FAZY CYKLU
2.4.2. Kapitał własny i obcy, struktura kapitału
Z punktu widzenia własności w organizacji, kapitał to źródło finansowania zgromadzo-nych składników majątkowych [47]. W ujęciu najogólniejszym moŜna go podzielić na
kapitał własny i obcy.
Podział ten ma związek z dalszymi istotnymi zagadnieniami: • źródłami, tworzeniem i pozyskiwaniem kapitału,
• strukturą kapitału, • wartością organizacji itd.
Kapitał własny to udział własny inwestorów w organizacji. Jest to wartość środków
gospodarczych, wniesionych przez właścicieli (udziałowców, akcjonariuszy, wspólników). W tej sytuacji mówimy o zewnętrznym finansowaniu własnym. Kapitały własne to takŜe nadwyŜki finansowe oraz środki wygospodarowane przez organizację w toku jej
działalno-ści, z obrotu kapitału – jest to wewnętrzne finansowanie własne.
Kapitał obcy to środki pozyskane od osób trzecich niebędących właścicielami ani
udziałowcami organizacji, to dodatkowe źródło finansowania organizacji. Korzystanie z niego związane jest z określonym kosztem - w postaci odsetek. Kapitał obcy cechuje się tym, Ŝe jest oddany do dyspozycji organizacji na czas określony i po terminie umowy musi być zwrócony. Dawcy kapitału obcego z reguły mają wpływ na jego wykorzystanie, nato-miast nie mają prawa podejmowania decyzji dotyczących całokształtu funkcjonowania organizacji. Wszystkie kapitały obce mają charakter [47]:
• zobowiązań długoterminowych, do których wliczamy długoterminowe poŜyczki i obligacje, długoterminowe kredyty bankowe i inne zobowiązania długoterminowe o terminie spłaty powyŜej 1 roku, licząc od dnia bilansowego,
• zobowiązań krótkoterminowych, do których wliczamy: poŜyczki, obligacje, kredy-ty bankowe i róŜne zobowiązania z kredy-tytułu dostaw, podatków i wynagrodzeń o ter-minie spłaty do 1 roku, licząc od dnia bilansowego.
Wewnętrzne podziały kapitału własnego i obcego są zróŜnicowane, w duŜej mierze zaleŜne od standardów jakościowych rachunkowości. Są regulowane prawnie, przepisami ustawy o rachunkowości38.
Kapitał własny organizacji składa się [47]: • z kapitału zakładowego,
• i zapasowego (nazywanego rezerwowym lub osobowym).
Kapitał zakładowy to o kapitał podstawowy organizacji, pierwotny (ewentualnie
zmienio-ny później w ramach jej rozwoju) wkład właścicieli – wspólników (udziałowców, akcjona-riuszy) wniesiony przy załoŜeniu (stąd ogólne określenie kapitał załoŜycielski). Wartość kapitału musi być zgodna z danymi rejestru handlowego, umową spółki lub statutem pod-miotu gospodarczego. Prawo polskie określa minimalny kapitał zakładowy, potrzebny do zawiązania organizacji.
Według kodeksu spółek handlowych wynosi on:
• 50 000 PLN w wypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki koman-dytowo-akcyjnej,
• 500 000 PLN w wypadku spółki akcyjnej.
Warto zauwaŜyć, Ŝe przy załoŜeniu kapitału zakładowego przepisy prawa określają mini-malny wkład, ale moŜe on być podwyŜszony lub obniŜony [75]. KaŜde podwyŜszenie ka-pitału zakładowego wymaga zgłoszenia do KRS. PodwyŜszenie moŜe zostać, wg kodeksu, przeprowadzone na cztery sposoby:
• podwyŜszenie ze środków własnych spółki – uchwałę w tej sprawie podejmuje walne
zgromadzenie, przeznaczając na ten cel wolne środki zgromadzone na funduszach zapa-sowym i rezerwowych,
• podwyŜszenie zwykłe – następuje w drodze zmiany statutu poprzez emisję nowych lub
podwyŜszenie wartości nominalnej dotychczasowych akcji (zmiana statutu wymaga większości 3/4 głosujących na walnym zgromadzeniu),
• podwyŜszenie docelowe – dokonywane jest przez zarząd spółki na mocy upowaŜnienia
wyraŜonego w statucie (w okresie nie dłuŜszym niŜ 3 lata); podwyŜszenie moŜe być kilkukrotne, jednakŜe nie moŜe przekroczyć 3/4 wartości kapitału z chwili powstania upowaŜnienia; upowaŜnienie moŜe teŜ być przewidziane w uchwale walnego zgroma-dzenia zmieniającej statut większością 3/4 głosów w obecności akcjonariuszy
38 W świetle tej ustawy kapitan własny to aktywa minus pasywa, gdzie aktywa to środki pienięŜne,
naleŜno-ści, zapasy, grunty, wyposaŜenia, budynki i budowle, pojazdy mechaniczne, patenty i prawa autorskie (środki obrotowe, środki trwałe i inne niematerialne aktywa) a pasywa, to zobowiązania organizacji wobec innych podmiotów.
tujących co najmniej połowę kapitału zakładowego, a w przypadku braku kworum dru-ga uchwała wymadru-ga reprezentacji 1/3 kapitału,
• podwyŜszenie warunkowe – dokonuje go walne zgromadzenie z zastrzeŜeniem, Ŝe
oso-by, które uzyskały prawo objęcia akcji, wykonają je zgodnie z warunkami przewidzia-nymi w uchwale, wysokość kapitału podwyŜszonego nie moŜe przekraczać
dwukrotno-ści kapitału z chwili podjęcia uchwały o podwyŜszeniu.
ObniŜenie kapitału zakładowego wymaga zmiany statutu przez walne zgromadzenie (większością co najmniej 3/4 głosów). Kapitał moŜna obniŜyć w drodze zmniejszenia war-tości nominalnej akcji, połączenia akcji lub umorzenia akcji, a minimalna wartość, do któ-rej moŜna obniŜyć kapitał, to kwota 500 tys. PLN [75].
Kapitał zakładowy ma róŜne nazwy, zaleŜne od formy prawnej organizacji:
• fundusz załoŜycielski i przedsiębiorstwa – w państwowych organizacjach gospo-darczych,
• fundusz udziałowy, wkładów i zasobowy – w spółdzielniach,
• kapitał wspólników lub właściciela – w spółkach jawnych, komandytowych, cy-wilnych i prywatnych jednoosobowych,
• kapitał udziałowy – w spółce z o. o. • kapitał akcyjny – w spółkach akcyjnych.
Kapitał zakładowy jest trwale związany z jednostką gospodarczą, ma charakter długoter-minowy, statyczny, stąd bywa teŜ nazywany kapitałem związanym, natomiast rezerwy i czysty zysk określane są jako kapitał rozporządzalny (dyspozycyjny) [47].
Kapitał zapasowy (nazywany rezerwowym lub osobowym) to środki finansowe
przeznaczone w spółce na pokrycie ewentualnej straty finansowej [47]. Przepisy kodeksu handlowego stanowią, w sposób szczegółowy tylko dla spółek akcyjnych, Ŝe naleŜy two-rzyć kapitał zapasowy z czystego zysku, do którego przelewa się co najmniej 8% zysku za dany rok obrotowy, dopóki kapitał ten nie osiągnie co najmniej 1/3 części kapitału zakła-dowego. Do kapitału zapasowego naleŜy przelewać nadwyŜki, osiągnięte przy emisji akcji powyŜej ich wartości nominalnej, a pozostałe – po pokryciu kosztów emisji akcji. Do kapi-tału zapasowego wpływają równieŜ dopłaty, które uiszczają akcjonariusze w zamian za przyznanie szczególnych uprawnień ich dotychczasowym akcjom. O uŜyciu kapitału zapa-sowego rozstrzyga walne zgromadzenie, jednakŜe części kapitału zapazapa-sowego w
wysoko-ści 1/3 kapitału zakładowego moŜna uŜyć jedynie na pokrycie straty wykazanej w spra-wozdaniu finansowym [75, art. 396].
Struktura kapitału
W literaturze przedmiotu dominuje pogląd, Ŝe kapitał własny to najbardziej stabilna podstawa finansowania działalności organizacji. W istotny sposób wpływa on na utrzy-manie płynności finansowej, a wysokość tego kapitału jest informacją dla wierzycieli, do jakiej kwoty organizacja jest zdolna ponosić konsekwencje finansowe w razie powstania straty (jeŜeli straty są większe niŜ kapitał, to ogłasza się bankructwo).
Kapitał obcy, na co juŜ uprzednio zwracano uwagę, wymaga spłacenia w ustalo-nych terminach wierzycieli. MoŜliwe jest, moŜna powiedzieć, powszechnie praktykowane,
refinansowanie kredytów, czyli zaciąganie następnego kredytu na spłatę starego.
WaŜne jest, w jaki sposób wykorzystać pojawiające się moŜliwości pozyskiwania alternatywnych źródeł kapitału o róŜnym charakterze i wybrać ich najkorzystniejszą struk-turę dla organizacji. Optymalizacja struktury kapitału w istocie wiąŜe się bezpośrednio z maksymalizacją wartości rynkowej organizacji.
Wybór optymalnej struktury kapitału powinien uwzględniać [47]: • maksymalizację korzyści udziałowców organizacji,
• zapewnienie właściwego stopnia bieŜącej i perspektywicznej płynności płatniczej. Analiza rentowności struktury kapitału przeprowadzana jest z róŜnych punktów widzenia i moŜe obejmować zarówno określone rodzaje kapitałów, jak i róŜne wielkości wyniku, np. w literaturze ekonomicznej wyróŜnia się najczęściej:
• rentowność zaangaŜowanych kapitałów własnych lub kapitałów stałych określaną jako rentowność finansową,
• rentowność kapitału całkowitego (aktywów, majątku) nazwaną rentownością gospo-darczą – ekonomiczną,
• rentowność sprzedaŜy nazywaną rentownością handlową.
Poziomem rentowności kapitału, zapewne, zainteresowani są właściciele (wspólnicy, ak-cjonariusze itp.) organizacji, gdyŜ pokazuje on zdolność przynoszenia dochodu z zastoso-wanego dochodu. Do grupy wskaźników efektywności zaangaŜozastoso-wanego kapitału zalicza się najczęściej:
• wskaźnik rentowności kapitału własnego, • wskaźnik rentowności kapitału całkowitego, • wskaźnik rentowności kapitału podstawowego.
Wskaźnik rentowności kapitału własnego informuje o wielkości zysku netto, przypadają-cego na jednostkę kapitału zainwestowanego w organizacji. Jest miarą efektywności wyko-rzystania kapitału własnego przez organizację w danym okresie.
zysk netto (lub zysk brutto) rentowność kapitału własnego =
kapitały własne
Poziomem tego wskaźnika i jego tendencją w czasie zainteresowani są szczególnie akcjo-nariusze (inwestorzy). Wysoki poziom zyskowności kapitału własnego ( > 1) jest dla nich wyznacznikiem właściwej alokacji kapitałów. Pozwala przypuszczać, Ŝe przedsiębiorstwo rozwija się, co stwarza moŜliwości uzyskania wyŜszych dywidend.
Niezwykle waŜny w zarządzaniu organizacją jest wskaźnik rentowności kapitału
całkowitego (łącznego), gdyŜ odzwierciedlając zdolność aktywów – kapitałów do
genero-wania zysku, wskazuje na efektywność organizacji w zarządzaniu aktywami – majątkiem. Przyjmując zysk netto lub brutto w liczniku wzoru na wskaźnik rentowności kapitału wła-snego, zwraca się uwagę, Ŝe nie zapewnia on obliczenia pełnego poziomu rentowności całego zainwestowanego kapitału (własnego i obcego), gdyŜ jak wynika z zobowiązują-cych zasad systemu podatkowego i ewidencji odsetek, zysk netto i zysk brutto stanowią wielkości pomniejszone o odsetki płacone od kapitału obcego. Dlatego teŜ dla uzyskania w pełni dokładnego pomiaru osiągniętej rentowności zaangaŜowanego kapitału naleŜy po-większać wymienione wielkości o kwotę zapłaconych odsetek, zmniejszając je
równocze-śnie o równowartość korzyści podatkowych (odsetki płacone są przed opodatkowaniem, co zmniejsza podstawę opodatkowania i przynosi organizacji korzyści podatkowe).
zysk netto lub brutto + odsetki od k. obcego
rentowność kapitału łącznego =
kapitał łączny
Porównanie rentowności kapitału własnego z rentownością kapitału łącznego po-zwala na ocenę tzw. efektu dźwigni finansowej. Dźwignia finansowa jest konsekwencją złoŜonej struktury finansowania projektów inwestycyjnych (kapitałów własnych i obcych). W polityce kształtowania struktury kapitałów przedsiębiorstwo powinno kierować się ren-townością zastosowania kapitału łącznego i kapitału własnego.
Rkw efekt dźwigni finansowej = ---
Rkł
JeŜeli wartość tak wyliczonego wskaźnika jest większa od jedności (1), to świadczy o pozytywnym efekcie dźwigni, przez który naleŜy rozumieć zwiększenie rentowności kapitału własnego w wyniku zastosowania kapitału obcego. Źródłem zwiększenia
rentow-ności kapitału własnego są tzw. „oszczędrentow-ności” podatkowe, powstające w rezultacie
obni-Ŝenia kwoty zysku przed opodatkowaniem o odsetki naleŜne od zaciągniętego kredytu lub od obligacji. Wartości niŜsze wskazują na niekorzystną strukturę kapitałów organizacji (przewaŜa kapitał obcy).
W Polsce w źródłach finansowania ciągle dominują kapitały własne. Na tej pod-stawie opiera się prawie 3/4 wszystkich mikroprzedsiębiorstw. Dzieje się tak pomimo, Ŝe udziały w zysku są obciąŜone podatkiem dochodowym, natomiast wydatki pokrywające odsetki od kapitału obcego zaliczane są do kosztów działalności (tworzą one tzw. tarczę podatkową, zmniejszając podstawę opodatkowania). Kapitały własne oznaczają takŜe większe zaangaŜowanie się ich właściciela w działalność organizacji oraz związane z tym większe ryzyko. W przypadku bowiem niepowodzenia przedsięwzięcia gospodarczego ich właściciel nie ma praktycznie szans na odzyskanie zainwestowanych sum, poniewaŜ jego roszczenia zaspokajane są na samym końcu. Oznacza to, Ŝe koszt zaangaŜowania kapitału własnego przekracza zazwyczaj kilkakrotnie koszt finansowania obcego. Wraz ze wzro-stem zadłuŜenia przedsiębiorstwa rośnie koszt kapitału obcego jako wynik zwiększenia się ryzyka niewypłacalności, a tym samym ujawniają się wady finansowania obcego (wzrost kosztów działalności przedsiębiorstwa, naliczane z tytułu długu odsetki skutkują zmniej-szeniem się wolnych środków pienięŜnych i ograniczeniami w ponoszeniu innych wydat-ków, zwiększone zadłuŜenie powoduje równieŜ konieczność przedstawienia gwarancji i zabezpieczeń spłaty udzielonych poŜyczek, co niesie ze sobą koszty, a często równieŜ ogranicza moŜliwości dysponowania majątkiem organizacji).
Porównanie wpływu kapitału własnego i obcego na organizację zostało przedsta-wione w tabeli 2.4.
Tabela. 2.4. Porównanie kapitału własnego i kapitału obcego
Kapitał własny Kapitał obcy
Okres zwrotu kapitał jest powierzony organizacji przez właścicieli bez terminu zwrotu
kapitał jest powierzony przez wie-rzycieli na określony czas (okres umowy)
Płatności dywidendy wypłacane są
akcjo-nariuszom w zaleŜności od moŜli-wości finansowych organizacji (wy-pracowanego zysku netto)
bieŜące odsetki (oprocentowanie) oraz spłaty kapitału wypłacane są wierzycielom zgodnie z umową (sztywne płatności)
Opodatkowanie wypłacone dywidendy nie stanowią dla organizacji kosztu zmniejszają-cego podstawę opodatkowania po-datkiem dochodowym
odsetki (oprocentowanie) są kosz-tami finansowymi zmniejszającymi podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym
cd. tab. 2.4
Kontrola zarządu akcjonariusze mają prawo głosu w najwaŜniejszych sprawach
wierzyciele kontrolują tylko w zakresie wynikającym z umowy Ryzyko bankructwa niewypłacanie dywidend nie moŜe
być przyczyną postawienia organi-zacji w stan upadłości
niewypłacenie oprocentowania lub niespłacenie kapitału moŜe być pod-stawą ogłoszenia upadłości (ban-kructwa)
Źródło: [15, s.31]