Typy technologii

2.1.4. Typy technologii

Według M. Hatch „w nowoczesnej teorii organizacji badania dotyczące technologii

koncentrowały się głównie na rozmaitości wykorzystywanych technologii w organizacji i na znaczeniu tej rozmaitości dla lepszych sposobów organizowania” [22, s. 141]. W

rezul-tacie w literaturze przedmiotu pojawiło się wiele typologii słuŜących ich klasyfikowaniu i opisywaniu. Do najwaŜniejszych, opracowanych przez najbardziej wpływowych teorety-ków teorii organizacji, naleŜą typologie: J. Woodward, J. Thompsona i Ch. Perrowa. Typologia Joan Woodward

Brytyjska socjolog organizacji J. Woodward w swoich badaniach wyjaśniała donio-słość technologii dla organizacji. Zbadała 100 organizacji produkcyjnych zatrudniających od 11 do 40 tys. pracowników (w większości pracowało poniŜej 1 tys. osób), działających w okolicach South Essex w Anglii [18], [22], [62]. Spodziewała się znaleźć związek po-między wielkością organizacji i jej projektem, ale go nie znalazła. Mierzyła względną wy-dajność tych organizacji, odnosząc ją do danej branŜy (powyŜej średniej, średnią i poniŜej

średniej). Drugą badaną cechą były rozmiary struktury odnoszone do czynników, które teoretycy organizacji proponowali jako najlepsze sposoby zarządzania, takie jak: zasięg kontroli, liczba poziomów zarządzania, stopień centralizacji praktyki podejmowania decy-zji oraz styl zarządzania. Autorka oczekiwała, Ŝe jeden z nich w badaniach potwierdzi swoją przewagę nad innymi. Okazało się jednak, Ŝe analiza danych nie ujawniła Ŝadnej znaczącej zaleŜności między strukturą a wydajnością.

Badaczce było trudno wyjaśnić uzyskane wyniki. Poszukiwała odpowiedzi, próbu-jąc rozmaitego podejścia do zebranych danych. Wreszcie pogrupowała badane przedsię-biorstwa według stopnia złoŜoność technicznej (określonej przez typ technologii wykorzy-stywanej do produkcji). To kryterium okazało się trafne i analiza danych ujawniła pewną prawidłowość. Wykazała, Ŝe struktura mimo wszystko wiąŜe się z wydajnością, ale tylko tam, gdzie bierze się pod uwagę typy technologii stosowane przez organizacje. Typologię

J. Woodward najczęściej przedstawia się za pomocą trzech podstawowych technologii opartych na [22]:

1) jednostkach lub małych ilościach, 2) duŜych ilościach lub produkcji masowej, 3) ciągłym przetwarzaniu (ciągłej produkcji).

Na rysunku 2.1 przedstawiono typologię Woodward.

Rys. 2.1. Wyjściowa typologia Woodward przedstawiająca drogę do skali złoŜoności tech-nicznej

Źródło: [22, s. 143]

Te trzy typy typologii moŜna uporządkować parametrem złoŜoności technicznej (złoŜo-ność występuje w skali od niskiej do wysokiej). ZłoŜo(złoŜo-ność techniczna oznacza stopień zmechanizowania procesu produkcji.

Zgodnie z tym parametrem technologia oparta w większości na pracy ręcznej od-powiada technologii grupy pierwszej – określonej jako produkcja jednostkowa i w małych

ilościach. Przykładami takiej technologii jest np. krawiectwo na zamówienie, tworzenie

oryginalnych dzieł sztuki czy opracowywanie projektów . W produkcji tej niewielką ilość produktu wytwarza się od początku do końca, a praca poszczególnych pracowników zmie-nia się w zaleŜności od etapu w procesie produkcji, przez który przechodzi materiał. Odno-si Odno-się tu większe sukcesy wtedy, gdy zaOdno-sięg kontroli jest w nich mniejszy, liczba poziomów zarządzania nią niŜsza, a podejmowanie decyzji odbywa się w sposób zdecentralizowany.

Grupa I Produkcja w małych ilościach i jednostkowa Grupa III Ciągły proces produkcji Grupa II Produkcja w duŜych ilościach i masowa niska wysoka I. Produkcja pojedynczych przedmiotów na zamówienie

klienta

II. Oddzielna produkcja technicznie

III. Wytwarzanie duŜego wyposaŜenia w kilku etapach IV. Produkcja w małych ilościach

V. Produkcja części składanych w duŜych ilościach, które są później róŜnie składane

VI. Produkcja w duŜych ilościach typu taśmy montaŜowej VII. Produkcja masowa

VIII.Ciągły proces produkcji połączony z przygotowaniem duktu do sprzedaŜy w duŜych ilościach lub metody pro-dukcji masowej

IX. Ciągły proces produkcji chemikaliów

X. Ciągły przepływ produkcji płynów, gazów i ciał stałych

ZłoŜoność techniczna

Grupa druga – to technologie charakterystyczne dla produkcji w duŜych ilościach

lub masowej np. odpowiednio produkcja stali lub linia montaŜowa w fabryce samochodów.

Wytwarza się tu wiele identycznych przedmiotów w oparciu o wysoko zrutynizowane, zwykle zmechanizowane procedury. Technologie te, z powodu znacznej złoŜoności, pole-gają na dzieleniu całego procesu produkcji na wiele oddzielnych etapów, które realizuje się w sposób mechaniczny albo ręczny. „Badania Woodward wykazały, Ŝe organizacje

posłu-gujące się technologiami produkcji w duŜych ilościach i masowej odnoszą większe sukcesy wtedy, gdy i menedŜerowie mają większe moŜliwości kontroli oraz gdy decyzje podejmują w sposób scentralizowany (są to cechy związane z mechanicznymi formami organiza-cji”[22, s. 144].

Trzecia grupa, to ciągły proces produkcji, odnoszony do produkcji masowej i prze-twarzania ciągłego. Produkcja masowa to seria odrębnych zadań wykonywanych kolejno np. czyszczenie odpadów. W tej technologii przynajmniej część zadań wykonywanych jest ręcznie. Przetwarzanie ciągłe to seria niedających się oddzielić i następujących po sobie przekształceń, np. rafinacja ropy, przetwórnie chemiczne. Ludzie obsługują urządzenia, które automatycznie wpływają na przekształcanie. Dosyć istotne jest, Ŝe struktury organi-zacyjne organizacji tej grupy w duŜej mierze przypominają struktury organizacji z grupy drugiej, ale występuje w nich duŜo mniejszy zasięg kontroli oraz decentralizacja podej-mowania decyzji.

Wielkim dorobkiem J. Woodward jest wykrycie, Ŝe najwyŜszą wydajność w bada-niach osiągano wtedy, „…gdy technologie produkcji masowej łączyły się z mechanicznymi

formami organizacji i gdy technologie produkcji w małych ilościach lub przetwarzania ciągłego współwystępowały z formami organicznymi”[22, s. 144]. Z czasem okazało się, Ŝe typologia Woodward była jednak ograniczona na dwa sposoby. Przeprowadzone bada-nia dotyczyły głównie organizacji małych i średnich, a wykryte przez autorkę zaleŜności między technologią a powiązaniem struktury z wydajnością, nie były juŜ tak istotne w przypadku organizacji większych i bardziej skomplikowanych. Badania Woodward nie dotyczyły takŜe firm nieprodukcyjnych.

Typologia Jamesa Thompsona

Kolejną, waŜną typologią technologii, która wywarła duŜy wpływ na teorię organi-zacji, była koncepcja J. Thompsona. Autor miał świadomość wątpliwości dotyczących podziału technologii na technologie świadczenia usług i technologie produkcji. Pod koniec lat sześćdziesiątych (Organizations in action, 1967) Thompson zaproponował rozwiązanie tego problemu i w jednej typologii zawarł technologie świadczenia usług i technologie

produkcyjne [22]. Swoją teorię Thompson rozwijał, koncentrując się na trzech ogólnych typach technologii:

• łańcuchowej, • pośredniczącej, • intensywnej.

Typologie łańcuchowe to linearne procesy przekształcania, które występują zarówno

w technologii produkcji masowej, jak i w technologii przetwarzania ciągłego. Za prototyp tej technologii moŜna uwaŜać linię montaŜową w fabryce samochodów, w której czynniki wejściowe (przede wszystkich surówce i półprodukty) są na jednym końcu, a czynniki wyjściowe (produkty) są na drugim, odległym końcu długiego łańcucha kroków. Innymi przykładami tej technologii moŜe być produkcja chemikaliów i energii [22].

Technologią pośredniczącą nazywa się takie rozwiązania, w których organizacje

działają jako pośrednicy kojarzący interesy dwóch lub więcej stron transakcji. Wykorzy-stują ją banki, firmy pośredniczące i ubezpieczeniowe. Technologie te łączą partnerów potencjalnej wymiany (inwestorów, klientów, poŜyczkobiorców i poŜyczkodawców), po-magając im wzajemnie odnajdywać się i zawierać transakcje. Powszechnie stosowane są więc standaryzowane procedury, które usprawniają transakcje pośredniczące.

Trzecim typem technologii wg Thompsona jest technologia intensywna. Występuje ona w szeroko rozumianym ratownictwie ratunkowym, np. w pogotowiu ratunkowym, w laboratoriach badawczych i w organizacjach planistycznych, takich jak biura projektowe i budowlane. „Technologie intensywne wymagają koordynacji wyspecjalizowanych

umiejęt-ności dwóch lub więcej ekspertów od przekształcania zwykle niepowtarzalnych czynników wejściowych – w wynik zgodny z zamówieniem”[22, s. 146]. Działania ekspertów,

specjali-stów dysponujących wyspecjalizowaną wiedzą i umiejętnością rozwiązywania nowych, często odmiennych problemów, są zatem podstawą zastosowania tej technologii.

Koncepcja Thompsona oparta jest na ukierunkowanym na procesy modelu organi-zacji, przedstawiającą ją jako system otwarty. Technologie istotnie róŜnią się między sobą w zaleŜności od właściwego im procesu przekształcania. Autor wykazał, Ŝe „niektóre

technologie charakteryzują się skrajną standaryzacją czy normalizacją procesu przekształ-cania tego, co na wejściu w to, co na wyjściu…”[22, s.146]. Przykładem wielkiej róŜnicy

w procesie przekształcania są dwie organizacje: fabryka samochodów z linią montaŜową – wysoki stopień standaryzacji i pogotowie ratunkowe – niski stopień.

Drugim czynnikiem, który róŜni procesy technologiczne, są właściwości uŜywa-nych materiałów. Niektóre z nich, np. części do aut składauŜywa-nych we wskazywanej fabryce,

są znormalizowane, natomiast w drugim przypadku, pogotowia, wręcz trudno jest mówić o jakiejkolwiek powtarzalności czy normalizacji.

Oba te czynniki pozwalają przedstawić typologię Thompsona w czytelny sposób, jako dwuwymiarową macierz (rys. 2.2).

Rys. 2.2. Macierz przedstawiająca typologię według Thompsona Źródło: [22, s. 147]

Zobrazowana macierz pozwala wyróŜnić cztery alternatywne typy technologii w organiza-cji:

1) zestandaryzowane czynniki wejściowe i wyjściowe przy zestandaryzowanym pro-cesie przekształcenia – charakteryzujące technologie łańcuchowe;

2) niezestandaryzowane czynniki wejściowe i wyjściowe przy zestandaryzowanym procesie przekształcenia – charakteryzujące technologie pośredniczące;

3) niezestandaryzowane czynniki wejściowe i wyjściowe przy niezestandaryzowanym procesie przekształcenia – charakteryzujące technologie intensywne;

4) zestandaryzowane czynniki wejściowe i wyjściowe przy niezestandaryzowanym procesie przekształcenia – charakteryzujące technologie, która z racji braku racjo-nalności takiego zestawienia, nie zostały wyróŜnione – zignorowane przez Thomp-sona [22].

Typologia Charlesa Perrowa

Perrow zajął się badaniem technologii na poziomie analizy właściwej jednostce organizacyjnej (Woodward i Thompson traktowali organizacje tak, jakby miały one tylko jedną technologię dominującą). Pozwoliło to autorowi dostrzec róŜnorodność technologii

PROCESY PRZEKSZTAŁCANIA zestandaryzowany niezestandaryzowany C Z Y N N IK I W E JŚ C IO W E I W Y JŚ C IO W E n ie ze st an d ar y zo w an e ze st an d ar y zo w an e Łańcuchowa ? Pośrednicząca Intensywna

organizacji i w jakimś stopniu naprawić pewną słabość załoŜeń teoretycznych typologii Woodward i Thompsona. KaŜda z organizacji dobiera swoją strukturę do pełnionej przez siebie misji, co więcej, takŜe kaŜda z jej jednostek organizacyjnych (dział marketingu, biu-ro badawcze, dział pbiu-rodukcyjny itp.) powinna swoją wewnętrzną strukturę dopasować do swojej technologii.

Według C. Perrowa technologia determinuje strukturę. Autor opiera się na dwóch parametrach umoŜliwiających mierzenie i porównywanie dwóch jednostek organizacyj-nych, na zmienności i moŜliwości wszechstronnej analizy zadań [64, s. 290]:

• zmienność zadań jest efektem zróŜnicowania stosowanych komponentów –

standardo-wy czy niestandardostandardo-wy charakter surowców, nieprzewidywalność zdarzeń (awarie, priorytetowe zamówienia), prostota lub złoŜoność wyposaŜenia. MoŜe więc być tak, Ŝe technologia wymaga zadań o większej lub mniejszej liczbie wyjątków;

• moŜliwości wszechstronnej analizy zadań dotyczą rodzaju wysiłku koniecznego do

podejmowania decyzji. W wielu sytuacjach moŜna bowiem odwołać się do rutyny czy zaprogramować poszukiwanie racjonalnych rozwiązań. Występują teŜ sytuacje, w któ-rych wręcz naleŜy odwoływać się do intuicji (sytuacje nieanalizowane).

Zmienność i analizowalność zadań Perrow przedstawił w czterech moŜliwych typach tech-nologii, które zobrazowano na rys. 2.3.

Rys. 2.3. Macierz przedstawiająca typologię według Perrowa Źródło: [22, s. 148]

Technologie rutynowe charakteryzuje niska zmienność zadań i wysoka ich

anali-zowalność. Przykładem takiej technologie jest tradycyjna taśma montaŜowa samochodów lub praca biurowa, która pasuje do technologii produkcji masowej u Woodward i techno-logii łańcuchowej Thompsona. Produkcja w takiej fabryce ma charakter seryjny,

wykony-ZMIENNOŚĆ ZADAŃ niska wysoka A N A L IZ O W A L N O Ś Ć Z A D A Ń w y so k a n is k a Rutynowa InŜynierska Rzemieślnicza Nierutynowa

wana jest z produktów o skodyfikowanych normach i przebiega zgodnie ze standardowym procesem. Funkcje opisane są precyzyjnie, a planowanie i koordynacja jest bardzo stabilna.

Technologie rzemieślnicze charakteryzuje niska zmienność i niska analizowalność

zadań. Przykładem technologii rzemieślniczej jest praca na budowie, gdzie raczej występu-je niewiele odstępstw od procedur standardowych, lecz kiedy juŜ występują, trzeba wyna-leźć sposób radzenia sobie z pojawiającymi się problemami, poniewaŜ nie istnieją z góry określone metody ich rozwiązywania. KaŜdy plac budowy ma swoją specyfikę, inny moŜe być rodzaj prac, charakter terenu czy wymagania co do kwalifikacji pracowników.

Technologie inŜynierskie charakteryzuje wysoka zmienność i analizowalność

za-dań. W przypadku tej technologii, np. technologie księgowych czy inŜynierów, pracowni-cy zwykle dysponują znanymi metodami rozwiązywania problemów, ale wiedzę o nich otrzymali często w wyniku zaawansowanego lub wysoce wyspecjalizowanego szkolenia.

Technologie nierutynowe- charakteryzują się wysoką zmiennością i niską

analizo-walnością zadań. Występują na przykład w działach badań i rozwoju, w firmach zajmują-cych się inŜynierią kosmiczną i w laboratoriach produkujązajmują-cych prototypy. DuŜa liczba problemów pojawiających się w technologiach nierutynowych i brak znanych metod ich rozwiązywania sprawiają, Ŝe pracownicy znajdują się w mniej lub bardziej trwałym stanie niepewności. Technologie te w duŜej mierze przypominają technologie małych ilości u Woodward. Występują teŜ cechy wspólne z technologią intensywną Thompsona.

Podsumowując, warto zauwaŜyć, Ŝe istnieje wiele podobieństw między tymi trzema typologiami, ale istnieją i wyraźne róŜnice. Wielokrotnie przywoływana linia montaŜowa występuje we wszystkich typologiach – w kategoriach produkcji masowej, łańcuchowej i rutynowej. Praca kasjera bankowego pasuje do technologii rutynowych (Perrow) i pośred-niczących (Thompson), ale nie wystąpi w Ŝadnej kategorii typologii Woodward. Korzysta-jąc z typologii, naleŜy zatem unikać ograniczania się tylko do jednej z nich, trzeba wręcz poszukiwać podobieństw, zachowując dbałość o analizowane szczegóły. Jest to niezbędne, jeśli chcemy rozwijać wyobraźnię i rozumieć zmiany zachodzące w organizacji.