Istota i formy współpracy organizacji

Rozwój gospodarczy i cywilizacyjny przejawia się wieloma charakterystycznymi dlań efektami. NaleŜą do nich [47, s. 344]:

• ilościowy, rodzajowy i jakościowy rozwój procesów produkcji (wyrobów, usług), wy-miany i konsumpcji,

• pogłębiający się społeczny podział pracy i specjalizacja jednostek (podmiotów) gospo-darczych w realizacji określonych części (faz, rodzajów) procesu gospodarczego, • dynamiczny rozwój zastosowań osiągnięć nauki i techniki w działalności gospodarczej, • globalizacja rynków zbytu, ich jakościowy rozwój, a jednocześnie zaostrzenie się walki

konkurencyjnej na rynkach dotychczasowych i o rynki nowe.

Nic więc dziwnego, Ŝe kaŜda próba dostosowania się do powyŜszych efektów, zmusza wręcz organizacje funkcjonujące na rynku do wchodzenia w liczne i róŜnorodne związki z innymi podmiotami. Powstają zaleŜności, które coraz częściej wpływają na wie-lopodmiotowy charakter współpracy organizacji, z których kaŜda liczy się z działaniami innych. W sensie prakseologicznym moŜna mówić o kooperacji w szerokim znaczeniu (sensu largo). Współpraca ta moŜe dotyczyć kooperacji pozytywnej (współpracy, współ-działania), która polega na pomocy w osiąganiu wzajemnie niesprzecznych celów, ale i

kooperacji negatywnej (walki), gdy organizacje zmierzają do osiągnięcia sprzecznych

W ramach współpracy organizacje są wkomponowane w róŜne łańcuchy koopera-cyjne, oparte nie tylko na prostych umowach typu kupno-sprzedaŜ, ale równieŜ na róŜno-rodnie ukierunkowanej ich współpracy. W istocie chodzi o wysoce opłacalne inwestycje zapewniające znaczące efekty ekonomiczne i społeczne – zarówno dla konkretnych,

du-Ŝych organizacji, tzw. ,,matek”, jak i dla całej gospodarki (takŜe małych i średnich organi-zacji). W przypadku kooperacji pozytywnej duŜe przedsiębiorstwo część swoich działań produkcyjnych, w ramach outsourcingu, przekazuje do małych i średnich organizacji, które produkują według otrzymanej dokumentacji róŜne detale i podzespoły, a następnie dostar-czają je w systemie „just in time” bezpośrednio na linię montaŜu finalnego wyrobu. Zna-cząco obniŜa to koszty i stwarza wielką szansę dla małych i średnich przedsiębiorstw.

MoŜe wystąpić takŜe kooperacja negatywna, zwłaszcza wtedy, gdy organizacje prowadzą walkę o przetrwanie na rynku (np. w zakresie kształtowania cen i innych wa-runków transakcji) oraz w sferze gospodarczej (np. w zakresie przygotowania i wprowa-dzenia na rynek nowych wyrobów). W kaŜdym przypadku chodzi o osłabienie pozycji, bądź wyparcie z rynku organizacji konkurencyjnych. Warto zauwaŜyć, Ŝe [47, s. 345]: • organizacje konkurujące ze sobą, dąŜąc do osiągnięcia własnych celów, wykazują

go-towość do samoograniczeń w zakresie metod i narzędzi walki;

• organizacje konkurujące w jednej dziedzinie mogą nawiązać kooperację pozytywną w innych dziedzinach (np. uzgadniać politykę płac i świadczeń społecznych, wspólnie działać na rzecz ochrony środowiska);

• organizacje konkurujące mogą podejmować wspólne działania w zakresie ograniczenia kosztownej konkurencji na podstawowym obszarze walki (np. uzgodnienia co do cen czy wielkości sprzedaŜy);

• i ostatecznie, organizacje konkurujące mogą wspólnie dąŜyć do całkowitej rezygnacji z walki i osiągnięcia kompromisu (np. podział rynku).

Działania kooperacyjne nie mogą abstrahować od istniejącego w Polsce systemu prawne-go⁴². Stosując róŜne formy kooperacji, organizacje muszą uwzględniać moŜliwe do wyko-rzystania rozwiązania prawne. Wybór konkretnego rozwiązania prawnego leŜy w gestii przedsiębiorców, którzy samodzielnie zadecydują, jaka forma powiązań najbardziej im od-powiada.

W literaturze przedmiotu wskazuje się dwa podstawowe (elementarne) typy więzi współpracy między organizacjami: typ A i typ B [47].

42

W dniu 16.02.2007 r. została uchwalona przez Sejm nowa ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów [82].

Więzi współpracy typu A występują, gdy jeden podmiot jest chętny świadczyć działalność, na potrzebę której składa zapotrzebowanie inny podmiot, ze wszystkimi kon-sekwencjami dotyczącymi przepływu zasobów pomiędzy organizacjami (rys.2.34).

Rys. 2.34. Więzi typu A Źródło: [47, s. 346]

Więzi typu B polegają na jednoczeniu wysiłków w celu wspólnej realizacji analogicznych funkcji organizacji. Występuje dodatkowy obiekt „O”, tworzony w celu realizacji określo-nego rodzaju i zakresu współpracy. MoŜe nim być część jednej ze współpracującej organi-zacji czy teŜ całkowicie inny podmiot gospodarczy, albo w określonych sytuacjach wyróŜ-nianie takiego obiektu moŜe być nieuzasadnione (rys. 2.35).

Rys. 2.35. Więzi typu B Źródło: [47, s. 346]

Więzi typu A i B wykorzystywane są przy ograniczonej skali działalności partne-rów, w sytuacji której podjęta współpraca daje dodatkowe moŜliwości polegające na [47, s. 347]:

• organizowaniu (tworzeniu) i utrzymywaniu (eksploatacji) wspólnej bazy (np. surow-cowej czy energetycznej),

• tworzeniu i eksploatacji wspólnej bazy usług transportowych, remontowych, narzę-dziowych, wodno-ściekowych czy informatycznych,

P₁

P2 O

P₁ P2

P₁ P₂ - powiązane organizacje

- fizyczny przepływ rzeczy, ludzi, …. - przepływ środków pienięŜnych - przepływ informacji

• prowadzeniu wspólnej polityki w zakresie zbytu i eksportu (cen, rynków, wielkości sprzedaŜy itd.),

• tworzeniu i utrzymywaniu wspólnych ośrodków szkoleniowych i wypoczynkowych, • wypracowywaniu i prezentowaniu wspólnego stanowiska wobec zamierzeń i działań

władz, organizacji społecznych itp.

Przestawione elementarne typy więzi mogą obejmować wiele organizacji w róŜ-nych konfiguracjach, wyodrębnioróŜ-nych na podstawie kryteriów, którymi mogą być: następ-stwo faz procesu technologicznego, współudział w wytwarzaniu wyrobu złoŜonego, korzy-stanie ze wspólnej bazy surowcowej, jednorodność lub podobieństwo wyrobów (usług). KaŜdy z tych kryteriów pozwala wyróŜnić róŜny układ współpracy organizacji, o róŜnej nazwie i charakterystycznych cechach [47].

Jeśli kryterium wyróŜnienia współpracy jest następstwo faz procesu technologicz-nego, to powiązane ze sobą organizacje przyjmują nazwę układu kombinatowego (kombi-natu) – przykładem kombinat paliwowo-energetyczny łączący kopalnię z elektrownią. Kiedy natomiast głównym kryterium jest współudział w wytwarzaniu złoŜonego produktu, związek organizacji przyjmuje nazwę układu korporacyjnego (korporacji). Układ ten moŜe przyjmować róŜne formy, w zaleŜności od więzi produkcyjnych występujących pomiędzy kooperantami, np. równoległą (współpraca z wieloma kooperantami w róŜnych fazach cy-klu produkcyjnego), łańcuchową (gdy zachowana jest pewna kolejność zleceń w kilku podgrupach kooperantów) czy przemienną (gdy realizacja cyklu ma charakter przemienny w relacji organizacja – kooperant). Przyjęcie za kryterium podobieństwa procesów techno-logicznych i/lub przeznaczenie wyrobów pozwala powstały związek organizacji nazywać układem poziomym (horyzontalnym) lub układem branŜowym. Dodatkowe zróŜnicowanie technologiczne i produktowe tego układu skłania do przekształcenia go w układ o charak-terze konglomeratu. Porządkując róŜne formy współpracy organizacji, moŜna przedstawić następujące zestawienie porównawcze:

• wymiana wzajemnie do-stosowanych świadczeń na zasadach han-dlowych • wzajemnie zgodne zacho-wania rynkowe (w sytuacjach konkurencyjno-ści) • umowy kupna-sprzedaŜy • umowy koope-racyjne • inne umowy np. kartelowe • konsorcjum • dzierŜawa • leasing • wspólne przed-sięwzięcia (w tym spółki) • zjednoczenia wiodące • zrzeszenie asor-tymentowe • ośrodek bran-Ŝowy • zrzeszenie do-browolne i ob-ligatoryjne • izba gospodar-cza • syndykat • zjednoczenie • przedsiębiorstwo prowadzące • koncern • holding • przedsiębiorstwo wielozakładowe

Rys. 2.36. Formy współdziałania gospodarczego przedsiębiorstw Źródło: [47, s. 350]

Pierwszy (I) stopień współpracy pojawia się, gdy dostawca i odbiorca przestają być anonimowi, wymiana świadczeń staje się regularna i gdy oferta dostawcy zaczyna być dostosowywana do wymagań odbiorcy. Zasady współpracy reguluje przede wszystkim kodeks cywilny. Gdy współpraca ta dalej się zacieśnia i pojawiają się umowy często o sze-rokim zakresie przedmiotowym, pojawia się stopień drugi (II). Umowy przyjmują kształt porozumień gospodarczych, podmioty dostosowują swoje struktury do wymogów współ-pracy, zmieniają swoje formy prawno-organizacyjne (np. przyjmują postać określonej spółki). Dalszy rozwój, a zwłaszcza potrzeba powołania ośrodków koordynacyjno-dyspozycyjnych uzasadnia podjęcie współpracy stopnia trzeciego (III). Przykładem takiej współpracy jest utworzenie i funkcjonowanie wspólnego biura zbytu (syndykatu)⁴³. Czwarty stopień (IV) oznacza wzbogacenie dotychczasowych form współpracy przez po-wołanie jednego, wspólnego ośrodka decyzyjnego. Następuje koncentracja i integracja nie

IV. Koncentra- cyjne luźne V. Koncentracyjne zwarte III. Koordyna- cyjne II. Umowne I. Bezumowne Strukturalne Funkcjonalne Kooperacyjne Koncentracyjne

tylko funkcji, ale i struktury na najwyŜszych szczeblach władzy „powiązanych” organiza-cji – jest to istotna zmiana jakościowa. NiezaleŜnie od tych rozwiązań, organizacje zacho-wują odrębność prawną i znaczny zakres autonomii ekonomicznej. Przykładem takiego porozumienia organizacji jest forma koncernu⁴⁴. Ostatni stopień współpracy (V)

odzwier-ciedla najwyŜszy stopień intensywności powiązań. Stopień swobody decyzyjnej staje się mniejszy, zanika odrębność prawna, pojawia się fuzja, której efektem jest pojawienie się w miejsce odrębnych przedsiębiorstw jednego, o strukturze wielozakładowej [47].