Rola metatekstu w strukturze kronikarskiej relacji

Tekstowemu delimitowaniu kronikarskiego dzie³a s³u¿y nadbudowa-na nadbudowa-nad przedmiotow¹ wypowiedzi¹ p³aszczyznadbudowa-na meta-. Pojêcie metatek-stu wprowadzone do jêzykoznawczych badañ przez Annê W i e r z b i c k ¹ (1971) jest dziœ okreœleniem tej warstwy jêzykowego komunikatu, której tematem jest sam tekst¹⁶. Ów rodzaj tekstu o tekœcie „jest znakiem œwia-domego dzia³ania nadawcy, który ujawnia to, ¿e mówi i ¿e to mówienie dotyczy aktualnie wypowiadanego tekstu” (Wi t o s z 1996: 140). Wstawki metatekstowe pe³ni¹ ró¿ne funkcje, m.in.: fatyczn¹, kompozycyjno-po-rz¹dkuj¹c¹, delimitacyjn¹ czy spajaj¹c¹ tekst przedmiotowy, warunku-j¹c jego istnienie (W i l k o ñ 2002: 95—97).

Podejmuj¹c zagadnienie roli metatekstu w segmentowaniu wypowie-dzi kronikarskiej, pod uwagê wziêto przynale¿ne do poziomu meta- cz¹stki tekstu, które: s¹ wyraŸnie oddzielane od tekstu przedmiotowego; s¹ wy-powiadane z innej pozycji ni¿ tekst g³ówny; przekazuj¹ informacje — drugorzêdn¹ lub redundantn¹; zwykle nie wchodz¹ w zwi¹zki syntak-tyczne z cz³onami zdania wiod¹cego¹⁷; przynosz¹ eksplicytnie formu³o-wan¹ informacjê o tekœcie podstawowym i nie odnosz¹ siê do jego seman-tycznej zawartoœci. W centrum obserwacji umieszczono zatem te uwagi wplecione w tkankê tekstu g³ównego, które, obrazuj¹c relacjê nadawca

— tekst (N-T)¹⁸, porz¹dkuj¹ wypowiedŸ, a tym samym czyni¹ komunikat bardziej zrozumia³ym.

O sposobie segmentowania wypowiedzi kronikarskiej przes¹dza sto-pieñ unarracyjnienia przekazu: zakres mo¿liwoœci wyznaczany jest, z jednej strony, przez wsparty na datacji podzia³ tekstu na mniejsze cz¹st-ki, z drugiej — przez fabularyzowan¹ relacjê, w której delimitacyjn¹

funk-cy jest skoñczone, w perspektywie odbiorfunk-cy — otwarte, podatne na interpretacje; por.

E c o 1994a: 26). Przyjmujê za A. S t o f f e m, i¿ „jako wszechstronnie regulatywny sys-tem konstrukcyjny kompozycja mo¿e byæ taka lub inna, rodzajowo, gatunkowo i histo-rycznie zmienna, zale¿na od osobowoœciowych predyspozycji i œwiadomych zabiegów autora, ale w przypadku ka¿dego, konkretnego, skoñczonego dzie³a bêdzie zamkniêta w sensie skoñczonoœci systemu regu³” (1996: 65).

16 Problematyka metatekstu nale¿y do szeroko dyskutowanych zagadnieñ teorio-tekstowych. Na przyk³ad: W i e r z b i c k a 1971; M a y e n o w a 2000; D o b r z y ñ s k a 1978; S t a r z e c 1994; O ¿ ó g 1991; W i t o s z 2001a; R e j t e r 2003; 2004. Badania nad metatekstem zaowocowa³y powstaniem kilku monografii: O ¿ ó g 1990; K a w k a 1990; W i n i a r s k a 2001.

17 Za: S t a r z e c 1994: 57.

18 Wstawki metatekstowe, ukazuj¹c tekstotwórcze dzia³anie autora wypowiedzi, wyra¿aæ mog¹ relacje: N-O (nadawca — odbiorca), N-T (nadawca — tekst), N-R (nadaw-ca — rzeczywistoœæ). Por. W o l i ñ s k a 2002.

107

4.3. Delimitacja tekstu...

cjê pe³ni, na przyk³ad, sygnalizowany osob¹ w³adcy okres jego panowa-nia. Wykorzystywany w kronice materia³ faktograficzny jest tak¿e or-ganizowany dziêki zg³aszanym w planie meta- uwagom. Informacyjne bogactwo i obszernoœæ zawieranych w gatunku treœci sprawia, ¿e koniecz-nym staje siê wprowadzanie porz¹dkuj¹cego wypowiedŸ metatekstu.

Drugim, równie wa¿nym dla omawianego gatunku, Ÿród³em metateksto-wych sformu³owañ jest koniecznoœæ ogarniêcia cudzych relacji, tekstów, opinii czy dokumentów, jakie nadawca w³¹cza do kroniki.

Przedstawianie dzia³ania tekstotwórczego w p³aszczyŸnie meta-

s³u-¿y przede wszystkim organizowaniu struktury wypowiedzi (kszta³towa-niu spójnego komunikatu) oraz symplifikowa(kszta³towa-niu jego odbioru linearne-go. W kronikach, eksponuj¹cych schemat chronologiczny, strukturê dzie-jowej relacji wyznacza data:

(122) 1575

Roku 1575 pan Stanis³aw Cyrus [...] umar³ [...].

Tego¿ roku, za urzêdu pana Zygmunta Guttetera, czeladŸ kra-wieck¹, jako te¿ i szewcz¹ przed pany na ratuszu podgalali balwierze [...].

Tego¿ roku, dnia 8 grudnia [...], by³a pobudka w mieœcie na kszta³t dla prêdkiej okazji miejskiej: gdy uderzono w bêbny kotlane na ratuszu, aby ka¿dy przybywa³ w skok do hetmana swego od urzêdu naznaczonego.

KMK, 1—2

Zwiêz³e i niezbyt liczne wiadomoœci, jakie zamieszczone zostaj¹ w wyodrêbnionym datacj¹ segmencie, nie wymagaj¹ porz¹dkuj¹cego je uzupe³nienia w postaci wyra¿eñ metatekstowych. Kiedy jednak wzrasta iloœæ zdarzeñ gromadzonych pod jednym okreœleniem czasowym, a ich prezentacja staje siê bardziej szczegó³owa, wprowadzane s¹ metaorgani-zatory wypowiedzi, na przyk³ad w postaci tytu³ów, zapowiadaj¹cych te-mat danej cz¹stki i wyodrêbniaj¹cych tekstowe ca³ostki (nie tylko roz-dzia³y):

(123) Pi¹ty wiek œwiata poczytaj¹ byæ od zniewolenia ¯ydów, albo od ska¿enia Jeruzalem przez Nabuchodonozora, a¿ do naro-dzenia Pana Chrystusa, jest lat 589. Philo k³adzie 592. By³o od stworzenia œwiata 4610. Niektórzy k³ad¹ wiêcej. Od potopu 2369. Olimpiady 47. Rzymowi 156 [...]

Lata pierwszego panowania Cyrusa [...]

Rozdzia³ dwudziesty i ósmy o Danielu Proroku [...]

Rozdzia³ dwudziesty i dziewi¹ty o Królach Perskich [...]

O Krezusie [...].

KMB, 111—112

Orientacjê czytelnika w obszernym tekœcie kroniki wspomagaæ maj¹ równie¿ s³owa czy krótkie zdania sytuowane na marginesie dzie³a, sy-gnalizuj¹ce, czego dotyczy dany fragment wypowiedzi, obok którego wy-razy/zdania s¹ zamieszczone. Na przyk³ad:

(124) Wojewod dwanaœcie rz¹dzili rzecz pospolit¹.

KMB, 340

(125) Bu³garowie Nicefora cesarza zabili.

KS, 99

Elementy metatekstu mog¹ tak¿e informowaæ o tekstowych dzia³a-niach nadawcy:

(126) Poniewa¿ trochê odst¹pi³em od przedmiotu, o którym posta-nowi³em pisaæ, powróæmy do naszego tematu. [...] Najpierw wiêc zobaczmy, sk¹d pochodzili [...].

KW, 53—54

(127) Ale wracaj¹c ku swej rzeczy [...].

KMM, IX, 47

(128) Teraz tedy powróci moje pióro do spraw Litwy.

KJD, 33

(129) A na ten czas do Historiej siê Polskiej wracam.

KJB, 159

Za spraw¹ metatekstowej refleksji podtrzymany zostaje komunika-cyjny cel kroniki (informowanie o przesz³oœci wspólnoty), nawet wów-czas, gdy twórca odstêpuje od zasadniczego toku relacji i wprowadza dy-gresje. Porz¹dkowaniu tekstowej przestrzeni s³u¿y odsy³anie do

wcze-œniejszych lub maj¹cych nast¹piæ czêœci tekstu, co prezentuj¹ nastêpuj¹-ce fragmenty:

(130) Ksi¹¿ê [...] potajemnie uszed³ do Polski i swoje pañstwo gniew-kowskie, jak wy¿ej opowiedziano, odebra³.

KJ, 52

(131) [...] a przez swoje ci¹ganie siê narazi³ siebie i pañstwo, jak to opowiemy w nastêpnych rozdzia³ach, na powa¿n¹ szkodê i uszczerbek.

RD, IV, 377

(132) Cesarz jego grób bêd¹c wielkiej niemocy nawiedzi³ jako o tym w czwartej Capitule wypisano.

KMM, IX, 15

(133) Ale o tym napiszê póŸniej, kiedy bêdê omawiaæ sprawy mo-skiewskie.

KJD, 31

(134) O zacnoœci innych mê¿ów Rzymskich, takie¿ o sprawie ich bê-dzie ni¿ej [...].

KMB, 110

109

4.3. Delimitacja tekstu...

(135) W przesz³ych ksiêgach tyle opisowa³em [...].

KKR, 717

(136) Napirwsza a sromotna Polaków od Wo³och to pora¿ka by³a, drug¹ ni¿ej najdziesz.

KMP, 151

(137) O czym szerzej a doskonalej ni¿ej czytaj¹c, doczytaæ siê

mo-¿esz [...].

LAK, I, 73

W przypadku omawianego gatunku staropolskiej kroniki znacz¹ca rola metatekstu polega na wprowadzaniu cudzych wypowiedzi, informo-waniu, ¿e czytelnik ma do czynienia z innym, ni¿ autorski, tekstem (ust-nym/pisanym):

(138) Zdarzy³o siê te¿, ¿e na zebraniu podczas pasowania na rycerza ktoœ powiedzia³ pewne s³owa, które godne s¹, aby im poœwiêciæ wzmiankê. „Ksi¹¿ê panie W³adys³awie — rzek³ ów ktoœ — Bóg dobrotliwy nawiedzi³ dziœ królestwo polskie [...]”.

KG, 82

(139) Za³¹czamy dla uwierzytelnienia wszystkiego, co wy¿ej napi-saliœmy, kopiê aktu darowizny [...], która jest nastêpuj¹ca: „My, Jan, z Bo¿ej ³aski król Czech [...]”.

RD, V, 175

(140) Powiadaj¹, ¿e wszystkie Pomorzany do domu nawrócone, któ-rzy siê jedno archidiakona i naczynia koœcielnego dotykali [...], kaduk okrutny popad³szy o œciany i o kamienie ko³ata³, a nie-którzy oszalawszy czêœci¹ sami wzajem siê zabijali, czêœci¹ paznokty i zêbami samych siebie targali.

KKR, 223

(141) Drugi zaœ Latopiszec, któregom dosta³ w Berestowicy wiêtszej, u ich mi³oœci xi¹¿¹t Zas³awskich, tak te¿ Kronikê Litewsk¹ i ¯mudzk¹ poczyna prostymi s³owy, których ja tu text w³asny (acz siê go poprawiæ godzi³o) w³aœnie k³adê: Roku Bo¿ego 401, powsta³ jest Atila [...].

KS, 48

(142) Pacierz na wsiach lud prosty tak mówi, i to jest jêzyk pospoli-ty: Tabes mus kas tu es ekscan [...].

KJB, 605

(143) Sam Wojewoda kijowski czyta³ rotê, i punkta na piœmie, czego siê trzymaæ maj¹ podali, które tak siê w sobie maj¹ i jaœnie wyra¿aj¹: [...].

LAK, I, 129

Eksplicytnie wyra¿ana w planie meta- procedura komponowania w³a-snego tekstu z cudzych wypowiedzi (lub ich fragmentów) wskazuje na heterogeniczny kszta³t kroniki (amplifikowanie kroniki tekstami innych autorów). Wprowadzana tym samym informacja intertekstualna nie

ogra-nicza siê jednak do wyodrêbniania w strukturze dzie³a „nie swoich” kom-ponentów, lecz mo¿e te¿ odsy³aæ do innych tekstów (i ich autorów) nawet wtedy, gdy ich fragmentu nie przytacza, np.:

(144) [...] jako szerzej stoi w kronice wêgierskiej.

KMB, 348

(145) O tym szerzej czytaj tego¿ Cornelium Tacitum lib. 17 Anna-lium.

KS, 111¹⁹

(146) Otrzyma³y panny konfirmacjê przywileju swego na plebaniê [...] jako masz o tym szerzej w ksiêgach przywilejów klasztor-nych oprawklasztor-nych folio 35. Ten¿e przywilej potwierdzi³ król pol-ski Zygmunt trzeci Roku 1601 jako tam¿e masz.

KBT, 8

Sygnalizowane w metatekstowej wypowiedzi kronikarskiej siêgniê-cie do innych tekstów jest jednym z g³ównych czynników podnosz¹cych wiarygodnoœæ utworu. Ponadto ujawniana zale¿noœæ kroniki od cudzych tekstów ma pokazywaæ erudycjê twórcy, jego znajomoœæ ustnych/pisem-nych przekazów dziejowych oraz przez ich prezentacjê ma kszta³towaæ wspóln¹ nadawcy i odbiorcy wiedzê o innych tekstach lub te¿ odwo³ywaæ siê do wspólnego im doœwiadczenia lekturowego. Tematyzowany proces w³¹czania innych wypowiedzi, przywo³ywania cudzych opinii czy odsy³a-nia do ró¿nych tekstów stanowi rodzaj informacji o procesie poznawczym, jaki towarzyszy³ tworzeniu kroniki: przedstawia wszak zaplecze lektu-rowe twórcy, jego dostêp do Ÿróde³ oraz pokazuje sposób uzyskiwania przezeñ interesuj¹cych go wiadomoœci.

Rosn¹ca œwiadomoœæ historyczna kszta³tuje now¹ postawê pisarza--historiografa, któr¹ ju¿ w XV wieku, a na szersz¹ skalê od XVI stulecia, cechuje bardziej œmia³e pos³ugiwanie siê w kronice cudzymi wypowie-dziami po to, by komponowaæ i uzasadniaæ swój wywód. Traktuj¹c teksty innych twórców i zawarte w nich informacje jako dowody w³asnej tezy (to ju¿ obecne od œredniowiecza) lub jako wymagaj¹ce kontrargumenta-cji racje, kronikarz pos³uguje siê form¹ rozprawy i organizuje w ten spo-sób rodzaj naukowej wypowiedzi. Argumentacyjny tok historycznego wyk³adu zilustrujmy tu krótkimi przyk³adami:

(147) To tu masz Czytelniku mi³y nad insze moje, w znoszeniu sen-tencji ró¿nych historyków, dowody [...], i¿ od Assarmota albo Sarmaty [...] s¹ nazwani, nie od Tviscona albo Asceny [...], jak

19 Cytowany przyk³ad jest adnotacj¹ umieszczon¹ na marginesie strony tekstu g³ów-nego.

111

4.3. Delimitacja tekstu...

niektórzy naszy z Niemieckich kronikarzów, a snaæ i D³ugosz pisali, ani od Jawana i Helisse, jako Miechovius staruszek [...]

po³o¿y³ [...].

KS, 92

(148) Wszak¿e przypatrzywszy siê okolicznoœciom wszystkim i cza-sy z czacza-sy dobrze zgodziwszy, podoba mi siê zdanie Wapow-skiego w tej mierze i ja na nim przestawam.

KJB, 22

Uobecniane w strukturze metatekstu dzia³ania nadawcy, wychodz¹-ce od œredniowiecznej tradycji kompilowania tekstu, zmierzaj¹ w kie-runku samodzielnej postawy historycznej, wypracowuj¹cej w³asne zda-nie na temat relacjonowanych faktów. W próbach podjêcia polemiki z autorytetami epok wczeœniejszych i wspó³czesnej doby pisarskiej (z au-torytetem tekstu i jego twórcy) dostrzec mo¿na charakter gatunkowych zmian kroniki, zw³aszcza ponadregionalnej, na który wskazuje systema-tyczne, choæ powolne, przechodzenie od deskryptywnego sposobu ujmo-wania wiedzy²⁰ do jej krytycznego ogl¹du.

W staropolskim gatunku kroniki poziom metatekstowy pe³ni przede wszystkim funkcjê kompozycyjno-porz¹dkuj¹c¹, gdy stosowane œrodki podzia³u wyodrêbniaj¹ pewne cz¹stki tekstowe. W roli segmentuj¹cej wystêpuj¹ przede wszystkim datacje, formu³y tytu³owe i zamieszczane na marginesie odsy³acze, które informuj¹, o czym jest fragment tekstu, obok którego wystêpuj¹. Natomiast zapowiedzi podjêcia tematu, jego za-mkniêcia czy zmiany pozwalaj¹ podtrzymywaæ zasadniczy tok dziejowe-go przekazu, mimo wplatanych weñ ró¿nych treœci. Kszta³towana w ten sposób bogata sieæ relacji intratekstualnych zapewnia kronikom komu-nikacyjn¹ przejrzystoœæ. Wypowiedzi metatekstowe nie tylko wspomaga-j¹ uk³adanie narracyjnej wypowiedzi kronikarza, ale te¿ s³u¿¹ ogarnia-niu wprowadzanych do niej innych tekstów, pe³ni¹ zatem funkcjê inter-tekstualn¹. Akcentowany w planie meta- fakt w³¹czania cudzej wypo-wiedzi (w postaci mowy zale¿nej i niezale¿nej) ujawnia heterogeniczn¹ budowê dzie³a i porz¹dkuje jego „wielog³osowoœæ”, wskazuj¹c na inno-rodny charakter wykorzystywanych tekstów.

Pisarskie predyspozycje nadawcy wyra¿a werbalizowana umiejêtnoœæ w³¹czania ró¿notekstowych informacji do w³asnej wypowiedzi i budowa-nia w ten sposób ca³oœciowego komunikatu. Natomiast historyczn¹ kom-petencjê poznawcz¹ okreœlaj¹ w znacznym stopniu ujêzykowione czyn-noœci argumentacyjne. W ten sposób nadawca kroniki staje siê nie tylko

20 Na deskryptywny charakter stylu naukowego w jego pocz¹tkowym etapie rozwo-ju wskazywa³a D. O s t a s z e w s k a (1994).

rejestratorem zdarzeñ, ale tak¿e œwiadomym swych dzia³añ twórc¹ i ba-daczem historii, oczywiœcie na miarê swej epoki.

* * *

Badanie kompozycyjnej ramy utworu objê³o swym zakresem zarów-no zewn¹trztekstowe elementy kroniki (tzw. literack¹ ramê wydawni-cz¹), jak i jej wewn¹trztekstowe wyró¿niki delimitacyjne (rama tekstu).

Uwzglêdnienie obu struktur ramowych wydaje siê zasadne w przypadku analiz dzie³a staropolskiego, ówczesna bowiem praktyka literacka trak-towa³a okalaj¹ce tekst wypowiedzi jako niezbêdne sk³adniki udostêpnia-nej czytelnikom pracy.

Podsumowuj¹c: omawiany typ wypowiedzi przeznaczony jest g³ów-nie do informowania o minionych zdarzeniach historycznych i w zwi¹z-ku z tym pe³ni funkcjê upamiêtniaj¹c¹, co wskazuje na historiograficzn¹ proweniencjê gatunku. Ta rola staje siê nie tylko motywem podjêcia pra-cy kronikarskiej, ale równie¿ jej celem. Kronika ma bowiem ocaliæ od zapomnienia historiê przedstawian¹ w tekœcie, wspólnotê, której dzieje opisuje, a jakby „przy okazji” zachowaæ w pamiêci pokoleñ nastêpnych osobê prymarnego odbiorcy — pomys³odawcê/fundatora dziejopisarskiej pracy — i „unieœmiertelniæ” postaæ nadawcy jako zleceniobiorcy/pisarza/

historyka. Z upamiêtniaj¹c¹ funkcj¹ omawianego gatunku œciœle

sprzê-¿ona jest dydaktyczna rola jego tekstowych realizacji.

P³aszczyznê nadawczo-odbiorczego porozumienia buduje przypisywa-ne obu interlokutorom uto¿samianie siê z prezentowan¹ w dziele

spo-³ecznoœci¹. Tekst o wydarzeniach konkretnej wspólnoty jest zatem kiero-wany przez identyfikowanego z ni¹ nadawcê do sytuowanego w jej obrê-bie odbiorcy (odbiorców). Kreacja instancji nadawczej zmierza jednak do zachowania pozorów obiektywnoœci i wi¹¿e siê z szeroko wykorzystywa-n¹ kategori¹ trzeciej osoby (nadawca „na zewwykorzystywa-n¹trz” wydarzeñ).

Kompozycjê gatunku okreœlaj¹: umieszczane we wstêpnej czêœci tek-stu podania etnogenetyczne i/lub genealogiczne wywody, czêsto poprze-dzane opisem geograficznym; w finalnej partii dzie³a brak strukturalnie wyró¿nionego zakoñczenia. Przestrzeñ tekstowa, zawarta miêdzy typo-wym dla kronik pocz¹tkiem i koñcem, jest delimitowana przez elementy p³aszczyzny meta-, które, wyodrêbniaj¹c jej mniejsze segmenty, organi-zuj¹ i porz¹dkuj¹ historiograficzn¹ relacjê. Metatekstowy poziom kroni-ki ujawnia jej zale¿noœæ od tekstowego universum, obrazuje proces two-rzenia gatunku z ró¿nych wypowiedzi innych twórców.

Intertekstualnoœæ gatunku kroniki, jego zapoœredniczenie w tekstach innych polega nie tylko na treœciowo-informacyjnym wykorzystaniu cu-dzych wypowiedzi i podporz¹dkowaniu tych zale¿noœci dzia³aniom

uwiary-113

4.3. Delimitacja tekstu...

godniaj¹cym przekaz. Ów typ mówienia o przesz³oœci konstytuowany jest tak¿e przez strukturaln¹, stylistyczn¹ czy gatunkow¹ obecnoœæ innego rodzaju tekstu w utworze. Kronikarska relacja, by staæ siê interesuj¹-cym Ÿród³em wiedzy o dziejach danej wspólnoty, korzysta z ró¿nych form, a w ten sposób ujawnia zarówno jêzykowo-literack¹, poznawcz¹ kompe-tencjê nadawcy, jak i oczekiwania odbiorcy wobec tekstu.

8 Staropolska...

W dokumencie Staropolska kronika jako gatunek mowy (Stron 108-116)