Struktura organizacyjna – pojęcie, istota, typologie

JuŜ krótka analiza literatury przedmiotu pozwala stwierdzić, Ŝe jedno z najbardziej podstawowych kategorii epistemologicznych, pojęcie struktury, jest w nauce o organizacji i zarządzaniu bardzo szeroko i zarazem odmiennie stosowane [30, s. 122]. Nic więc dziw-nego, Ŝe definicji struktury jest w literaturze bardzo duŜo.

Niektórzy autorzy, np. L. KrzyŜanowski i L. Martan przyjmują, Ŝe strukturą obiektu (przedmiotu badania) „…jest zbiór wyróŜnionych relacji określony na zbiorze wybranych

elementów tego obiektu” [30, s, 124], [48, s. 130]. Według tych autorów czynnikami

gene-rującymi tak rozumiane pojęcie struktury są: • obiekt (przedmiot badania),

• wybrane (ze względu na cel badania) elementy tego obiektu, • wyróŜnione relacje określone na tym zbiorze.

Czynniki te określają „czego jest to struktura” – czynnik pierwszy i „jaka to jest struktura” – pozostałe [Martan].

Na bardzo złoŜony charakter struktury wskazują H. Bieniok i J. Rokita, którzy przez strukturę organizacyjną jakiejś całości rozumieją „…całokształt stosunków między

elementami tej całości lub między elementami a całością, rozpatrywany ze względu na współprzyczynianie się elementów do powodzenia całości” [5 s. 17]. Z metodologicznego

punktu widzenia rozpatrują oni strukturę w aspekcie: - czasowym (statycznym i dynamicznym),

- przestrzennym.

W ujęciu statycznym rozpatrywana jest forma struktury, czyli np. w przypadku in-stytucji – wyróŜnienie pionowego i poziomego podziału na piony, komórki organizacyjne i stanowiska, konfiguracja szczebli decyzyjnych, układ ich wzajemnych zaleŜności i podpo-rządkowań oraz rozdział zadań, uprawnień i odpowiedzialności [5, s. 18].

W ujęciu dynamicznym istotne są czynności zachodzące w czasie, np. przebieg czynności, operacji, dokumentacji. Mogą one zmieniać stopień zorganizowania rzeczy lub doprowadzać do względnie trwałej zmianie jej struktury. W ujęciu przestrzennym nato-miast rozpatruje się rozmieszczenie strukturalne elementów struktury, które determinuje przebieg i treść relacji między tymi elementami [5, s. 18].

Bieniok i Rokita podkreślają, Ŝe „struktura organizacyjna jest w istocie

wypadko-wą szeregu struktur elementarnych, które pod działaniem praw składania tworzą globalną strukturę organizacyjną całości o właściwościach róŜnych od przymiotników poszczegól-nych jej elementów” [5, s. 19].

ZbliŜoną interpretację pojęcia struktury organizacyjnej przedstawił R. Krupski. Według tego autora „struktura organizacyjna, to nic innego, jak sposób zespolenia jej

składników w całość, uwzględniający wspólny cel i warunki otoczenia” [65, s. 14]. Podkre-śla on, Ŝe „zespolenie składników w całość, a więc tworzenie jej struktury organizacyjnej,

jest procesem świadomym, rozmyślnym, opartym na z góry określonych wzorcach. Sprawia to, Ŝe struktura zyskuje pewne cechy jakościowe, Ŝe jest czymś więcej niŜ zwykłą sumą jej składników.” [65, s.15].

To zorganizowanie, jako istotną właściwość struktury podkreślają takŜe inni auto-rzy. Według A. Koźmińskiego i W. Piotrowskiego struktura to „układ elementów

organi-zacji oraz więzi łączących je w zorganizowaną całość” [71, s. 309].

Zagraniczni autorzy nauki o organizacji i zarządzaniu definiują pojęcie struktury w zbliŜony sposób. Na przykład J. A.F. Stoner i C. Wankel uwaŜają, Ŝe „strukturę

organiza-cyjną moŜna zdefiniować jako układ i wzajemne zaleŜności między częściami składowymi oraz stanowiskami przedsiębiorstwa” [62, s. 208]. Tak rozumiana struktura określa przede

wszystkim indywidualne i grupowe zadania w całej organizacji (podział pracy), jak rów-nieŜ i powiązania między funkcjami i czynnościami.

Według M. Hatch „pojęcie struktury dotyczy stosunków zachodzących pomiędzy

częściami zorganizowanej całości” [22, s. 167]. Autorka uwaŜa, Ŝe tak rozumiane pojęcie

moŜna odnosić do wszystkiego. Na przykład budynek składa się z fundamentów, szkieletu,

strukturą jest nasze ciało). W teorii organizacji, zdaniem autorki, wyróŜnia się strukturę społeczną i strukturę fizyczną. Struktura fizyczna oznacza relacje pomiędzy fizycznymi elementami organizacji i ich przestrzenne rozmieszczenie. Natomiast struktura społeczna definiowana jest jako „stosunki między elementami społecznymi, takimi jak ludzie,

stano-wiska i jednostki organizacyjne (np. wydziały i sekcje do których naleŜą)”[22, s. 167.].

Ricky W. Griffin pojęcie struktury odnosi do grupowania działań i zasobów organi-zacji. Definiuje je jako „zestaw elementów konstrukcyjnych, które mogą być uŜyte do

ukształtowania organizacji. Wynik ich wykorzystania w postaci konkretnego układu ele-mentów organizacji i ich wzajemnych powiązań” [18, s. 330]. Tych eleele-mentów

konstruk-cyjnych autor wyróŜnia aŜ sześć: projektowanie stanowisk pracy, grupowanie stanowisk pracy, ustalanie hierarchicznej zaleŜności (stosunków słuŜbowej podległości) pomiędzy poszczególnymi stanowiskami, rozdzielanie uprawnień decyzyjnych pomiędzy poszcze-gólne stanowiska, koordynacja czynności pomiędzy stanowiskami oraz zróŜnicowanie stanowisk pracy. Umiejętne połączenie tych elementów jest, według Griffina, niczym in-nym jak projektowaniem organizacji [18].

Natomiast H. Steinmann i G. Schreyögg uwaŜają, Ŝe „sednem jest tworzenie reguł

działania dotyczących: podziału pracy, koordynacji, wydawania poleceń, podpisywania dokumentów organizacyjnych itp. Organizowanie Ŝycia jest utkane regułami. Porządek w przedsiębiorstwie nie jest więc niczym innym, jak splotem reguł działania. Stworzone przez reguły uporządkowanie systemu społecznego określa się mianem struktury organizacyj-nej.” [61, s. 262]. W tym ujęciu struktura jest więc takŜe układem zaleŜności określonych

pomiędzy elementami organizacji³³.

Struktury organizacyjne mogą przyjmować najrozmaitsze formy i tak, jak nie ma jednej definicji tego pojęcia, tak w literaturze przedmiotu nie ma jednoznacznej ich typo-logii. Nie ma teŜ ustalonej liczby kryteriów klasyfikacji struktury organizacyjnej. Według H. Bienioka i J. Rokity do najwaŜniejszych kryteriów podziału naleŜą [5, s. 76]:

• przewaŜający rodzaj więzi organizacyjnych – struktury liniowe, funkcjonalne i sztabo-we;

• rozpiętość kierowania – struktury płaskie i smukłe;

• zdolność do samoregulacji – struktury mechanistyczne, adaptatywne i inwencyjno-kreatywne;

33 ZbliŜoną definicję przedstawił takŜe H. Mintzberg, według którego struktura to „zestaw wszystkich

sposo-bów, przy uŜyciu których rozdziela się zadania organizacji między jej róŜnorodne elementy (stanowiska, zadania i inne wewnętrzne jednostki organizacyjne), a następnie doprowadza się do ich skoordynowania, by zapewnić sprawne funkcjonowanie organizacji” (za: [71, s. 276-280]).

• stopień zmienności warunków otoczenia oraz celów i zadań – struktury względnie sta-bilne (mechanistyczne) i dynamiczne (organiczne);

• stopień sformalizowania – struktury niedoformalizowane i przeformalizowane; • stopień adekwatności z rzeczywistością – struktury rzeczywiste i nierzeczywiste; • stopień znajomości stosunków organizacyjnych – struktury świadome i nieświadome; • stopień zorganizowania organizacji – struktury sprawne i niesprawne.

NaleŜy podkreślić, Ŝe struktury wyróŜnione według kryteriów przewaŜającego rodzaju więzi organizacyjnych i rozpiętości kierowania, określane są w literaturze przedmiotu mianem struktur klasycznych [5], [65].

ZbliŜony podział struktur organizacyjnych przedstawia A. Sobczak. Przyjmuje ona następujące kryteria wyróŜnienia typów struktur organizacyjnych (za: [71, s. 276-280]): • liczbę szczebli w strukturze, związaną z nią rozpiętość kierowania i wielkość komórek

organizacyjnych – struktury smukłe i płaskie;

• stopień scentralizowania – struktury scentralizowane i zdecentralizowane; • stopień sformalizowania – struktury sformalizowane i niesformalizowane;

• stopień zróŜnicowania części organizacji – struktury proste (zróŜnicowane w niewiel-kim stopniu) i złoŜone (zawierające stosunkowo duŜo róŜnorodnych elementów); • ze względu na przyjęte zasady określające relacje między kierownikami i

pracownika-mi wykonawczypracownika-mi – struktury liniowe, funkcjonalne i liniowo-sztabowe; • ze względu na zasadę dwuwymiarowego grupowania – strukturę macierzową.

Według autorki struktury macierzowe zalicza się do szerszej klasy nowoczesnych struktur elastycznych, a ich przeciwieństwem są struktury tradycyjne (za: [71, s. 283]).

Natomiast M. Hopej tworzy typologię struktur organizacyjnych, „krzyŜując” dwa kryteria podziału – koordynację kierownictwa i podział pracy na drugim szczeblu hierar-chii. Zestawienie struktur tej typologii przedstawiono w tab.2.1.

Tab.2.1. Typologia struktur organizacyjnych Podział pracy na drugim

szczeblu hierarchii Koordynacja kierownictwa

Według funkcji Według obiektów Według funkcji i obiektów Przez polecenia struktura

funkcjo- nalno-hierarchiczna struktura przed-miotowa struktura hybry- dowo-hierarchiczna Przez programy struktura

funkcjo- nalno-technokratyczna struktura dywizjo-nalną (oddziałowa) struktura hybry- dowo-technokratyczna Na drodze samouzgodnień struktura

funkcjo-nalno-organiczna struktura orga-niczna struktura macie-rzowa Źródło: [48, s. 34].

Z przedstawionej w tab. 2.1 typologii wynika, Ŝe szczególną rolę odgrywają struk-tury: funkcjonalne, hybrydowe, dywizjonalne, przedmiotowe i organiczne.

Interesujące podejście do klasyfikacji struktur organizacyjnych przedstawił R.W. Griffin. OtóŜ autor podkreśla, iŜ „ze względu na to, Ŝe na projekt organizacji wywierają

takie czynniki jak technika, otoczenie, wielkość i cykl Ŝycia organizacji oraz jej strategia, nie powinno dziwić, iŜ organizacje rzeczywiście przyjmują rozmaite struktury organizacyj-ne” [18, s. 375]. Zdaniem autora jednak większość ze struktur moŜna podciągnąć pod

jed-ną z czterech podstawowych kategorii lub teŜ pod hybrydę opartą na połączeniu dwóch, trzech lub wszystkich czterech form podstawowych [18]. Do struktur podstawowych zali-cza on strukturę funkcjonalną (struktura U), strukturę konglomeratową (struktura H), struk-turę wielobranŜową (struktura M) i strukstruk-turę macierzową (struktura wielokrotnego podpo-rządkowania).

Godna uwagi jest takŜe teoria konfiguracji strukturalnych opracowana przez H. Mintzberga. Autor, w wyniku krytycznego przeglądu dotychczasowych koncepcji, mo-deli i wielu badań struktur organizacyjnych oraz twórczej ich syntezy i rozwinięcia, wy-róŜnił pięć typów idealnych struktur. Są to (za: [71, s. 292]): struktura prosta, biurokracja maszynowa (mechaniczna), biurokracja profesjonalna, dywizjonalna i adhokracja.

JuŜ ta pobieŜna analiza literatury przedmiotu pozwoliła wykazać duŜe zróŜnicowa-nie w klasyfikowaniu struktur organizacyjnych. Nie moŜna wskazać ostatecznej liczby kryteriów, a w wielu przypadkach autorzy odmiennie definiują zarówno struktury, jak i kryteria lub teŜ wyróŜniają struktury, nie posługując się jednoznacznym kryterium. Zesta-wienie struktur i kryterium wyróŜnienia ujęto w tab. 2. 2.

Tab. 2.2. Zestawienie typów struktur organizacyjnych

Lp. Struktury organizacyjne Autor typologii Kryterium wyróŜnienia 1. liniowe, funkcjonalne i

sztabowe

H. Bieniok i J. Rokita

A. Sobczak

przewaŜający rodzaj więzi orga-nizacyjnych

ze względu na przyjęte zasady określające relacje między kie-rownikami i pracownikami wy-konawczymi

2. funkcjonalne M. Hopej

R.W. Griffin

koordynacja kierownictwa i po-dział pracy wg funkcji

3. płaskie i smukłe H. Bieniok i J. Rokita A. Sobczak

rozpiętość kierowania;

liczbę szczebli w strukturze, związaną z nią rozpiętość kiero-wania i wielkość komórek orga-nizacyjnych

cd. tab.2.2

4. mechanistyczne, adapta-tywne i inwencyjno-kreatywne

H. Bieniok i J. Rokita zdolność do samoregulacji

5. względnie stabilne (me-chanistyczne) i dyna-miczne (organiczne)

H. Bieniok i J. Rokita stopień zmienności warunków otoczenia oraz celów i zadań

6. niedoformalizowane i przeformalizowane sformalizowane i nie-sformalizowane H. Bieniok i J. Rokita A. Sobczak stopień sformalizowania 7. rzeczywiste i nierzeczy-wiste

H. Bieniok i J. Rokita stopień adekwatności z rzeczy-wistością

8. świadome i nieświadome H. Bieniok i J. Rokita stopień znajomości stosunków organizacyjnych

9. sprawne i niesprawne H. Bieniok i J. Rokita stopień zorganizowania organi-zacji

10. scentralizowane i zde-centralizowane

A. Sobczak stopień scentralizowania

11. proste i złoŜone A. Sobczak stopień zróŜnicowania części

organizacji

12. proste H. Mintzberg

13. przedmiotowe M. Hopej koordynacja wg poleceń

podział pracy wg obiektów

14. dywizjonalne M. Hopej

H. Mintzberg

koordynacja wg programów podział pracy wg obiektów

15. macierzowe A. Sobczak

M. Hopej

R.W. Griffin

ze względu na zasadę dwuwy-miarowego grupowania

koordynacja kierownictwa na drodze uzgodnień i podział pra-cy wg obiektów 16. konglomeratowa R.W. Griffin 17. wielobranŜowa R.W. Griffin 18. biurokracja maszynowa (mechaniczna H. Mintzberg 19. adhokracja H. Mintzberg

Źródło: opracowanie własne