Organizacje są otwartymi systemami społeczno-technicznymi, zorientowanymi celo-wo i mającymi określoną strukturę. Ta prosta definicja nie wyczerpuje jednak, rzecz jasna, charakterystyki organizacji. Warto jest więc podać najistotniejsze, jak się wydaje, cechy przysługujące organizacji [30, s. 170]:
1. Tworzone są przez ludzi (z woli członków-załoŜycieli lub na podstawie decyzji organu załoŜycielskiego); stąd teŜ bywają określane jako systemy samotwórcze – naturalne lub sztuczne.
2. Działają w nich ludzie oraz funkcjonują rzeczy (środki, zasoby lub aparatura, artefak-ty); dlatego nazywane są systemami społeczno-technicznymi.
3. Powołane są do realizacji celów swych uczestników oraz celów społecznych formuło-wanych w kategoriach rzeczowych, ekonomicznych, socjalno-bytowych, kulturowych, politycznych i innych; ich misją społeczną jest wytwarzanie dóbr lub usług material-nych bądź usług i wartości niematerialmaterial-nych; dlatego mówi się, Ŝe są to systemy celowe lub celowo zorientowane.
4. Ze względu na cele i zadania następuje w nich podział pracy, funkcji, ról organizacyj-nych oraz kształtuje się ich wewnętrzna struktura; dlatego nazywa się je systemami
ustrukturalizowanymi.
5. Organizacje mają wyodrębniony człon kierowniczy, o określonych zadaniach, sterują-cy ich funkcjonowaniem i rozwojem; nazywany systemem sterująsterują-cym.
6. Zdolne są do samodzielnego określania i modyfikowania celów oraz sposobów ich realizacji; są systemami zachowującymi się rozmyślnie.
7. Zdolne są do osiągania celów przy róŜnych warunkach początkowych i na róŜnej dro-dze; są ekwifinalne.
8. Utrwalają sposoby zachowania ludzi i zasady ich współdziałania (strukturę) w drodze formalizacji; co stanowi podstawę ich instytucjonalizacji.
9. Są względnie wyodrębnione z otoczenia; są systemami otwartymi.
10.Zdolne są do odnowy oraz do podnoszenia swego wewnętrznego uporządkowania; są systemami samoreproduktywnymi i samodoskonalącymi się.
Według L. KrzyŜanowskiego przedstawione wyliczenie cech „…nie jest zupełne, w
zakłada równieŜ Ŝadnego uporządkowania tych cech…” [30, s. 171], lecz moŜe
koncen-trować uwagę badaczy na pewnych zjawiskach i procesach zachodzących w organizacjach.
Właśnie zagadnienie złoŜoności rozwiązań, które mogą występować w organiza-cjach, a które to odpowiadają przedstawionym cechom, są poddane analizie w niniejszej części opracowania. JuŜ krótka choćby analiza literatury przedmiotu, w tym aspekcie, wskazuje, Ŝe nie ma jednej, ogólnie uznawanej typologii organizacji.
Wielu autorów podjęło próbę wyróŜnienia typów organizacji, posługując się róŜ-nymi kryteriami.
Najczęściej spotykany jest podział organizacji według roli, jaką spełniają w zaspo-kajaniu potrzeb społecznych (tzw. funkcji genotypowej albo celu zewnętrznego). Według tego kryterium moŜna wyróŜnić [4], [48]:
• organizacje gospodarcze (nastawione na zysk – ang. profit organizations);
• organizacje uŜyteczności publicznej: szkoły publiczne, instytucje kulturalne, na-ukowe (z reguły niedochodowe – non-profit organizations);
• organizacje administracyjne: państwowe i samorządowe;
• organizacje militarne i policyjne – tzw. „słuŜby mundurowe” słuŜące zapewnieniu bezpieczeństwa wewnętrznego oraz zewnętrznego;
• organizacje społeczne: partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia; • organizacje religijne: kościoły, klasztory, związki wyznaniowe.
NaleŜy podkreślić, Ŝe wyróŜnione grupy nie są całkiem rozłączne. Na przykład: przychod-nia lekarska moŜe świadczyć porady w ramach systemu ubezpieczeń (nieodpłatnie), ale i w pełni płatne (przynoszące zysk); organizacja religijna moŜe takŜe prowadzić szkołę pu-bliczną. Organizacje państwowe zaś, których cele związane są z wykonywaniem władzy państwowej, moŜna dalej dzielić w sensie zarówno pozytywnym, jak i negatywnym. Jako „pozytywne” przyjmuje się instytucje rządowe (najwyŜsze urzędy państwowe, sejm i senat itp.) czy instytucje administracji publicznej (np. lokalne organa władzy państwowej), ale i organizacje militarne oraz społeczne (np. partie polityczne). Do „negatywnych” zaliczyć moŜna te organizacje, które w jakikolwiek sposób przeciwstawiają się „pozytywnym” np. opozycyjne partie polityczne [31]. Takich przykładów moŜna przytoczyć znacznie więcej. Oznacza to, Ŝe pomimo czytelnych róŜnic pomiędzy wyróŜnionymi grupami typologii ich podział nie daje podstaw do głębszej analizy.
Inny, często cytowany podział organizacji, to typologia A. Etzioni’ego (za:[4]). Podstawą podziału jest typ relacji między ludźmi a organizacją, wyraŜający się
charakte-rem władzy i jej podporządkowania uczestnikom organizacji. W typologii wyróŜnia się organizacje [4]:
• przymusowe – władza oparta na przymusie (włącznie z przymusem fizycznym), gdzie uczestnicy nie identyfikują się z organizacją czy wręcz są nastawieni do niej wrogo; udział w nich nie zaleŜy od woli członka (siły zbrojne, formacje obrony cywilnej, więzienie, obozy pracy itp.);
• utylitarne (instrumentalne) – władza wynika z moŜliwości dysponowania środkami na nagrody dla uczestników – np. organizacje gospodarcze, w których charakter uczestnictwa jest kalkulatywny czy utylitarny; moŜliwość realizacji potrzeb (uzy-skania wynagrodzenia, nagrody) wpływa na uczestnictwo w organizacji;
• normatywne (ekspresyjne) – władza wynika z norm moralnych i przekonań ludzi – kościoły, partie polityczne itp., gdzie podporządkowanie się organizacji wiąŜe się z osobistym zaangaŜowaniem się jej członków.
W przedstawionej typologii wyróŜnione grupy są rozłączne. Typ władzy w organizacji odpowiada relacjom podporządkowania uczestników organizacji. Spójność ta wyraźnie sprzyja organizacjom, są one, zdaniem autora typologii, bardziej efektywne od organizacji niespójnych (np. organizacji utylitarnej, w której uczestnicy przejawiają postawy aliena-tywne) (za: [4]).
Przedstawione typologie organizacji wskazują na złoŜoność istniejącego „świata” organizacji. Organizacje róŜnią się między sobą. MoŜna wyróŜnić wiele jeszcze kryteriów ich podziału, na przykład [4, s. 40]:
• charakter otoczenia organizacji, • stosowana technologia,
• cechy i struktura społeczna uczestników organizacji i charakter ich uczestnictwa, • cechy struktury organizacyjnej,
• cechy podsystemu zarządzania11.
Ukazanie trudności w przedstawieniu jednorodnej, spójnej typologii organizacji skłania do zaprezentowania podmiotów, które działają w gospodarce rynkowej. W prakty-ce jest tak, Ŝe powszechnie mamy do czynienia z systemami społeczno technicznymi, prakty- ce-lowymi, ustrukturalizowanymi itd., czyli, jak to wcześniej definiowano, z organizacjami, ale częściej uŜywamy pojęć instytucja, przedsiębiorstwo, spółka czy firma.
11 Przedstawione kryteria nie są jedynymi, jakie wyróŜnia się w literaturze przedmiotu. Jako przykład moŜna wskazać podział organizacji ze względu na powtarzalność realizacji celów: jednorazowe - (np. komitety) i powtarzalne - (realizują swoje cele co tydzień, miesiąc, rok) itp.
Przyjmując bardzo duŜe uproszczenie moŜna byłoby przyjąć, Ŝe są to pojęcia po-wiązane ze sobą, ale trudno byłoby nazwać je synonimami12. Celowe jest więc pokazanie cech (atrybutów), które odróŜniają te podmioty od siebie, co ma praktyczne znaczenie.
Instytucja to pojęcie, które w nauce o organizacji i zarządzaniu było
rozpowszech-nione przez prakseologów [29], [31], [72]. W ich rozumieniu instytucja jest szczególnym przypadkiem organizacji w znaczeniu rzeczowym [72, s. 51]. Według J. Zieleniewskiego rzeczy zorganizowane, złoŜone z zespołów ludzi i z ich aparatury, nazywane są instytu-cjami [72, s. 44, 85]13. Autor pojęcie to odnosi zarówno do pojedynczego człowieka, jak i grupy oraz zespołu, wskazując na specyfikę ich działań, np. zjawisko efektu organizacyj-nego, powodzenia, stopnia zorganizowania czy wewnętrznych sprzeczności. W praktyce większość spotykanych przez nas organizacji jest więc instytucjami w przedstawionym znaczeniu.
Przedsiębiorstwo to pojęcie, które jest powszechnie uŜywane w gospodarce
rynko-wej. Jak juŜ przedstawiano w podrozdziale pierwszym przedsiębiorstwa powstały wraz z rozwojem stosunków towarowo-pienięŜnych czy wręcz są one ich produktem. Jako
pod-mioty gospodarcze, wyodrębnione prawnie i ekonomicznie, stanowiły zawsze i dalej
sta-nowią kościec całego systemu gospodarczego [66].
W literaturze przedmiotu pojęcie przedsiębiorstwa nie jest jednak jednolicie defi-niowane i interpretowane.
W duŜej mierze wynika to faktu, Ŝe przedsiębiorstwo jest w zainteresowaniu wielu nauk, głównie teorii ekonomii, nauk o organizacji i zarządzaniu, cybernetyki, socjologii i prawa. W teorii organizacji, jako dyscypliny naukowej nauk o zarządzaniu, moŜna trakto-wać przedsiębiorstwo „…jako kategorię organizacyjna, jednostkę zorganizowaną,
szcze-gólny przypadek instytucji, do której odnosi się sformułowane zasady racjonalnej organi-zacji” [66, s. 34]14. Na zróŜnicowanie definicji przedsiębiorstwa wpływ ma równieŜ ich
usytuowanie w gospodarce i zakres samodzielności decyzyjnej w zaleŜności od ustroju
polityczno gospodarczego oraz bardzo duŜe zróŜnicowanie przedsiębiorstw (kryteriami podziałów przedsiębiorstw moŜe być: forma własności - państwowe, spółdzielcze, komu-nalne, prywatne, mieszane; sposób funkcjonowania - na zasadach ogólnych, uŜyteczności
12 Jako prawdziwe moŜna przyjąć twierdzenie, Ŝe kaŜde przedsiębiorstwo jest organizacją, natomiast wątpli-we jest twierdzenie odwrotne.
13
Ta szczególność oznacza, Ŝe nie kaŜde pojęcie organizacji moŜe być odnoszone do instytucji.
14 W kaŜdej z przedstawionych dyscyplin występuje inne rozumienie pojęcia. Na przykład przedsiębiorstwo jako kategoria ekonomiczna to kapitał potrzebny do prowadzenia działalności przy pomocy pracowników najemnych na rachunek i ryzyko właściciela i wedle jego uznania, a jako kategoria prawna to podmiot obrotu cywilnego z prawem zawierania umów i zaciągania zobowiązań [47].
publicznej, funkcjonujące na podstawie odrębnych ustaw, spółki; wielkość - ze względu na obroty, ilość zatrudnionych, wartość majątku przedsiębiorstwa; struktura - jednozakłado-we, wielozakładowe - holdingi, koncerny, kombinaty). Czynnikiem, który ma takŜe wpływ na zróŜnicowanie w definiowaniu pojęcia są duŜe przemiany w przedsiębiorstwach wyni-kające z rozwoju gospodarczego. Przedsiębiorstwa „…wkraczają w nowe obszary
działal-ności, w których wcześniej nie występowały, jak edukacja, ochrona zdrowia, tworzenie i zarządzanie funduszami …”[66, s. 35].
Przyjmując takŜe pewne uproszczenia, moŜna wskazać w literaturze przedmiotu, Ŝe występują trzy podstawowe sposoby definiowania przedsiębiorstwa: podmiotowe, przed-miotowe i funkcjonalne.
W znaczeniu podmiotowym pojęcie przedsiębiorstwa jest synonimem pojęcia przedsiębiorcy (wcześniej kupca i podmiotu gospodarczego). U podstaw podmiotowości przedsiębiorstwa leŜy wyjaśnienie prawnej jego odrębności.
Ujęcie podmiotowe było podstawą, na której opracowano polski Kodeks Handlowy z 1934 roku. Jego przepisy odnosiły się do kupców, osób, które prowadziły we własnym imieniu gospodarstwa zarobkowe, z wyjątkiem gospodarstw rolnych, leśnych, ogrodo-wych, hodowlanych, rybnych, łowieckich i pszczelarskich oraz wykonywania tzw. wol-nych zawodów. Kupcy prowadzący większe przedsiębiorstwa zarobkowe mieli obowiązek wpisać się do rejestru handlowego.
W warunkach gospodarki PRL kodeks ten był przeŜytkiem. W roku 1964 nastąpiła modyfikacja powyŜszych przepisów. W zmodyfikowanym kodeksie pozostał zapis, Ŝe
„…spółka handlowa jest kupcem rejestrowym (art. 5) oraz Ŝe kupiec rejestrowy obowią-zany jest wpisać się do rejestru (art. 6) [47, s. 57].
Kolejna zmiana związana z podmiotowym ujęciem przedsiębiorstwa nastąpiła w ustawie o działalności gospodarczej z 1988 r., w której wprowadzono termin „podmiot
gospodarczy”, skreślając określenia kupca i jednostki gospodarczej. Podmiotem
gospodar-czym mogła być osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeŜeli jej przedmiot działania obejmował prowadzenie działalności gospodarczej.
Pojęcie „przedsiębiorcy” zostało uŜyte po raz pierwszy w naszym prawie w usta-wie z dnia 19 kusta-wietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji [82], a zdefinio-wane między innymi w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodar-czej [79]. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy przedsiębiorcą jest „osoba fizyczna, osoba prawna
zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą”.
Przedsię-biorcą moŜe być zatem człowiek (natural person), jak i twór sztuczny: jednostka organiza-cyjna – osoba prawna (legal person), której byt i funkcjonowanie opiera się jedynie na przepisach prawa. Wśród osób prawnych moŜna wyróŜnić osoby prawne gospodarcze (spółki kapitałowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych) i osoby prawne niegospodarcze / not for profit (fundacje, stowarzyszenia, związki zawodowe), które w zakresie wykonywanej działalności gospodarczej stają się przedsiębiorcami, a takŜe państwowe osoby prawne (wśród których szczególną rolę od-grywają spółki Skarbu Państwa) i samorządowe osoby prawne (gminy, powiaty i woje-wództwa, będące ustawowymi osobami prawnymi oraz tworzone przez nie osoby prawne: komunalne spółki kapitałowe, spółdzielnie i stowarzyszenia). Przedsiębiorcą moŜe być takŜe jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, przede wszystkim spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna), spółki kapitałowe (spółka z o.o. i spółka akcyjna) oraz wspólnota mieszkaniowa. Zgodnie z art. 4 ust. 2 tej ustawy przedsiębiorcami są takŜe wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (statusu przedsiębiorcy nie posiada zatem sama spółka cywilna). Wskazane osoby i jednostki orga-nizacyjne mogą być uznane za przedsiębiorcę jedynie wtedy, kiedy prowadzą działalność gospodarczą w sposób prawnieniezaleŜny (bez korzystania z cudzej podmiotowości praw-nej) oraz bezpośrednio uzyskują prawa i obowiązki związane z tą działalnością (ponoszą z tytułu nawiązywanych stosunków prawnych pełną odpowiedzialność). Ustawa o swobo-dzie działalności gospodarczej, aby dostosować prawo polskie do przepisów unijnych, wprowadziła wśród ogółu przedsiębiorców pewną szczególną (kwalifikowaną) grupę przedsiębiorców, a mianowicie mikroprzedsiębiorców, małych przedsiębiorców i średnich przedsiębiorców.
W znaczeniu przedmiotowym pojęcie przedsiębiorstwo zostało zdefiniowane w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)15. Zgodnie z art. 55 przedsiębiorstwo jest „zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i
material-nych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szcze-gólności: 1) oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa); 2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub
15 W tym znaczeniu pojęcie zostało ostatnio uŜyte w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym [81].
mości; 3) prawa wynikające z umów najmu i dzierŜawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosun-ków prawnych; 4) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pienięŜne; 5) koncesje, licencje i zezwolenia; 6) patenty i inne prawa własności przemysłowej; 7) mająt-kowe prawa autorskie i majątmająt-kowe prawa pokrewne; 8) tajemnice przedsiębiorstwa; 9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej”. Ogólnie moŜna
powiedzieć, Ŝe przedsiębiorstwo w tym znaczeniu stanowi przedmiot określonych stosun-ków cywilnoprawnych, czynności prawnych i najszerzej rozumianej działalności gospo-darczej.
W znaczeniu funkcjonalnym przedsiębiorstwo oznacza stałą i zawodową
działal-ność gospodarczą [75]. Istotne dla zbudowania funkcjonalnego pojęcia przedsiębiorstwa
pojęcie działalności gospodarczej zostało zdefiniowane w art. 2 ustawy o swobodzie dzia-łalności gospodarczej [79], zgodnie z którym jest to „zarobkowa działalność wytwórcza,
budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopa-lin ze złóŜ, a takŜe działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły”.
Pojęcie działalności gospodarczej jest takŜe pojęciem prawa wspólnotowego. Przedsiębior-stwem w rozumieniu wspólnotowego prawa konkurencji jest kaŜda jednostka zaangaŜo-wana w działalność gospodarczą, bez względu na jej status prawny oraz sposób finanso-wania16.
Występowanie wielu czynników czy ujęć, które naleŜy uwzględniać przy definio-waniu pojęcia przedsiębiorstwa sprawia, Ŝe w literaturze przedmiotu brakuje jego jednoli-tej definicji, satysfakcjonującej zainteresowanych.
W niniejszym opracowaniu przyjęto więc, Ŝe przedsiębiorstwo „jest to jednostka
(podmiot) prowadząca działalność gospodarczą, dąŜąca do zaspokojenia potrzeb innych podmiotów Ŝycia społecznego (osób i/lub instytucji) przez wytwarzanie produktów i/lub świadczenie usług, przy czym działalność ta jest motywowana chęcią uzyskania korzyści majątkowych i prowadzona samodzielnie na ryzyko właściciela czy właścicieli” [66, s. 37].
Pojęcie przedsiębiorstwa ma wiele, czasami nieodpowiadających jego istocie, sy-nonimów. Na zakończenie rozwaŜań dotyczących rodzajów i typów organizacji, przedsta-wiono te najpowszechniej stosowane.
16 Polski ustawodawca wprowadził w krajowym porządku prawnym takŜe pojęcie przedsiębiorcy
publiczne-go. Jest nim „kaŜde przedsiębiorstwo, na które władze publiczne mogą, bezpośrednio lub pośrednio, wywie-rać decydujący wpływ na mocy prawa własności do przedsiębiorstwa, finansowego uczestnictwa w przedsię-biorstwie lub na mocy przepisów, którym ono podlega” [80].
Często jako synonimu przedsiębiorstwa uŜywa się słowa „firma”17. Jest to szerokie (sensu largo) rozumienie pojęcia firmy. Etymologicznie pojęcie pochodzi od włoskiego słowa „firma” = podpis. Oznacza ono zarejestrowaną nazwę, pod którą osoba fizyczna lub prawna prowadzi działalność gospodarczą [26], [66]. Zarówno znak firmowy, jak i nazwa są zarejestrowane, a ich uŜywanie przez inne osoby zabronione. To jest prawne, ścisłe (sensu stricte) rozumienie pojęcia firmy. Pojęcie w języku potocznym często oznacza przedsiębiorstwo produkujące wyroby lub świadczące usługi o dobrej jakości i reputacji u klienta. NaleŜy podkreślić, Ŝe „pod jedną firmą moŜe funkcjonować wiele przedsiębiorstw,
przy czym kaŜde z nich musi mieć w nazwie i w logo jakiś element odróŜniający je od in-nych przedsiębiorstw tej samej firmy” [66, s. 36].
Synonimem uŜywanym w mowie potocznej w odniesieniu do przedsiębiorstwa jest takŜe słowo „zakład”. UŜywanie tego słowa w odniesieniu do przedsiębiorstwa jest jednak pewnym naduŜyciem, pojęć tych nie naleŜy ze sobą utoŜsamiać. Zakład jest kategorią tery-torialną, organizacyjną i produkcyjną, natomiast przedsiębiorstwo – ekonomiczną i prawną [66]. Zakład najczęściej jest częścią przedsiębiorstwa i jako taka ma ograniczoną samo-dzielność decyzyjną i ograniczone kontakty z otoczeniem zewnętrznym przedsiębiorstwa.
Oczywiste jest, Ŝe kaŜda z przedstawionych organizacji ma własny cel (własne ce-le), który wyznacza kierunek jej działalności. JuŜ z samej definicji organizacji wynika, Ŝe jest to system celowy. Cele organizacji to z reguły „wiązki” wartości (produkcyjnych, spo-łecznych itp.) przez nią realizowanych i odnoszących się do jej trwania, rozwoju w
kontek-ście wzajemnych związków z otoczeniem [7]. Według A. Etzioniego najogólniej moŜna je zdefiniować jako „poŜądany stan spraw, które organizacja usiłuje zrealizować” (za: [4, s. 58]).
Cele organizacji stanowią zbiór powiązanych dąŜeń, aspiracji i zamierzonych efek-tów o róŜnym stopniu konkretności. Jest to układ hierarchiczny – cele bardziej ogólne są kryterium oceny przy doborze i określaniu celów bardziej szczegółowych, cele szczegóło-we są środkami w procesie realizacji celów wyŜszego rzędu. MoŜe być tak, Ŝe cele organi-zacji oficjalnie deklarowane nie są celami rzeczywistymi (np. gdy organizacja nie zamie-rza ujawniać swoich zamiarów). Często zdazamie-rza się równieŜ, Ŝe cele rzeczywiste ulegają zmianie, gdyŜ tego wymaga zmieniające się otoczenie. W praktyce zarządzania daną orga-nizacją jest więc tak, Ŝe kiedy naleŜy określić jej konkretne cele, nie zawsze jest to moŜli-we.
17 „Firma (business) – organizacja gospodarcza będąca w stanie funkcjonować jako odrębna, samodzielna
W literaturze przedmiotu „cele organizacji najczęściej, i nie zawsze do końca
słusznie, utoŜsamiane są z funkcjami pełnionymi przez organizacje na rzecz otoczenia” [7,
s. 94]. Tak więc określając cele dla organizacji, większość z nas przyjmie, Ŝe przedsię-biorstwo „FSO” produkuje samochody, a w kopalni węgla wydobywa się węgiel – to są organizacje gospodarcze; w szkole wyŜszej studenci zdobywają wykształcenie – to organi-zacja uŜyteczności publicznej; w urzędzie skarbowym rozliczamy np. podatek od osób fizycznych – to organizacja administracji państwowej czy gdy nas okradną zgłaszamy to policji, a modlić się idziemy do kościoła itp. Mamy jednak świadomość, Ŝe takie określa-nie celów organizacji jest daleko idącym uproszczeokreśla-niem. Realizowane funkcje określa-nie są ce-lem organizacji, a środkiem dla rzeczywistego celu.
Stanisław Sudoł uwaŜa, Ŝe wyjściowe dla rozwaŜań nad celami organizacji jest określenie czy naleŜy dąŜyć do ustalenia jednego celu, czy kilku celów głównych.
Do-świadczenie gospodarcze wykazuje bowiem ujemne strony wielości celów [66, s. 65]: • cele mają niejednakową waŜność, dlatego gdy się chce wyrazić je syntetycznie, czy
to na etapie wyznaczania, czy oceny realizacji, konieczne jest ustalenie hierarchii celów, posługiwanie się priorytetami niektórych z nich lub wagami statystycznymi, • nieuchronne jest występowanie sprzeczności między celami; zwiększona realizacja
jednego celu wiąŜe się ze zmniejszaniem realizacji innego celu18.
Według M. Bielskiego „trudności związane ze zdefiniowaniem celów organizacji, a
w szczególności z ustaleniem, jakimi celami rzeczywiście się ona kieruje, skłoniły niektó-rych autorów do wniosku, Ŝe jedynym uchwytnym i niebudzącym wątpliwości celem kaŜdej organizacji jest przetrwanie i rozwój”[4, s. 59]. Cel ten dotyczy kaŜdej, a zatem
niezaleŜ-nie od rodzaju, typu czy formy prawno-organizacyjnej, organizacji.
Interesujący jest pogląd S. Sudoła, którego zdaniem zarówno przetrwanie, jak i rozwój powinny być uwaŜane za cel wstępny (pośredni). Zdaniem autora przetrwanie
mo-Ŝe być uznane za cel główny jedynie w sytuacjach kryzysowych, gdy organizacji grozi upadek. Natomiast rozwój jest bardzo waŜny w sytuacji istnienia silnej i rozwijającej się konkurencji [66]. Dla organizacji gospodarczej – wspomnianej „FSO” i innych –