Jêzykowe sposoby nazywania kronik

Leksem kronika poœwiadczony w polszczyŸnie od pocz¹tku XV wieku funkcjonuje do dziœ w zasobie leksykalnym naszego jêzyka. Najczêœciej rozumiany jako ‘chronologiczny zapis wypadków historycznych’ ma swo-je odpowiedniki o tym samym znaczeniu w innych jêzykach s³owiañskich:

w czeskim, s³owackim i dolno³u¿yckim: kronika; w górno³u¿yckim: kró-nika; w serbsko-chorwackim: kro`nika, hro`kró-nika; w s³oweñskim: krókró-nika;

w bu³garskim i macedoñskim: chrónika. Za poœrednictwem polszczyzny w jêzyku rosyjskim, ukraiñskim oraz bia³oruskim wyst¹pi³ rzeczownik chrónika (dawniejsze ros.: kronika); (por. SEJPBr, SEJPS³).

ród³os³owem omawianego wyrazu s¹ œrednio³aciñskie cronica, chro-nica, o wskazanym wy¿ej znaczeniu, wywodz¹ce siê od ³aciñskiej formy chronika, która z kolei sw¹ postaæ zawdziêcza greckiemu leksemowi chro-niká. Ów derywat utworzony na bazie χρο/νο» (chrónos) — czyli ‘czas’,

‘okres czasu’, ‘okres ¿ycia, wiek’, ‘pora roku’, ‘zw³oka’ — obrazuje zwi¹-zek okreœlanych w ten sposób tekstów z czasem lub jego up³ywem. Dal-sze próby wyjaœnienia etymologii greckiego chrónos nie przynosz¹ jedno-znacznych rozwi¹zañ. Zdaniem Marii Wo j t y ³ y - Œ w i e r z o w s k i e j, „po-dzia³ morfologiczny chr-ono-s wi¹za³by wyraz z praindoeuropejskim pier-wiastkiem *g’her- ‘chwyciæ, uj¹æ, wzi¹æ’, ‘ogarn¹æ, obj¹æ, okoliæ, ogrodziæ’

— ale przypisywane mu pierwotnie abstrakcyjne znaczenie ‘pojmowanie’

nie bardzo da³oby siê osadziæ w jakichœ mo¿liwych do odtworzenia re-aliach. Jest to znaczenie czysto strukturalne — niemotywowane we-wnêtrznie, o pustych konotacjach” (2001: 381).

W staropolszczyŸnie wyrazem kronika i obocznymi doñ formami — krojnika / chronika / chrojnika — nazywano przede wszystkim tempo-ralnie uporz¹dkowany opis zdarzeñ historycznych, czego ilustracj¹ s¹ poni¿sze egzemplifikacje s³ownikowe:

Kronika (SStp) — ‘chronologiczny opis wypadków historycznych, kroni-ka, rerum gestarum descriptio temporum ordine servato, chronicon’:

.

To czcze szan w kzangach kro‹n›yk rzymskych;

.

O vtoremnasczye znamyenyv czczye szye v kronykach rzymskych;

Kronika / Krojnika / Chronica / Chrojnika (SXVI) — ‘chronologiczny opis wypadków historycznych; annales’:

.

gdi bis w kronicze poczedl Wiêczei bis tam tego naszedl Czo moy przod-kowie bily;

.

niechay by szukano w kxiêgach oycow twoich / thedy naydziesz w kro-nikach napisano o thym;

.

Polacy dowodz¹ Kronik¹ / i¿ Podole ku Litwie nie by³o nigdy;

49

2.4. Jêzykowe sposoby...

.

Kolumny pocz¹wszy od Palemona id¹ po mieczu swoim torem […] iako to w naszey Tablicy / albo zwierciedle Kroniki ka¿dy snadniey obaczyæ mo¿e.

Podporz¹dkowany chronologii przekaz kronikarski czêsto zyskiwa³ dookreœlenia implikuj¹ce postaæ autora dzie³a b¹dŸ specyfikuj¹ce treœæ zawartego w utworze materia³u historycznego:

Kronika czyja = (napisana przez kogo)

.

Aleæ sie to niezgodzi z kronik¹ Doktora Kromera;

.

iako sie tu Drukarz w Kronice Miechowiuszowey omyli³ lat dwudziest¹ y trzema;

Kronika czyja (= dotycz¹ca czego)

.

Pisa³ te¿ [D³ugosz] Kronikê Polsk¹ szeroko / dzyeie y po³o¿enie ziemie Polskiey a¿ to tego czasu;

.

Zywot S. Wojciecha […] od iego rowiennika Mnicha Benedyktyna / ba-rzo vczenie napisany / y z Kroynik Polskich wybrany;

.

Dzia³o siê to roku od Christusa Pana 1330. […] wed³ug dowodu kilku-naœcie Kronik Ruskich / Pruskich y Liflandskich ktoreœmy tu dla pew-noœci lat znosili z pilpew-noœci¹;

Po³¹czenia: kronika czeska, liflandska, litewska, moskiewska, polska, pruska, ruska, œwiata, wêgierska;

Kronika o czym (SXVI).

Omawiana relacja dziejowa stanowi³a wiarygodne Ÿród³o wiedzy hi-storycznej, swoist¹ skarbnicê wiadomoœci na temat zdarzeñ minionych.

Fakt powo³ywania siê na autorytet kroniki obrazuj¹ nastêpuj¹ce kon-strukcje leksykalne: poœwiadczaæ kronik¹, dowodziæ kronik¹; kronika

œwiadczy (a. poœwiadcza), dowodzi. Odnotowuj¹ca wydarzenia warte za-pamiêtania i nieobci¹¿ona formalnymi zasadami swej budowy stawa³a siê dogodnym sposobem pisania o przesz³oœci, por. np.: napisaæ (opisaæ, wypisaæ) w kronice; (na-, w-) pisaæ w kronikê; (na)pisaæ kronikê; mianuj¹ kroniki; kronika pisze (a. opisuje); pisze (siê) w kronice. Po jej teksty siê-gano, by w drodze lektury nie tylko poszerzyæ w³asn¹ wiedzê historycz-n¹, ale tak¿e by znaleŸæ poszukiwane informacje. Mo¿na by³o zatem czy-taæ (przeczyœæ) kronikê, czyczy-taæ (czyœæ, doczyœæ siê, poczyœæ) w kronice i tym sposobem docieraæ do faktów, o których kronika wspomina, czyni wzmian-kê (SXVI).

Niestabilnoœæ znaczeniowego zakresu badanego leksemu dokumen-tuj¹ nastêpuj¹ce szesnastowieczne (za SXVI) szeregi: historyje i kroniki;

kronika to jest historyja; kroniki, (i, takie¿) historykowie; kronika, to jest ksiêgi dziejów, ksiêgi albo kronika; kroniki i latopiszce; legendy i krojni-ki; kroniki a stare dzieje.

Uto¿samianie kronik i historii œwiadczyæ mo¿e o dostrzeganiu w tych pierwszych ambicji dzie³a historycznego; próby ich rozgraniczania z

ko-4 Staropolska...

lei nale¿a³oby potraktowaæ jako rezultat jeszcze niekonsekwentnie za-chodz¹cych procedur hierarchizacji. Staropolska historyja / istoryja to szeroko rozumiany ‘opis zdarzeñ, opowieœæ z przesz³oœci, res gestae, hi-storia’ (SStp). Ujmowany w ten sposób sens wyrazu historia pozwala³ de facto na okreœlanie nim wszelkich form wypowiedzi, które za cel

stawia-³y sobie prezentacjê pewnych wydarzeñ. Ow¹ praktyk¹ nale¿a³oby m.in.

t³umaczyæ jego czêst¹ obecnoœæ w tytu³ach utworów literackich (ponitur in inscriptione libri):

.

Alye yescze vyelye pysma naydzye o Iesucrisczye v kxy¹gach v tych, cze-gosz tv nye pyszano, iako to, czo pysche svy¹ty Euzebius v kxy¹gach, ktore Scolastica ystorya;

.

Czczyenye o rozmaytem polozenyv czczyenya sv¹tey evanyelyey podlug kxy¹g Scolastiky ystoryey (SStp).

Przeobra¿enia znaczeniowe rzeczownika historia nie tylko ujawni³y jego z³o¿on¹ strukturê semantyczn¹, ale równie¿ przynios³y doprecyzo-wanie notowanego jeszcze w SL sensu ‘opis dziejów’, co sta³o siê mo¿liwe dopiero w okresie przekszta³cania wiedzy historycznej w odrêbn¹ dyscy-plinê badawcz¹. Rezultat tych zmian zilustrujmy nastêpuj¹c¹ prezenta-cj¹ znaczeñ, jakie podaje jeden ze s³owników wspó³czesnej polszczyzny:

Historia (PSWP)

1) ‘dzieje, proces rozwoju ¿ycia spo³ecznego i jego dziedzin oraz nauka o dziejach, zajmuj¹ca siê badaniem tego procesu’;

2) potoczny ‘lekcja w szkole, na której wyk³ada siê historiê Polski z ele-mentami historii powszechnej’;

3) œrodowiskowy ‘kierunek studiów akademickich, w ramach którego wy-k³ada siê przedmioty zwi¹zane z rozwojem ¿ycia spo³ecznego’;

4) potoczny ‘wydarzenie, przygoda, awantura, a tak¿e opowiadanie oparte na tym wydarzeniu, niekoniecznie zgodne z prawd¹’;

5) przestarza³y ‘coœ, co jest niezwyk³e, nadzwyczajne, niebywa³e’;

6) potoczny ‘coœ, co nale¿y do przesz³oœci, do minionej epoki, co nie dzieje siê wspó³czeœnie’.

Kroniki, choæ w³¹czane do wypowiedzi typu historycznego i niejedno-krotnie okreœlane jako historia (kronika to jest historyja; SXVI), nie by³y opatrywane tytu³owym historia, zarezerwowanym dla prozaicznych utwo-rów narracyjno-fabularnych (romansu i noweli), a tak¿e dramatycznych,

¿ywotnych zw³aszcza w XVI—XVII wieku (STL, 198).

Brak konsekwencji w rozró¿nianiu kroniki i rocznika jest widoczny nie tylko w staropolskich sposobach tytu³owania dzie³ historycznych, ale te¿ znajduje swe odzwierciedlenie w materiale s³ownikowym, np:

Rocznik (SL) — ‘xiêga rocznych dziejów, roczne dzieje’;

*Anna³y (SL) — ‘roczne dzieje, roczniki’;

Kronika (SL) — ‘roczne dzieje’:

51

2.4. Jêzykowe sposoby...

.

Wincenty Kad³ubek najpierwej kronikê Polsk¹ opisa³;

.

Marcin Bielski kronikê Polsk¹ w³asnym jêzykiem napisa³;

.

Tego starca m¹drego, pamiêæ wielce mi³a (Bo lat trzysta ¿y³) ¿yw¹ kro-nik¹ mu by³a.

Anna³y (PSWP) — ‘roczniki, kroniki’;

Anna³y (USJP)

1) historyczny ‘dawne roczniki lub kroniki’;

2) ksi¹¿kowy przenoœny ‘dawne dokumenty, zapisy’;

Anna³y (ISJP) — ‘to dawne roczniki, dziœ s³u¿¹ce jako Ÿród³o wiedzy historycznej’;

Rocznik (PSWP)

1) ‘periodyk wydawany raz w roku, publikacja ukazuj¹ca siê jeden raz w roku’;

2) ‘zestaw wszystkich numerów czasopisma wydanych w ci¹gu jednego roku’;

3) ‘osoby lub zwierzêta urodzone w danym roku; przedmioty powsta³e w tym samym roku; tak¿e: rok urodzenia albo powstania’;

4) literaturoznawczy ‘forma kroniki historycznej, podaj¹ca najwa¿niej-sze wydarzenia w danym roku w porz¹dku chronologicznym’;

Rocznik (USJP) — 5 ze znaczeñ: historyczny ‘krótkie chronologiczne za-piski dotycz¹ce najwa¿niejszych wydarzeñ historycznych, spisywane w staro¿ytnoœci i szeroko rozpowszechnione w œredniowieczu; kroni-Rocznik (ISJP) — 3 ze znaczeñ: ‘roczniki to chronologiczne zapiski wy-ka’.

darzeñ historycznych, spisywane na bie¿¹co, czêsto na marginesach ksi¹g koœcielnych, zw³aszcza w œredniowieczu’.

Pocz¹tkowe uto¿samianie obu typów wypowiedzi, poœwiadczone sy-nonimi¹ okreœlaj¹cych je wyrazów (por. SL), zaczyna siê w pewnym stopniu dezaktualizowaæ, kiedy u¿ytkownicy jêzyka przez rocznik rozu-miej¹ ‘krótkie, chronologicznie uporz¹dkowane i na bie¿¹co sporz¹dzane zapiski dotycz¹ce najwa¿niejszych wydarzeñ historycznych’. D³uga tra-dycja nazywania tekstów wymiennie rocznikami b¹dŸ kronikami da³a podstawy, by w dziele annalisty dostrzegaæ pewn¹ odmianê przekazu kro-nikarskiego. Tak pojmowany rocznik ³¹czy³aby z kronik¹ temporalna za-sada kompozycyjna oraz tematyka historyczna utworu, a dzieli³yby:

lapidarnoœæ anna³ów, bie¿¹ce wpisy oraz wysoki stopieñ selekcji odno-towywanych faktów. Kroniki bowiem nie ograniczaj¹ siê jedynie do zwiê-z³ej prezentacji najwa¿niejszych wydarzeñ historycznych, ale, przybie-raj¹c bardziej rozbudowan¹ postaæ, opowiadaj¹ z pewnego dystansu czasowego o zdarzeniach wa¿nych. Wspó³czesnemu postrzeganiu roczni-ka jako typu kroniki sprzyja przede wszystkim przekonanie, ¿e dziœ ta forma wypowiedzi nie wystêpuje (por. przymiotnik: dawne), st¹d obecne

4*

w s³ownikach kwalifikatory historyczny, literaturoznawczy, czy uwaga — spisywane [...] zw³aszcza w œredniowieczu.

Nazwê kronika odnoszono w staropolszczyŸnie tak¿e do ‘zbioru kro-nik’ (SStp), a od XVI stulecia u¿ywano jej powszechnie na okreœlenie fak-tów biblijnych (starotestamentowe tzw. Ksiêgi Kronik oraz Ewangelia jako dzieje Jezusa) oraz pojedynczego zdarzenia historycznego lub pisa-nej o nim wiadomoœci (SXVI).

Traktowanie kroniki jako wiarygodnego Ÿród³a informacji historycz-nej nadawa³o jej charakter dzie³a dokumentuj¹cego przesz³oœæ, co wspó³-gra³o z drugim znaczeniem omawianego leksemu — ‘zbiór aktów, doku-mentów, archiwum’ (SXVI).

Dawne kroniki czêsto ogniskowa³y sw¹ uwagê na dzia³aniu konkret-nych postaci i przedmiotem swej relacji czyni³y dzieje rozumiane jako

‘czynnoœci, uczynki, postêpki’ (SStp). Opisowi poddawano jednak nie ka¿de z tak ujmowanych wydarzeñ, lecz te, które autor uznawa³ za wa¿ne hi-storycznie i tym samym godne upamiêtnienia, czyli dzieje s³awne; stare, dawne, starodawne dzieje; œlachetne dzieje; zacne dzieje; dzieje znamie-nite. Rzeczownik dzieje nazywaj¹cy treœæ tekstów z czasem sta³ siê po-rêcznym, bo pojemnym, okreœleniem dzie³ historycznych¹⁶, tak¿e i kro-nik, co ilustruj¹ poni¿sze egzemplifikacje:

Dzieje (SXVI)

1) ‘czyny, dzie³a, sprawy; losy, zdarzenia’:

.

a ty dzieie ktores pe³ni³ / nie telko od cz³owieka / ale the¿ y od wszyt-kich bogow twoich tobie jest obiawiono;

.

Ale ktoby nie œwiadom Iudaszowskich dzieiow / Niechay wie ¿e [jest]

kila sekt przewa¿nych z³odzieiow;

Dzieje kogo, czego, czyje

.

Ale Cletus dufai¹cz w przyiazni krolewskiey […] Philipa krola dzieie wychwala³.

2) ‘opowieœæ o tym lub zapis tego, co siê dzia³o w przesz³oœci, historia;

acta, chronici (libri), gesta, historia’:

.

Drudzy czt¹ walki Troiañskie /Albo ij dzieie pogañskie;

.

Acta dicuntur Chronica. Dzieye / Spisanie czasów y spraw naszich;

.

Historia, Dzieye / wyliczenie albo popisanie dzieyów my te¿ zowiemy historia;

Dzieje czego

16 Na ow¹ praktykê okreœlania dziejami tekstów poœwiêconych w³aœnie dziejom hi-storycznym móg³ mieæ wp³yw tytu³ ksiêgi Nowego Testamentu autorstwa œw. £ukasza — Dzieje Apostolskie — opisuj¹cej dzia³alnoœæ aposto³ów oraz pierwszy okres chrzeœcijañ-stwa; por. SXVI:

.

acz o tym nie masz nic w dzyeioch Apostolskich;

.

Kronikê œwiata wszytkiego w Dzieiach Apostolskich mieæ chc¹.

53

2.4. Jêzykowe sposoby...

Wyra¿enia:

ksiêgi dziejow = ‘kroniki, dzie³a historyczne’:

.

Chronici libri, Xiêgi dzieyów a pami¹tka lat przesz³ych;

dzieje roczne = ‘kroniki; acta, annales, commentarium, hypomnema’;

stare, starodawne, staroœwieckie, dawne dzieje = ‘annales, monumenta antiquitatis’;

Szereg:

dzieje, (a, i, abo itp.) (h)istoryja.

Dzieje (SL)

1) ‘co siê dzia³o lub sta³o, i opisanie tego’:

.

Dzieje roczne Wêgierskie;

.

Roczne dzieje koœcielne, wybrane z rocznych dziejów Baroniusza, przez X. Piotra Skargê;

2) ‘dzie³a, dzia³ania, czyny, sprawy’:

.

Przesz³ych dziejów doœwiadczenie;

.

Stare dzieje wspominasz.

Konsekwencj¹ nazywania dziejami utworów historycznych by³o po-jawienie siê nowych formacji s³owotwórczych. Jedne z nich, okreœlaj¹c ogó³ piœmiennictwa, stawa³y siê hiperonimami dla wyrazu kronika:

Dziejopismo, Dziejopistwo (SL) — ‘historyografia’;

Dziejopisarstwo (PSWP) — przestarza³y, dziœ ksi¹¿kowy ‘piœmiennic-two historyczne, które odtwarza przesz³oœæ na podstawie ró¿nych Ÿró-de³; ogó³ prac historycznych dotycz¹cych jakiegoœ okresu, regionu lub zagadnienia’.

Dostrzegana w pracy dawnego historyka czynnoœæ pisania znalaz³a swe odzwierciedlenie w leksemach: dziejopisa, [dziejopisek] (SXVI) —

‘historyk opisuj¹cy dzieje i wydarzenia historyczne’; dziejopis, dziejopi-sca (SL) — ‘historyk, historyograf’; dziejopis (PSWP) — przestarza³y ‘oso-ba, która zajmowa³a siê badaniem i opisywaniem zdarzeñ, faktów histo-rycznych’, dawny ‘dzie³o historyczne, kronika’; dziejopisarz (PSWP) — przestarza³y, dziœ ksi¹¿kowy ‘osoba, która zajmowa³a siê badaniem i opi-sywaniem zdarzeñ i faktów historycznych’. W ten sposób analityczne okreœlenia kronikarza czy szerzej — historyka (rerum scriptor): dziejów wypowiedacz, mistrz dziejów (SStp) zast¹pione zosta³y z³o¿eniami typu dziejopis, dziejopisarz, których wspó³czesn¹ kwalifikacjê s³ownikow¹ prze-starza³y nale¿a³oby wi¹zaæ ze zmian¹ znaczeniow¹ wyrazu dzieje, dziœ

okreœlaj¹cego tylko:

1) ‘to, co na przestrzeni lat wydarzy³o siê w pañstwie, w spo³eczeñstwie, w przyrodzie’;

2) ‘to, co siê wydarzy³o poszczególnym osobom, rodzinom lub niewielkim zbiorowoœciom; przebieg jakiejœ sprawy’ (PSWP).

Nazywanie historykiem autora kroniki wi¹za³o siê z dostrzeganym w jego pracy zadaniem opisywania zdarzeñ historycznych. W chwili, gdy historia jako odrêbna dziedzina naukowa sprecyzowa³a swe cele badaw-cze, semantyczny zwi¹zek leksemów kronikarz — historyk rozluŸni³ siê, choæ nie zanik³:

Kronikarz / krojnikarz (SXVI)

1) ‘autor kroniki, historyk; annalium scriptor’:

.

Pisz¹ Kronikarze niepodobn¹ rzecz;

.

niemasz tego cz³owieka / kthoryby Kronikarza w nieprawdzie wythk-Wyra¿enia:n¹³;

nowi kronikarze = ‘wspó³czeœni historycy’;

.

Smiei¹ sie nowi Kronikarze stych ktorzy pisali Wandality byæ rzeczone od Wis³y / albo od Wandy Krolewny;

starzy, pierwszy kronikarze = ‘dawni historycy’;

.

iako pierwszy kronikarze pisali / nie rozumiei¹c Czeskiey rzeczy;

Wyra¿enie przyimkowe:

wed³ug kronikarzow;

.

By³o to na pocz¹tku œwiata wed³ug pospolitych Kronikarzow lat 4443;

2) ‘urzêdnik spisuj¹cy na bie¿¹co wydarzenia wagi pañstwowej’:

.

A Cadok […] Y Achimelech […] (byli) ofiarowniki / a Seraia pisarzem (marg) Abo kronikarzem abo metrykarzem [...];

Kronikarz (PSWP)

1) ‘osoba prowadz¹ca, pisz¹ca kronikê; autor kroniki, czyli dzie³a wy-mieniaj¹cego w porz¹dku chronologicznym fakty historyczne’;

2) przestarza³y ‘dziennikarz, autor kronik towarzyskich, czyli

artyku-³ów poruszaj¹cych tematykê bie¿¹c¹, tak¿e bulwarow¹’;

Historyk (SL) — ‘dziejopis’; ‘znaj¹cy dzieje lub history¹’;

Kronikarz (SD) 1) ‘autor kroniki’;

2) ‘dziennikarz prowadz¹cy w czasopiœmie dzia³ omawiaj¹cy wypadki

bie-¿¹ce’;

Historyk (PSWP)

1) ‘specjalista w zakresie historii — nauki o dziejach; autor dzie³ o cha-rakterze historycznym’.

2) uczniowski ‘nauczyciel historii’;

3) œrodowiskowy ‘student historii’.

Ogniwem poœrednim, ³¹cz¹cym — z jednej strony — wspó³czesne zna-czenie s³owa historyk [+ naukowy], a z drugiej — sensy niesione przez leksem kronikarz, jest wyraz historiograf, czyli ‘osoba zajmuj¹ca siê opisywaniem i analiz¹ dziejów na podstawie Ÿróde³ ustnych, pisanych i materialnych’ (PSWP). Dzisiejsze rozumienie historiografii pozwala

55

2.4. Jêzykowe sposoby...

obejmowaæ t¹ nazw¹ zarówno teksty o charakterze naukowym, jak i utwo-ry — ze wspó³czesnego punktu widzenia — o niskim poziomie poznaw-czym:

Historiografia (PSWP)

1) ‘piœmiennictwo oparte na Ÿród³ach historycznych, obejmuj¹ce zarów-no opowiadania o przesz³oœci spisane na podstawie tradycji ustnej (hi-storiografia œredniowieczna), jak i twórczoœæ o cechach naukowych, np. monografie i syntezy historyczne’;

2) ‘ca³okszta³t prac historycznych odnosz¹cych siê do danego okresu, re-gionu, epoki lub problemu’.

Rzeczownik latopis (i formy mu pokrewne: latopiszec, latopismo, la-topisarz) — przejêty do polszczyzny za poœrednictwem staroruskim — dziœ, podobnie jak rocznik czy dziejopis, opatrywany jest przymiotnikiem przestarza³y. Wyraz ten to z³o¿enie, którego pierwszy cz³on stanowi lato, a drugi — rdzeñ czasownika pisaæ. Owo compositum mo¿na uznaæ za kalkê greckiego xrono-gra/ϕo»¹⁷ (xrono — ‘czas’; gra/ϕw — ‘piszê’) (SEJPS³). Egzemplifikacje s³ownikowe potwierdzaj¹ bliskoznacznoœæ lek-semów kronika i latopis, a cech¹ ró¿ni¹c¹ okazuje siê terytorialna przy-nale¿noœæ tego ostatniego do Rusi:

Latopis, latopiszec (SL) — ‘dziejopis, kronikarz’:

.

Œwiadectwa latopiszców o przyjœciu W³ochów do Litwy;

.

Latopiszcowie Ruscy;

Latopis₁ (PSWP)

1) przestarza³y ‘chronologiczny zapis wydarzeñ, faktów historycznych;

okreœlenie stosowane zw³aszcza na Rusi’;

2) literaturoznawczy ‘gatunek literatury staroruskiej, popularny szcze-gólnie w XI—XVII wieku, obejmuj¹cy utwory historiograficzno-epic-kie, które opisywa³y fakty (uporz¹dkowane chronologicznie) z historii Rusi’;

Latopis₂ (PSWP) — przestarza³y ‘osoba zajmuj¹ca siê badaniem i opisy-waniem faktów historycznych; autor kroniki, zw³aszcza na Rusi’.

Poœwiadczone w staropolszczyŸnie znaczenie kroniki jako ‘chro-nologicznie uporz¹dkowanej relacji o wa¿niejszych historycznych zda-rzeniach’ jest równie¿ obecne w powojennych ujêciach leksykograficz-nych:

17 Kalk¹ z jêzyka greckiego jest równie¿ s³owo chronograf, dziœ nios¹ce takie znacze-nia (PSWP):

1) fizyczny ‘przyrz¹d samopisz¹cy’;

2) historyczny ‘antyczny b¹dŸ œredniowieczny zabytek piœmiennictwa, który przedsta-wia ogólny przegl¹d dziejów’;

3) historyczny ‘osoba, która zajmowa³a siê pisaniem antycznych b¹dŸ œredniowiecznych kronik’.

Kronika (SD)

1. ze znaczeñ: ‘chronologiczny zapis wymieniaj¹cy wa¿niejsze wydarze-nia z ¿ycia pañstwa, instytucji, organizacji itp. nie wyjaœwydarze-niaj¹cy ich zwi¹zku przyczynowego’;

Kronika (PSWP)

1) ‘zapis (czasem po³¹czony tak¿e z opisem i interpretacj¹) wydarzeñ hi-storycznych u³o¿ony wed³ug nastêpstwa czasu’;

2) literaturoznawczy ‘gatunek prozatorski, narracyjny utwór historiogra-ficzny ³¹cz¹cy w sobie elementy fikcji i wiedzy historycznej, wystêpu-j¹cy g³ównie w œredniowieczu; nierzadko, tworzony wed³ug prawide³ sztuki retorycznej, staje siê dzie³em sztuki’;

3) ‘cykliczny przegl¹d aktualnych problemów politycznych, spo³ecznych itp. zamieszczany w prasie, filmie, radiu i telewizji, zazwyczaj w for-mie niewielkiego artyku³u, felietonu itp.’;

Kronika (USJP)

1) ‘chronologiczny zapis wa¿niejszych wydarzeñ politycznych, spo³ecz-no-obyczajowych, kulturalnych, towarzyskich itp. wraz z komentarzem autora, czêsto maj¹cy charakter literacki’;

2) ‘sta³y przegl¹d bie¿¹cych wydarzeñ z ró¿nych dziedzin ¿ycia, zamiesz-czany w prasie, filmie, radiu, telewizji’;

Kronika (ISJP)

1) ‘to zapis wa¿nych wydarzeñ z ¿ycia pañstwa, organizacji itp., poda-nych w kolejnoœci, w jakiej wyst¹pi³y’;

2) ‘to sta³y przegl¹d bie¿¹cych wydarzeñ zamieszczany w prasie albo prze-kazywany za poœrednictwem radia, telewizji lub filmu’.

Mimo ¿e materia³ s³ownikowy potwierdza semantyczn¹ to¿samoœæ dawnego i dzisiejszego rozumienia s³owa kronika, w znaczeniu ‘relacja historyczna’, to zauwa¿yæ nale¿y zmianê kontekstów, w jakich omawia-ny wyraz wystêpuje. Jego zdolnoœæ do uobecniania w œwiadomoœci u¿yt-kowników jêzyka konkretnych tekstów i ca³ych ich klas zasadniczo nie zmienia siê w zakresie omawianego sensu, ale rozumienie wyrazu posze-rza siê o znaczenie ‘cykliczny przegl¹d aktualnych wydarzeñ’. Novum stanowi równie¿ u¿ywanie tego leksemu jako okreœlenia gatunku lite-rackiego, co jednak mieœci³oby siê w rejestrze s³ownictwa ludzi wykszta³-conych, a nie w potocznym rozumieniu s³owa.

Utwory zwane kronikami w dawnej polszczyŸnie wi¹zano z szeroko rozumianym pisarstwem historycznym — dziejopisarstwem. Jako tek-sty przedstawiaj¹ce wa¿ne wypadki dziejowe uznawane by³y za swoiste kompendia wiedzy historycznej, które cieszy³y siê powa¿aniem ówcze-snego spo³eczeñstwa. Podejmowana w nich tematyka — istotne zdarze-nia historyczne — nobilitowa³a je w spo³ecznym odbiorze. Nie bez

zna-57

2.4. Jêzykowe sposoby...

czenia pozostawa³ tu fakt, i¿ pisanie kroniki powszechnie uwa¿ano za przedsiêwziêcie trudne i czasoch³onne, skoro rezultat pracy dziejopisa mia³ mieæ postaæ ksiêgi czy ksi¹g (por. SXVI). Bêd¹c jedn¹ z form pozna-nia historycznego, zobowi¹zana by³a do przekazywapozna-nia informacji w spo-sób rzetelny i staranny. Przekonanie o dok³adnoœci kronikarskich zapi-sów poœwiadcza tak¿e wspó³czesny jêzyk polski, np.:

Kronikarsko (USJP) — ksi¹¿kowy ‘w sposób w³aœciwy kronikarzowi lub kronice; dok³adnie, zgodnie z chronologi¹, sumiennie, po kronikarsku’;

Kronikarski (PSWP)

1. ze znaczeñ: ‘taki, który dotyczy kronikarza i jego pracy lub kroniki’;

po³¹czenia: zapiski, noty, wzmianki kronikarskie; Ÿród³a kronikarskie;

kronikarski charakter; tradycja kronikarska; kronikarska praca, pil-noϾ;

Po kronikarsku — ‘w sposób cechuj¹cy pracê kronikarza lub charak-terystyczne dla kroniki; dok³adnie, szczegó³owo, sumiennie’;

Z kronikarskiego obowi¹zku — ‘z powinnoœci odnotowania wa¿nych faktów, któr¹ nak³ada siê na kronikarza, z racji pe³nionej przez niego funkcji’.

Kronikarstwo, czyli ‘prowadzenie kronik’, zak³ada³o powstanie tek-stów w jakimœ stopniu kompletnych, zamkniêtych, skoñczonych. Czêste wystêpowanie konstrukcji kronika + czyja (D³ugoszowa, Kromerowa, Miechowiuszowa) czy kronika + nazwisko (w dope³niaczu, np. kronika Kad³ubka) œwiadczy o ³¹czeniu dzie³a z osob¹ konkretnego autora, iden-tyfikowaniu tekstu z jego twórc¹. Fakt ów przemawia³by na rzecz przy-puszczenia, ¿e w kronice widziano wypowiedŸ pe³n¹, zakoñczon¹ i wzglêd-nie spójn¹. W przeciwieñstwie do luŸnych i lapidarnych zapisków roczni-ka, który mia³ zwykle kilku autorów, omawiany typ tekstu przybiera³ postaæ rozbudowanej relacji historycznej.

Rezultatem przeobra¿eñ w rozumieniu s³owa kronika jest wspó³cze-sne dostrzeganie w tak nazywanych utworach walorów niemal wy³¹cz-nie dziejopisarskich, historycznych, podczas gdy jego u¿ycia na przestrzeni od XV do XVII wieku dokumentuj¹ postrzeganie ich jako wypowiedzi literackich i historycznych. Równoczesne zwracanie uwagi zarówno na artystyczny kszta³t relacji, jak i jej informacyjn¹ zawartoœæ by³o zapew-ne konsekwencj¹ odczuwazapew-nego zwi¹zku pomiêdzy stylem a tematem wypowiedzi: pisanie o sprawach istotnych wymaga³o wznios³ego tonu i dba³oœci o literack¹ formê utworu. Dzisiejsza polszczyzna nie uwypukla literackiego charakteru tekstów okreœlanych leksemem kronika, mimo i¿ dopuszcza ich artystyczn¹ organizacjê (por. nazywanie wyrazem kro-nika gatunku literackiego). Wspó³czeœnie akcentowany jest ich historycz-ny wymiar, co pozwala przeciwstawiæ sobie beletrystê i kronikarza:

beletrysta =/ kronikarz

powieœciopisarz, romansopisarz, prozaik, eseista, nowelista, bajkopisarz;

scenarzysta, dramaturg, dramatopisarz, tragediopisarz, tragik; poeta, liryk, wieszcz, bard, piewca; t³umacz, translator =/ pamiêtnikarz, dziejo-pis, dziejopisarz, historyk, faktograf; biograf, hagiograf, annalista, rocz-nikarz, archiwariusz, archiwista, dokumentalista, protokolant (SA).

S³owo kronika wpisuje siê równie¿ w antonimiczne relacje leksyki grupowanej na p³aszczyŸnie przesz³oœæ — teraŸniejszoœæ, zajmuj¹c miej-sce po lewej stronie opozycji (przesz³oœæ) (por. SA).

Omawiany wyraz wchodzi w synonimiczne relacje z takimi m.in. rze-czownikami, jak: anna³y, chronograf, latopis, pamiêtnik, dziennik, rocz-nik. Jako okreœlenie gatunku literackiego jednoznacznie przeciwstawia siê prozie science fiction, bêd¹c zarazem bliskoznacznikiem nastêpuj¹-cych form artystycznych: sagi, romansu, kroniki dramatycznej i powieœci historycznej (por. PSWP).

* * *

Leksem kronika nazywa teksty prezentuj¹ce w porz¹dku chronolo-gicznym wa¿niejsze zdarzenia historyczne i, choæ wspó³czeœnie jego

Leksem kronika nazywa teksty prezentuj¹ce w porz¹dku chronolo-gicznym wa¿niejsze zdarzenia historyczne i, choæ wspó³czeœnie jego

W dokumencie Staropolska kronika jako gatunek mowy (Stron 50-62)