Samotność jest nieprzyjemnym stanem psychicznym powstającym na skutek niezadowolenia z ilości oraz jakości społecznych i emocjonalnych związków interpersonalnych (Rembowski, 1992). z definicji tej wynika, że samotność wiąże się nie tyle z obiektywną izolacją społeczną, ile z in-dywidualnym, subiektywnym odczuciem deficytu więzi społecznych oraz tęsknotą za intymnym i emocjonalnym doświadczeniem kontaktu z drugim człowiekiem, doznawaną bez względu na formalne oddalenie od niego (por. mcgraw, 2000). Stąd też samotność, choć może, to nie musi wynikać z rzeczywistego braku kontaktów i więzi z innymi. aby zaakcentować subiektywność i podmiotowość samotności, niektórzy autorzy proponują używanie zamiast pojęcia samotność terminu poczucie samotności (zob. np. dołęga, 2006). tu oba te terminy używane będą zamiennie.
niektórzy badacze wprowadzają rozróżnienie między samotnością społeczną i emocjonalną (Russel, cutrona, Rose, yurko, 1984). ta pierw-sza jest wynikiem braku poczucia więzi społecznych i przynależności do określonej grupy społecznej. z kolei samotność emocjonalna wynika z braku doświadczania bliskich, intymnych więzi emocjonalnych i może
mieć charakter samotności miłosnej lub rodzinnej (ditomasso, Spinner, 1993). niekiedy wymienia się również samotność egzystencjalną, która wiąże się z brakiem identyfikacji z normami, wartościami i celami życio-wymi, brakiem poczucia związku z otaczającą rzeczywistością, ze stałym odczuwaniem braku „zakotwiczenia” w świecie (dołęga, 2003; mcgraw, 2000). jest to więc nieco inny rodzaj samotności niż samotność społeczna czy emocjonalna, ponieważ nie dotyczy deficytu określonych form relacji społecznych, lecz odnosi się do ogólnego obrazu świata i spostrzegania przez jednostkę swojego w nim miejsca.
Przyczyn samotności upatruje się zarówno w czynnikach zewnętrznych (np. śmierci bliskiej osoby, rozpadzie związku, ale też trendach cywiliza-cyjno-kulturowych), jak i wewnętrznych (zob. jakubowska, 2004; taylor, Peplau, Sears, 2006). do tych ostatnich należą deficyty kompetencji spo-łecznych i emocjonalnych, np. nieumiejętność nawiązywania kontaktów, trudności w wyrażaniu uczuć, brak wrażliwości na innych (por. argyle, 2002; dołęga, 2003, 2006).
zależność między inteligencją emocjonalną a samotnością może przebiegać dwutorowo. jak była o tym mowa w Rozdziale 5, deficyty w zakresie zdolności emocjonalnych mogą się przyczyniać do trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji z innymi. tym samym niska inteligencja emocjonalna może sprawiać, że nawet jeśli sieć społeczna jest dostępna, jednostka nie potrafi się w nią włączyć i w satysfakcjonujący sposób z niej korzystać. niezależnie od tego, czy poczucie samotności jest indukowane rzeczywistym brakiem kontaktów społecznych, czy też subiektywną oceną, zawsze wiąże się z wieloma negatywnymi odczuciami, takimi jak: niepokój, smutek, wstyd, rozpacz, rozgoryczenie, poczucie bezsilności, wyalienowania i niezrozumienia itp. (dołęga, 2006; mcgraw, 2000). deficyty w zakresie inteligencji emocjonalnej mogą powodować u jednostki problemy w radzeniu sobie z tymi emocjami, a tym samym powodować, że jej poczucie samotności jest szczególnie dotkliwe.
związków inteligencji emocjonalnej z poczuciem samotności do-tyczyło badanie agnieszki łady-brustman (2003), która przebadała 146 osób (85 kobiet i 61 mężczyzn) w wieku od 22 do 40 lat. byli to zarówno studenci, jak i osoby pracujące, z wykształceniem co najmniej średnim. do pomiaru ich inteligencji emocjonalnej użyto kwestionariusza wzo-rowanego na eQ-i bar-ona. Poczucie samotności mierzone było polską wersją kwestionariusza SelSa (Social and Emotional Loneliness Scale for
Adults), stworzonego przez ditommasa i Spinnera (1993), opracowaną przez tomasza helbina i annę matczak. narzędzie to zawiera jedną skalę do pomiaru poczucia samotności społecznej oraz dwie do pomiaru poczucia samotności emocjonalnej – rodzinnej i miłosnej (romantic).
otrzymane współczynniki korelacji między inteligencją emocjonalną a poczuciem samotności przedstawiono w tabeli 18.
Tabela 18
Korelacje między inteligencją emocjonalną mierzoną kwestionariuszem inteligencji emocjonalnej a poczuciem samotności mierzonym kwestionariuszem SELSA (N = 146)
Skala Ogólny wskaźnik samotności Samotność społeczna Samotność miłosna Samotność rodzinna
Ogólna IE –0,53** –0,48** –0,30** –0,35**
Kompetencje intrapersonalne – WO –0,50** –0,39** –0,34** –0,32**
Emocjonalna samoświadomość –0,46** –0,43** –0,29** –0,28**
Asertywność –0,31** –0,34** n.i. n.i.
Samoakceptacja –0,41** –0,25** –0,31** –0,29**
Samoaktualizacja –0,39** –0,26** –0,28** –0,27**
Niezależność –0,33 –0,23** –0,25** –0,21*
Kompetencje interpersonalne – WO –0,46** –0,61** n.i. –0,25**
Empatia –0,26** –0,33** n.i. n.i.
Więzi interpersonalne –0,48** –0,71** n.i. –0,18*
Odpowiedzialność społeczna –0,27** –0,27** n.i. –0,25**
Kompetencje przystosowawcze – WO –0,44** –0,41** –0,22** –0,31**
Rozwiązywanie problemów –0,28** –0,25** n.i. –0,19*
Realizm –0,40** –0,27** –0,21* –0,37**
Giętkość przystosowawcza –0,31** –0,42** n.i. n.i.
Radzenie sobie ze stresem – WO –0,19* n.i. n.i. –0,17*
Tolerancja na stres –0,30** –0,27** n.i. –0,23**
Kontrola impulsów n.i. n.i. n.i. n.i.
Ogólny nastrój – WO –0,48** –0,39** –0,33** –0,30**
Poczucie szczęścia –0,57** –0,46** –0,39** –0,33**
Optymizm –0,31** –0,24** –0,21* –0,21**
Adnotacja. WO – wynik ogólny w danej skali. *p < 0,05; **p < 0,01.
zgodnie z oczekiwaniem związki między inteligencją emocjonalną a poczuciem samotności mają charakter ujemny. jedynym komponentem inteligencji emocjonalnej, który nie koreluje z wynikami kwestionariusza SelSa, jest zdolność kontroli impulsów. Wszystkie pozostałe wskaźniki in-teligencji emocjonalnej wiążą się z ogólnym poziomem poczucia samotności. jeśli chodzi o poszczególne rodzaje poczucia samotności, najwięcej istotnych korelacji stwierdzono w przypadku samotności społecznej, a najmniej w przy-padku poczucia samotności miłosnej (braku partnera). najmniej związków z inteligencją emocjonalną wystąpiło w przypadku samotności miłosnej. co ciekawe, to ostatnie nie koreluje z kompetencjami interpersonalnymi, a wiąże się głównie z kompetencjami intrapersonalnymi i wskaźnikami nastroju.
Po wyłonieniu spośród całej badanej próby osób o wysokiej i niskiej inteligencji emocjonalnej porównano je pod względem poczucia samotno-ści, oceniając istotność różnic przy użyciu testów t-Studenta i U manna--Whitneya. Wyniki zaprezentowano na rysunku 11.
Zgodnie z oczekiwaniem związki między inteligencją emocjonalną a poczuciem samotności mają charakter ujemny. Jedynym komponentem inteligencji emocjonalnej, który nie koreluje z wynikami kwestionariusza SELSA, jest zdolność kontroli impulsów. Wszystkie pozostałe wskaźniki inteligencji emocjonalnej wiążą się z ogólnym poziomem poczucia samotności. Jeśli chodzi o poszczególne rodzaje poczucia samotności, najwięcej istotnych korelacji stwierdzono w przypadku samotności społecznej, a najmniej w przypadku poczucia samotności miłosnej (braku partnera). Najmniej związków z inteligencją emocjonalną wystąpiło w przypadku samotności miłosnej. Co ciekawe, to ostatnie nie koreluje z
kompetencjami interpersonalnymi, a wiąże się głównie z kompetencjami intrapersonalnymi i wskaźnikami nastroju.
Po wyłonieniu spośród całej badanej próby osób o wysokiej i niskiej inteligencji
emocjonalnej, porównano je pod względem poczucia samotności, oceniając istotność różnic przy użyciu testów t-Studenta i U Manna-Whitneya. Wyniki zaprezentowano na rysunku 11.
Rysunek 11. Porównanie poczucia samotności osób o wysokiej i niskiej ogólnej inteligencji
emocjonalnej.
Wszystkie wskaźniki poczucia samotności okazały się istotnie wyższe (p< 0,01) w grupie osób o niskiej inteligencji emocjonalnej, przy czym wyniki zastosowanych testów wyniosły odpowiednio: dla ogólnego poczucia samotności t=6,19, dla samotności społecznej z=5,27,
dla samotności miłosnej z=3,16, zaś dla samotności rodzinnej z=4,81.
Podobne badania przeprowadziła Klaudia Pyżewicz (2002), z tym że inteligencja emocjonalna była w nich mierzona przy użyciu kwestionariusza INTE. W badaniach
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Ogólna samotność Samotność społeczna Samotność miłosna Samotność rodzinna
W yn ik i w kwe sti ona riu sz u SE LSA
Osoby z wysoką IE Osoby z niską IE
Rysunek 11. Porównanie poczucia samotności osób o wysokiej i niskiej ogólnej inteligencji
emocjonalnej.
Wszystkie wskaźniki poczucia samotności okazały się istotnie wyższe (p < 0,01) w grupie osób o niskiej inteligencji emocjonalnej, przy czym wyniki zastosowanych testów wyniosły odpowiednio: dla ogólnego poczucia samotności t = 6,19, dla samotności społecznej z = 5,27, dla samotności miłosnej z = 3,16, zaś dla samotności rodzinnej z = 4,81.
Podobne badania przeprowadziła Klaudia Pyżewicz (2002), z tym że inteligencja emocjonalna była w nich mierzona przy użyciu kwestionariusza inte. W badaniach uczestniczyło 181 studentów (96 kobiet i 85 mężczyzn) kierunków technicznych i filologicznych.
Tabela 19
Korelacje między inteligencją emocjonalną mierzoną INTE a poczuciem samotności mierzonym kwestiona-riuszem SELSA (N = 181)
Skala Ogólna samotność Samotność społeczna Samotność miłosna Samotność rodzinna
Ogólna IE –0,42** –0,43** –0,17* –0,41**
Czynnik I –0,42** –0,46** n.i. –0,41**
Czynnik II n.i. n.i. n.i. –0,20*
Adnotacja. Czynnik I – działaniowy; Czynnik II – poznawczy. *p < 0,05; **p < 0,01.
jak widać w tabeli 19, wszystkie wskaźniki poczucia samotności korelują ujemnie z ogólnym wskaźnikiem inteligencji emocjonalnej. jeśli rozpatruje się osobno dwa komponenty inteligencji emocjonalnej – dzia-łaniowy i poznawczy, okazuje się, że ten pierwszy wiąże się ze wszystkimi wskaźnikami samotności, z wyjątkiem samotności miłosnej, zaś drugi – jedynie z samotnością rodzinną.
na podstawie rozkładu wyników w inte wyodrębniono trzy grupy osób – o niskim, średnim i wysokim poziomie inteligencji emocjonalnej, a następnie porównano je pod względem poczucia samotności. na rysunku 12 zamieszczono średnie wyniki kwestionariusza SelSa dla wyróżnio-nych grup. istotne różnice między wszystkimi grupami wystąpiły w skali pełnej, a także w skalach mierzących poczucie samotności społecznej i rodzinnej. jedynie różnice wyników w skali samotności miłosnej okazały się nieistotne statystycznie.
magdalena moroz (2010) zbadała inteligencję emocjonalną i poczu-cie samotności 102 uczniów liceum ogólnokształcącego (51 kobiet i 51 mężczyzn) w wieku od 16 do 19 lat. inteligencję emocjonalną mierzyła kwestionariuszem PKie. W celu pomiaru poczucia samotności użyła Skali do Badania Samotności (SbS) autorstwa zofii dołęgi (2003). jest to samo-opisowe narzędzie, które, mierząc ogólne poczucie samotności, zawiera też osobne skale samotności społecznej, emocjonalnej i egzystencjalnej.
dodatkowo zastosowano kwestionariusz KKS, autorstwa matczak (2007b), do pomiaru kompetencji społecznych. Wykonane analizy obejmowały m.in. obliczenie współczynników korelacji (tabela 20) oraz analizy regresji wielokrotnej (tabele 21, 22).
Rysunek 12. Wyniki kwestionariusza SELSA u osób z niską, średnią i wysoką inteligencją
emocjonalną.
Magdalena Moroz (2010) zbadała inteligencję emocjonalną i poczucie samotności 102 uczniów liceum ogólnokształcącego (51 kobiet i 51 mężczyzn) w wieku od 16 do 19 lat. Inteligencję emocjonalną mierzyła kwestionariuszem PKIE. W celu pomiaru poczucia samotności użyła Skali do Badania Samotności (SBS) autorstwa Zofii Dołęgi (2003). Jest to samoopisowe narzędzie, które, mierząc ogólne poczucie samotności, zawiera też osobne skale samotności społecznej, emocjonalnej i egzystencjalnej. Dodatkowo zastosowano
kwestionariusz KKS, autorstwa Matczak (2007), do pomiaru kompetencji społecznych. Wykonane analizy obejmowały między innymi obliczenie współczynników korelacji (tabela 20) oraz analizy regresji wielokrotnej (tabele 21, 22).
Tabela 20
Korelacje między inteligencją emocjonalną mierzoną kwestionariuszem PKIE a poczuciem samotności mierzonym skalą SBS
Grupa IE Ogólna
samotność Samotność społeczna emocjonalna Samotność egzystencjalSamotność na
Mężczyźni
(N=51) Ogólna IE Akceptowanie emocji –0,49** –0,32* –0,34* n.i. –0,41** –0,62** –0,25+ –0,29*
Empatia n.i. n.i. n.i. n.i.
Kontrola emocji n.i. n.i. n.i. n.i.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Ogólna
samotność Samotnośćspołeczna Samotnośćmiłosna Samotnośćrodzinna
Tyt
uł
o
si
Niska IE Średnia IE Wysoka IE
Rysunek 12. Wyniki kwestionariusza SELSA u osób z niską, średnią i wysoką inteligencją
emocjonalną.
Wszystkie stwierdzone korelacje mają znak ujemny. u kobiet ogólny poziom inteligencji emocjonalnej koreluje zarówno z ogólnym poczuciem samotności, jak i ze wszystkimi jego komponentami. u mężczyzn mamy do czynienia z podobną sytuacją, z tym tylko wyjątkiem, że brakuje związku ogólnej inteligencji emocjonalnej z samotnością społeczną. na-leży również dodać, że współczynniki korelacji są wyższe u kobiet niż u mężczyzn.
biorąc pod uwagę poszczególne komponenty inteligencji emocjonalnej, można zauważyć, że akceptowanie emocji, niezależnie od płci osób bada-nych, wiąże się ze wszystkimi wskaźnikami poczucia samotności, a rozu-mienie emocji nie koreluje jedynie z samotnością społeczną u mężczyzn. z kolei empatia nie koreluje z żadnym z nich. u mężczyzn z samotnością nie jest związana również kontrola emocji. u kobiet natomiast ten kom-ponent inteligencji emocjonalnej wykazuje związek z ogólnym poczuciem samotności oraz samotnością egzystencjalną.
Tabela 20
Korelacje między inteligencją emocjonalną mierzoną kwestionariuszem PKIE a poczuciem samotności mie-rzonym skalą SBS
Grupa IE Ogólna samotność Samotność społeczna emocjonalnaSamotność egzystencjalnaSamotność Mężczyźni
(N = 51) Ogólna IE –0,32* n.i. –0,41** –0,25
+
Akceptowanie emocji –0,49** –0,34* –0,62** –0,29*
Empatia n.i. n.i. n.i. n.i.
Kontrola emocji n.i. n.i. n.i. n.i.
Rozumienie emocji –0,32* n.i. –0,41** –0,27+
Kobiety
(N = 51) Ogólna IEAkceptowanie emocji –0,52**–0,60** –0,38**–0,49** –0,46**–0,67** –0,50**–0,36**
Empatia n.i. n.i. n.i. n.i.
Kontrola emocji –0,28* n.i. n.i. –0,36*
Rozumienie emocji –0,36** –0,28* –0,30* –0,34*
+p < 0,10; *p < 0,05; **p < 0,01.
Przeprowadzono też – osobno dla mężczyzn i kobiet – analizy regresji wielokrotnej, które miały na celu uwzględnienie potencjalnej roli, jaką mogą pełnić kompetencje społeczne w związku inteligencji emocjonalnej z poczuciem samotności. Posłużono się metodą krokową, traktując jako zmienną objaśnianą ogólne poczucie samotności. jako predyktory wprowa-dzano poszczególne komponenty inteligencji emocjonalnej uwzględnione w PKie oraz poszczególne rodzaje kompetencji społecznych mierzone KKS. uzyskane wyniki przedstawiają tabele 21 i 22.
dla mężczyzn udało się zbudować model z dwoma predyktorami ogólnego poczucia samotności. były to kompetencje społeczne warunku-jące efektywność radzenia sobie w sytuacjach wymagających asertywności oraz zdolność akceptowania emocji, które łącznie wyjaśniały około 29% wariancji ogólnego poczucia samotności.
W przypadku kobiet do modelu regresji weszły trzy predyktory – zdolność akceptowania emocji, kompetencje warunkujące efektywność radzenia sobie w sytuacjach intymnych oraz zdolność rozumienia emocji. łącznie wyjaśniają one ponad 51% wariancji wyników ogólnych w kwe-stionariuszu SbS.
Tabela 21
Model regresji wielokrotnej dla ogólnego poczucia samotności jako zmiennej objaśnianej i komponentów IE oraz kompetencji społecznych jako predyktorów w grupie mężczyzn (N = 51)
Modele R Skorygowane R2 Beta F
Model 1
Kompetencje potrzebne w sytuacjach wymagających asertywności
0,50 0,24
−0,50 16,55**
Model 2
Kompetencje potrzebne w sytuacjach wymagających asertywności Akceptacja emocji 0,56 0,29 −0,33 −0,30 4,37* *p < 0,05; **p < 0,01. Tabela 22
Model regresji wielokrotnej dla ogólnego poczucia samotności jako zmiennej objaśnianej i komponentów IE oraz kompetencji społecznych jako predyktorów w grupie kobiet (N = 51)
Modele R Skorygowane R2 Beta F
Model 1
Akceptacja emocji 0,60 0,35 −0,60 27,70**
Model 2 Akceptacja emocji
Kompetencje potrzebne w sytuacjach intymnych 0,69 0,45 −0,42 −0,38 10,28* Model 3 Akceptacja emocji
Kompetencje potrzebne w sytuacjach intymnych Rozumienie emocji 0,74 0,51 −0,29 −0,46 −0,28 6,93* *p < 0,05; **p < 0,01.
Wyniki analizy regresji potwierdzają, że inteligencja emocjonalna łącznie z kompetencjami społecznymi może stanowić istotny predyktor poczucia samotności, sugerując zarazem większe jej znaczenie u kobiet niż u mężczyzn.
* * *
Podsumowując: wyniki omówionych tu badań wskazują na związek między inteligencją emocjonalną a zadowoleniem z życia i pracy, poczu-ciem sensu życia i realizowania uznawanych wartości; uzyskano też dane wskazujące, że osoby inteligentne emocjonalnie są mniej narażone na doświadczanie poczucia samotności. Wszystko to uprawdopodabnia hi-potezę o znaczeniu inteligencji emocjonalnej jako czynnika sprzyjającego dobrostanowi psychicznemu. biorąc pod uwagę uzyskane dane, należy jednak sądzić, że rolę odgrywa tu zwłaszcza umiejętność akceptowania, wykorzystywania i regulowania własnych emocji, mniejsze natomiast znaczenie mają zdolności do poznawczego ich przetwarzania. nie zna-leziono przekonujących danych świadczących o korzystnym wpływie na dobrostan zdolności do spostrzegania i rozumienia emocji innych ludzi.