również zapewniono dofinansowanie do inwestycji gospodarczych i socjalnych. By zapewnić pomyślność realizacji umów powołano specjalne organy stojące na straży realizowania zobowiązań umów z Lome: Radę Ministrów, Komitet Ambasadorów i Zgromadzenie Połączonego Parlamentu (Mleczko, 2002, s. 207-212).
Wraz z nowym tysiącleciem, Deklaracją Milenijną oraz wygaśnięciem umów z Lome, Unia Europejska stanęła przed wyzwaniem redefinicji współpracy handlowej. W 2000 r. podpisano umowę z Kotonu, która stanowiła filar partnerstwa pomiędzy państwami członkowskimi UE a 79 krajami grupy AKP. W swoich założeniach odwoływała się do wartości promowanych w Milenijnych Celach Rozwoju, czyli ograniczenie ubóstwa, wspieranie zrównoważonego rozwoju oraz integrację gospodarek krajów rozwijających się z gospodarką światową. Postanowienia weszły w życie dopiero 2003 r. co wynika z konieczności ich ratyfikowania przez państwa członkowskie.
Postanowienia z Kotonu ustanawiają partnerstwo oparte na zasadach: - równości stron,
- państwa AKP same określają swoją politykę rozwojową,
- współpraca angażuje nie tylko poziom parlamentów, ale również władz lokalnych, społeczeństwa obywatelskiego, sektora prywatnego i partnerów indywidualnych,
189 - ustalenia i priorytety współpracy mogą być różnicowane odpowiednio do aspektów rozwoju danego kraju AKP (Umowa z Kotonu, b.d.).
Działania podjęte w ramach umowy mają zintensyfikować rozwój gospodarczy krajów rozwijających się (głównie przemysł, rolnictwo i turystykę), rozwój społeczny poprzez polepszenie systemów zdrowotnych, edukacyjnych i żywieniowych jak również promować współpracę i integrację regionalną. Oprócz deklaratywnego charakteru postanowienia umowy umożliwiają korzystanie ze środków Europejskiego Fundusz Rozwoju mającego zapewnić wystarczające środki finansowe. Należy zauważyć, że umowa z Kotonu jest zgodna z wytycznymi Światowej Organizacji Handlu i pozwala krajom Afryki, Karaibów i Pacyfiku ogrywać aktywną rolę w handlu międzynarodowym.
O ile we wcześniejszej części skoncentrowano się na tym, czy Wielka Brytania znajduje się w piątce największych importerów i eksporterów, o tyle warto w tym momencie wskazać, czy istnieje relacja pomiędzy wysokością pomocy rozwojowej udzielanej przez Wielką Brytanię do Afryki Subsaharyjskiej a wielkością wymiany brytyjskiej z poszczególnymi krajami. W badaniu uwzględniono kraje będący największymi odbiorcami środków pomocowych w latach 2000-2015 czyli Nigerię, Etiopię, Tanzanię, Demokratyczną Republikę Kongo oraz Ghanę. Znakomita większość odbiorców brytyjskiej pomocy rozwojowej to jej byłe kolonie. W związku z tym relacje handlowe mają ugruntowane podstawy od dziesięcioleci. Konstrukcja tabeli z wielkością eksportu jest analogiczna do tej zastosowanej przy wielkościach pomocy rozwojowej. Szczegółowe wartości eksportu za poszczególne lata jak również wielkość importu z krajów afrykańskich do Wielkiej Brytanii znajdują się w części załączników.
Tabela 49. Wielkość eksportu z Wielkiej Brytanii do wybranych krajów rozwijających się w Afryce Subsaharyjskiej w latach 2000-2015 (w mln USD).
2000 suma 2001-2004 2005 suma 2006-2009 2010 suma 2011-2014 2015 suma 2000-2015 Afryka Subsaharyjska Nigeria 887,00 5977,00 1420,00 9150,00 2060,00 9600,00 1600,00 29807,00 Etiopia 62,50 417,60 96,30 477,00 103,00 736,00 285,00 2114,90 Tanzania 106,00 560,00 137,00 651,00 209,00 1328,00 185,00 3070,00 DRK 5,52 50,73 20,10 95,70 21,70 179,50 38,50 406,23 Ghana 277,00 1299,00 348,00 1550,00 462,00 2641,00 474,00 6774,00
Źródło: opracowanie własne na podstawie the Observatory of Economic Complexity. (b.d.). Pobrane 12 kwietnia 2020 z http://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/
190 Łącznie do Afryki Subsaharyjskiej w postaci eksportu trafiło 41,17 mld USD. Najwięcej, bo ponad 29 mld USD trafiło do Nigerii (jest to drugi największy odbiorca po Indiach z całej badanej 15 krajów). Najmniej z kolei wyeksportowano do Demokratycznej Republiki Konga (406 mln). Co ciekawe tylko cztery kraje eksportują do Wielkiej Brytanii więcej niż z niej importują – są to kraje azjatyckie. Można zatem wysnuć przypuszczenie, że brytyjska pomoc rozwojowa jest warunkowa tzn. kraje rozwijające się otrzymują ją, jednak jest ona związana z importowaniem brytyjskich dóbr i usług.
Poniżej zbadano relację wysokości pomocy brytyjskiej dla krajów rozwijających się z wielkością eksportu i importu pomiędzy nimi. Brytyjczycy przekazują do Afryki więcej pomocy rozwojowej niż wynosi wielkość eksportu i importu do Etiopii, Tanzanii, Demokratycznej Republiki Konga. Zależność statystyczna74 pomiędzy wielkością pomocy rozwojowej a relacjami handlowymi została wyliczona w tabeli 50.
Tabela 50. Korelacja pomiędzy wysokością pomocy rozwojowej a eksportem z Wielkiej Brytanii do krajów rozwijających się oraz wielkością pomocy rozwojowej i importem z krajów rozwijających się do Wielkiej Brytanii (wśród krajów Afryki Subsaharyjskiej).
Afryka Subsaharyjska Nigeria Etiopia Tanzania DRK Ghana
korelacja pomoc rozwojowa i eksport z Wielkiej Brytanii do Nigerii, Etiopii, DRK,
Tanzanii i Ghany -0,1389 0,9271 0,1293 0,4331 -0,2821
korelacja pomoc rozwojowa i import z Nigerii, Etiopii, DRK, Tanzanii i Ghany do
Wielkiej Brytanii 0,0780 0,8192 -0,0479 0,6452 -0,2402
Źródło: opracowanie własne
Wartość powyżej 0,7 wskazuje na istnienie silnego związku. Wśród badanych państw Afryki Subsaharyjskiej istnieje silna korelacja pomiędzy wysokością brytyjskiej pomocy rozwojowej a relacjami handlowymi w przypadku Etiopii, która nie była kolonią brytyjską. Istnienie statystycznej zależności może warunkować fakt, iż jest to drugi największy odbiorca środków pomocy wśród krajów afrykańskich. W przypadku pozostałych krajów poddanych
191 badaniu brak znaczącej zależności pomiędzy wielkością pomocy oraz wielkością eksportu brytyjskiego i importu do Wielkiej Brytanii z krajów rozwijających się.
3.5. Podsumowanie
W Afryce Subsaharyjskiej państwa rozwijające powstałe po rozpadzie imperiów kolonialnych mają niewielki potencjał wewnętrzny a częstokroć ich gospodarka oparta jest o rolnictwo. Wyjątek stanowią państwa posiadające surowce i minerały, takie jak ropa naftowa, gaz ziemny, złoto, diamenty. Afryka to też kontynent, w którym najbardziej dotkliwie odczuwane są zmiany klimatyczne. Jeśli nie osiągnie się światowego konsensusu w zakresie kryzysu klimatycznego, to spowoduje on kolejne masowe migracje, nie tylko na zewnątrz Afryki, ale przede wszystkim wewnątrz niej75.
Zgodnie z teoriami wzrostu, aby kraj mógł się rozwijać musi zwiększać się jego produkt krajowy brutto, a ten z kolei wzrasta, kiedy podnosi się produktywność. J. Lambsdorff udowodnił, że poprawienie się o jeden punkt procentowy kraju w międzynarodowym rankingu korupcji jest skorelowane z podniesieniem produktywności dochodu narodowego o 4% (Moyo, 2009, s. 51). Korupcja jest jednym z patologicznych zjawisk w gospodarce, które w znacznym stopniu ogranicza jej rozwój. Powszechnie uważa się, że kraje niedemokratyczne mają wyższe wskaźniki korupcji.
Tabela 51. Pozycja w rankingu Corruption Perceptions Index w latach 2000,2005,2010 i 2015 dla pięciu największych afrykańskich odbiorców pomocy rozwojowej od Wielkiej Brytanii. CPI 2000 2005 2010 2015 Nigeria 90 152 134 136 Etiopia 62 139 116 102 Tanzania 76 96 116 117 DRK b.d. 144 164 147 Ghana 52 65 62 56
75 Więcej o migracjach w Afryce w Rabczun, A. (2019). Afryka – pomoc rozwojowa a migracje. (w:) Darby-Bartosik, Ł., Mawer-Ratajczak, A. Zjawisko migracji oraz mniejszości religijne, etniczne i narodowe – aspekty polityczne, społeczne i prawne. Wydawnictwo ArcheaGraph. Poznań-Łódź. s.289-306
192
Źródło: opracowanie własne na podstawie Corruption Perceptions Index w latach 2000,2005,2010,2015
Istotną różnicą pomiędzy krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się jest zakres występowania korupcji. Kraje afrykańskie znajdowały się relatywnie nisko w rankingu korupcji, co oznacza, że odnotowuje się tam dużą skalę tego zjawiska. Co prawda zwiększała się co roku liczba krajów objętych rankingiem, jednak pozycja krajów Afryki Saharyjskiej często też była coraz to niższa. Relatywnie najlepszą sytuację można zaobserwować w Ghanie, która jest też silniejszą gospodarką pod względem ekonomicznym i rozwoju społecznego mierzonego wskaźnikiem HDI. Największą korupcję można zaobserwować w DRK, co potwierdzają też słabe dane gospodarcze i społeczne. Końcowa pozycja każdego kraju w rankingu korupcji jest jednak słaba. Wobec powyższego część donatorów wiąże przekazywanie pomocy wraz z podejmowaniem konkretnych działań mających na celu poprawę jakości instytucji, ograniczenie korupcji, większą demokratyzację i poszanowanie prawa własności oraz zwiększanie zakresu swobód obywatelskich.
W obliczu dyskusji nad skutecznością pomocy rozwojowej warto zadać sobie pytanie czy pomoc faktycznie pomaga i zmienia kraje na lepsze. Niestety nie można tego jednoznacznie stwierdzić. Zbyt wiele czynników wewnętrznych, zewnętrznych wpływa na finalny efekt, w dodatku niektóre z nich a priori pojawiają się dopiero w długim okresie, np. walka z analfabetyzmem, podnoszenie poziomu skolaryzacji. Nie oznacza to, że nie należy szukać sposobów, aby przynajmniej częściowo na tak postawione pytanie odpowiedzieć. W pracy posłużono się statystyczną relacji pomiędzy wysokością pomocy kierowanej do krajów afrykańskich przez Wielką Brytanię a zmianami poszczególnych wskaźników. W tym celu przeprowadzono badanie korelacji76 pomiędzy wysokością pomocy rozwojowej w latach 2000-2015 a zmianami zaprezentowanych i omówionych wcześniej wskaźników.
Tabela 52. Korelacja pomiędzy wielkością brytyjskiej pomocy rozwojowej dla analizowanych krajów Afryki Subsaharyjskiej a zmianami ich wskaźników.
wskaźnik/kraj Nigeria Etiopia Tanzania DRK Ghana
makroekonomiczne
nominalny PKB (mld USD) -0,05 0,90 0,18 0,59 -0,06
wzrost PKB (%) -0,15 0,39 -0,02 0,66 0,10
193
PKB per capita (USD) -0,02 0,90 0,16 0,52 -0,02
inflacja (%) -0,02 0,32 -0,01 -0,55 -0,36
bilans płatniczy (mld USD) 0,60 -0,62 -0,16 -0,71 0,08
stopa bezrobocia (%) 0,59 -0,86 0,31 brak możliwości wyliczenia korelacji -0,41 społeczne HDI -0,13 0,96 -0,02 0,77 -0,10 GDI -0,32 0,96 -0,02 0,77 -0,10 GII brak możliwość wyliczenia korelacji -0,78 -0,46 -0,18 0,35
odsetek osób umiejących czytać i pisać (literacy rate)
-1,00 0,92 0,97 0,35 1,00
wskaźnik skolaryzacji 0,45 0,89 -0,08 0,78 -0,17
umieralność niemowląt na 1000 urodzeń
0,07 -0,95 -0,20 -0,62 0,01
oczekiwana długość życia w momencie urodzenia
-0,02 0,97 0,16 0,78 -0,07
miękka siła państwa
RepTrak 0,66 brak możliwości wyliczenia korelacji brak możliwości wyliczenia korelacji brak możliwości wyliczenia korelacji brak możliwości wyliczenia korelacji
Quality of Life Index
brak możliwości wyliczenia korelacji brak możliwości wyliczenia korelacji brak możliwości wyliczenia korelacji brak możliwości wyliczenia korelacji brak możliwości wyliczenia korelacji
World Happiness Index 1,00 1,00
brak możliwości wyliczenia korelacji 1,00 -1,00 Democracy Index -0,235 -0,899 -0,087 0,185 -0,556 Freedom Index -0,306 0,820 -0,228 -0,187 -0,070
194 World Press Freedom Index -0,091 0,094 0,468 0,527 -0,318
Źródło: opracowanie własne
W przypadku dużej części wyliczeń zależność jest słaba lub średnia. Silną zależnością od wysokości pomocy rozwojowej w latach 2000-2015 charakteryzują się:
- w przypadku Nigerii współczynnik alfabetyzacji i World Happiness Index,
- w przypadku Etiopii nominalne PKB, PKB per capita, stopa bezrobocia, współczynnik alfabetyzacji,
- w przypadku Tanzanii tylko współczynnik alfabetyzacji, - w przypadku DRK tylko World Happiness Index,
- w przypadku Ghany współczynnik alfabetyzacji i World Happiness Index, podobnie jak w Nigerii.
Co więcej można zauważyć pewne zależności ze względu na kryterium bycia kolonią brytyjską i nie brytyjską. W przypadku nominalnego PKB znacznie większą zależność między wielkością pomocy rozwojowej widać w przypadku Etiopii i DRK, czyli kolonii niebrytyjskich. Podobnie w przypadku wzrostu gospodarczego, PKB per capita, wskaźników HDI, GDI, wskaźnika skolaryzacji, umieralności niemowląt na 1000 urodzeń żywych, oczekiwanej długości życia w momencie urodzenia. Można zatem wysnuć wniosek, że pomoc ma większe znaczenie i wpływ na rozwój w krajach nie będących zależnymi w przeszłości od Wielkiej Brytanii. Na przykładzie Afryki Subsaharyjskiej widać, że polepszenie wskaźników opisujących rozwój dzięki przekazywanej pomocy rozwojowej od donatorów widoczne jest w krajach, które nie były wcześniej częścią danej metropolii kolonialnej.
195