Rocznik i kalendarz

Problematyce wystêpowania rocznikowych i kalendarzowych form w gatunku kroniki poœwiêcono ju¿ w tej pracy uwagê (por.: 2.3.3., 3.1.

oraz 4.3.2.); w tym miejscu przedstawimy zatem tylko te kwestie, które bezpoœrednio wi¹¿¹ siê z zagadnieniem sygnowanym tytu³em drugiej

czê-œci tego rozdzia³u.

Chronologiczna oœ temporalna narracji jest zasadniczym wyznaczni-kiem gatunku kroniki, obecnym od pocz¹tków jego istnienia w polskim krêgu piœmienniczym. Jednak stopieñ ujawnienia tej czasowo linearyzo-wanej struktury jest ró¿ny, pozostawa³a ona bowiem a¿ do koñca XIII stulecia ma³o widocznym elementem porz¹dkuj¹cym dziejow¹ opowieœæ.

Na jego wyró¿nieniu zaci¹¿y³o w znacznej mierze zbli¿enie dwóch typów wypowiedzi: omawianej kroniki i rocznika, przez który rozumie siê zwy-kle „ka¿dy odrêbny i samoistny szereg datowanych zapisek historycz-nych, choæby z³o¿ony z kilku ogniw” (B u d k o w a 1958: 82). W rezulta-cie tworz¹cych siê miêdzy nimi zale¿noœci powstawa³y kontaminowane warianty: poddane rygorowi dat rocznych coraz bardziej narracyjne an-na³y typu kronikarskiego i narracyjna opowieœæ w coraz wiêkszym stop-niu korzystaj¹ca z rocznej datacji, czyli kronika typu rocznikowego. Prze-prowadzenie miêdzy takimi interferowanymi postaciami œcis³ego rozró¿-nienia z czasem okaza³o siê niemo¿liwe, zw³aszcza ¿e kronikê ju¿ trwale zaczê³y charakteryzowaæ typowe dla anna³ów œrodki temporalnych

okre-œleñ — daty roczne.

Bogate wyzyskanie konstrukcji annalistycznej w omawianym gatun-ku sprawi³o, ¿e systematycznie rozdziela³y siê drogi kronikarstwa i tzw.

gestów, dla których brak rocznej datacji by³ znacz¹cym wyró¿nikiem (G e -r e m e k 1977: 8). Ponadto, -regula-rne opat-rywanie p-rezentowanych zda-rzeñ specyfikacj¹ temporaln¹ wskazuj¹c¹ na lata, w jakich siê one roze-gra³y, jest dowodem postêpuj¹cej precyzacji we wprowadzaniu chronolo-gicznej informacji.

Obok formy rocznikarskiej kronikê kszta³tuj¹ te¿ wpisy kalendarzo-we, wskazuj¹ce na dzienn¹ datê zdarzenia, które poza okreœleniem dnia i miesi¹ca zasz³ych wypadków zwykle przynosz¹ te¿ informacje o mo-mencie roku liturgicznego (nazwa œwiêta lub okresu liturgii koœcielnej).

W ten sposób uwypuklony zostaje zwi¹zek dziejów œwieckich ze œwiêty-mi (sfera profanum i sacrum). Operowanie datacj¹ dzienn¹ — typowe dla kronikarstwa œredniowiecznego — nie zanika w epokach póŸniejszych staropolskiej doby, choæ s³abnie znaczenie wiadomoœci o rodzaju œwiêta, wyznaczonego porz¹dkiem roku koœcielnego.

Przedstawiaj¹c funkcje annales i datacji typu kalendarzowego, pod-kreœlmy, ¿e rocznik nale¿y do tych gatunków mowy, który mo¿e budowaæ schemat kompozycyjny ca³ej kronikarskiej narracji, na nim bowiem wspie-ra siê zawartoœæ treœciowa kroniki, segmentowana dziêki rocznym da-tom na mniejsze ca³ostki (1 rok = 1 ca³ostka tekstowa). Nada-tomiast struk-tury kalendarzowe umo¿liwiaj¹ wewnêtrzne porz¹dkowanie wyodrêbnio-nych, dziêki annalistycznej datacji, segmentów, dziel¹c je na jeszcze krót-sze cz¹stki (1 dzieñ/miesi¹c = 1 ca³ostka tekstowa).

Warto te¿ zauwa¿yæ, ¿e zespolenie gatunku kroniki z konstrukcjami rocznikowymi i kalendarzowymi nie ogranicza siê do coraz obficiej

za-œwiadczonego wystêpowania w niej precyzyjnych okreœleñ temporalnych.

Ich obecnoœæ w analizowanym typie wypowiedzi dokumentuj¹ równie¿

wprowadzane, oszczêdne i skrótowe, nierozbudowywane narracyjnie in-formacje o zdarzeniach, sprowadzane do jednowypowiedzeniowej kon-statacji o czasie i miejscu zasz³ego wypadku. W ten sposób oprócz cha-rakterystycznych dla kronik obszernych przedstawieñ danego wydarze-nia pojawiaj¹ siê skrótowe prezentacje faktów.

Kronikê staropolsk¹ cechuje zatem postêpuj¹ca, na wzór datacji rocz-nikowej i kalendarzowej, precyzacja i regularnoœæ w podawaniu tempo-ralnych okreœlników zdarzeñ, przy czym iloœciowemu wzrostowi obiek-tywnych wskaŸników czasowych (dat rocznych, nazw miesiêcy, dni) to-warzyszy zmniejszaj¹ca siê rola tych elementów, które wi¹¿¹ datê po-rz¹dku linearnego z cyklicznym porz¹dkiem roku koœcielnego²⁰ (wyj¹t-kiem jest tu kronika klasztorna, w której stale akcentuje siê zwi¹zek up³ywaj¹cego czasu z rytua³em obrz¹dku chrzeœcijañskiego).

Wykorzystywane struktury gatunku rocznika i kalendarza s¹ elemen-tami, które w znacznym stopniu „rygoryzuj¹” tok kronikarskiej

opowie-œci, podporz¹dkowuj¹c go chronologii. Jako typy tekstów u¿ytkowych, tworzone s¹ w celu spe³niania okreœlonych zapotrzebowañ komunikacyj-nych: rocznik ma ocaliæ od zapomnienia informacjê o minionym fakcie, a w swej odmianie klasztornej — wspomagaæ ustalanie intencji mszal-nych (np. odnotowanie daty zgonu fundatora czy dobroczyñcy klasztoru

— w rocznicê œmierci upamiêtniane intencj¹ mszaln¹); kalendarz jest zaœ form¹ pokazuj¹c¹ up³yw czasu i jego segmentacjê w skali jednego roku. W tym sensie annales i kalendarz, organizuj¹c porz¹dek opisywa-nych w kronikach faktów, wspieraj¹ lekturê i odbiór historyczopisywa-nych

tre-œci, u³atwiaj¹ bowiem orientacjê w tekœcie. W ich przypadku mo¿na

za-20 O postêpuj¹cym rozdzielaniu porz¹dku sakralnego (zwi¹zanego z dat¹ dzienn¹) i œwieckiego (zwi¹zanego z dat¹ roczn¹) i o pojawiaj¹cej siê w zwi¹zku z tym liniowej, a nie — jak dot¹d — spiralnej koncepcji dziennego datowania niech œwiadczy fakt, ¿e do kronik mog³y byæ w³¹czane (wiek XVII) cz¹stki diariuszowe (por. Diariusz utarczek w LAK, 7), posuwaj¹ce tok relacji w skali jednego dnia.

139

5.2. Miêdzy kronik¹ a gatunkami innymi

tem mówiæ o funkcji utylitarnej: wzglêdy praktyczne decyduj¹ o ich wy-korzystaniu w aktualizacjach omawianego gatunku.

5.2.2. Katalog osób

Gatunek katalogu osobowego oparty jest na konstrukcji podaj¹-cej w okreœlonym porz¹dku kolejne osoby, które stanowi¹ tematyzowa-ny zbiór pewtematyzowa-nych, wyró¿niotematyzowa-nych ze œwiata ludzi, nieprzypadkowych postaci, np. w³adców, ksi¹¿¹t, biskupów, cesarzy itp. Ów porz¹dek, w ja-kim dokonywana jest prezentacja osób, wyznaczaj¹ zwykle lata ¿ycia wymienianych postaci b¹dŸ lata sprawowanych przez nie rz¹dów. Seg-menty tekstowe powiadamiaj¹ce o kolejnych osobach mog¹ przybie-raæ formê krótkich wiadomoœci o ¿yciu i dzia³aniu postaci b¹dŸ formê rozbudowanego ¿yciorysu, których zbiór stanowi wówczas rodzaj tzw.

¿ywotów.

Forma katalogu osobowego znajduje swe zastosowanie w staropol-skiej kronice, w której przybiera najczêœciej postaæ rozproszonych w

tek-œcie dwuelementowych konstrukcji. Ich pierwszym cz³onem jest infor-macja o postaci historycznej, która, umar³szy, zwalnia piastowane za ¿ycia wa¿ne stanowisko pañstwowe lub koœcielne, drugi cz³on konstytuuje wia-domoœæ o powo³aniu na to stanowisko nowej osoby, czego dokumentacj¹ s¹ poni¿sze przyk³ady:

(210) Konrad I zaœ, ksi¹¿ê oleœnicki, by³ to cz³owiek wysoki, roztrop-ny i wielce surowy dla swoich nieprzyjació³, ale dla przyjació³ bardzo ¿yczliwy [...]. Pod jego panowaniem dobrze siê dzia³o klasztorowi lubiñskiemu i trzebnickiemu, i wreszcie w póŸnej staroœci zmar³ w roku pañskim 13. i pochowany zosta³ w klasz-torze trzebnickim. Po nim nast¹pi³ Konrad II, obecny ksi¹¿ê oleœnicki, maj¹cy syna równie¿ Konrada [III], z ³aski Bo¿ej te-raz ¿yj¹cego.

KKP, 156

(211) Biskup poznañski Stefan po 5 latach rz¹dów na stolicy bisku-piej, tkniêty parali¿em umiera i zostaje pochowany w kate-drze poznañskiej. Jego miejsce zajmuje z wyboru kanoniczne-go scholastyk poznañski Radwan, szlachcic z domu Œreniawi-tów, zatwierdzony przez arcybiskupa gnieŸnieñskiego Janis³a-wa i konsekroJanis³a-wany za zgod¹ ksiêcia Wielkopolski Mieczys³a-wa w koœciele w Uniejowie.

RD, III, 71

Kronikê charakteryzuje wprowadzanie g³ównie dwuosobowych seg-mentów katalogowych, poniewa¿ utrzymanie d³u¿szego ci¹gu wylicze-niowego wykluczane jest przez chronologiê zdarzeñ: pod konkretn¹ dat¹ roczn¹ (i miesiêczn¹ czy dzienn¹) mog¹ wyst¹piæ tylko te zdarzenia, któ-re mia³y wówczas miejsce, co oznacza, ¿e katalogow¹ sekwencjê nastê-puj¹cych po sobie osób w³adców czy biskupów dzieli siê w kronice na mniejsze cz¹stki i zamieszcza je pod odpowiednim wskazaniem czaso-wym.Jednak poza tak kszta³towanymi w skali mikro tekstowymi ca³ost-kami, gatunek katalogu mo¿e obj¹æ wiêksze obszary kronikarskiej wypowiedzi, staj¹c siê jej nadrzêdn¹ metod¹ strukturalizacji w zakre-sie przedstawianego materia³u historycznego. Wówczas porz¹dek cza-sowy wyznaczany jest latami kolejno nastêpuj¹cych po sobie osób rz¹-dz¹cych, co oznacza, ¿e zdarzenia historyczne wtórnie segmentowane s¹ regu³¹ annalistyczn¹, prymarnie bowiem dziel¹ je okresy w³adzy sprawowanej przez poszczególne postaci. Z takim typem konstruk-cji mamy do czynienia w Kronice mistrzów pruskich, w której informa-cja typu katalogowego otwiera kolejne czêœci dzie³a, co pokazuj¹ nastê-puj¹ce przyk³ady:

(212) Za panowania Henryka cesarza tego imienia V a papie¿a Kle-mensa III, gdy Kazimierz Sprawiedliwy rzeczony szczêœliwie w Polsce królowa³, w Akonie mieœcie zakonu krzy¿ackiego pierwszy mistrz [...] Henrych z Wapolt by³ wybrany roku pañ-skiego 1190. [...] Na tym urzêdzie ¿y³ lat 10, umar³ w Akonie i tam¿e pogrzebion.

KMP, 69

(213) Otto Karpen po Henryku [...] na mistrzowski urz¹d by³ wybra-ny za Filipa cesarza II a za Innocencyjusza III papie¿a rzym-skiego, za Miecs³awa Starego króla polskiego czasów, roku 1200 [...]. Otto Karpen na urzêdzie 6 lat bêd¹c umar³ a w Akonie pogrzebion.

KMP, 71

(214) Roku 1392, gdy Wac³aw cesarz chrzeœcijañski a W³adys³aw Ja-gie³³o król polski panowali, na urz¹d mistrzowski Konrad von Jungingen jest wybrany, cz³owiek wiêcej pokoju ni¿ wojny pra-gn¹cy, Przeto¿ u zajuszonych Krzy¿aków by³ w nienawiœci.

Panowa³ lat 12, w Malborku umar³ i tam¿e u œw. Anny

pocho-wan. KMP, 179

W przypadku tej kroniki ka¿dy z rozdzia³ów rozpoczyna siê segmen-tem tekstowym przynosz¹cym nastêpuj¹ce informacje: kto zosta³ wybra-ny na urz¹d mistrza zakonnego + kiedy [roczna datacja + za panowania

141

5.2. Miêdzy kronik¹ a gatunkami innymi

jakiego cesarza, (papie¿a)_F²¹, króla polskiego]²² + (krótka charakterysty-ka postaci)_F + czas jej panowania (okreœlenie duratywne) + miejsce zgo-nu + miejsce pochowania. Przestawialnoœæ tak wyodrêbnionych elemen-tów jest ograniczona i dopuszczalna tylko w cz¹stce wstêpnej segmentu, któr¹ raz wyznacza osoba nowo wybranego w³adcy (kto), a raz okreœlenie temporalne (kiedy). Po takiej typowej dla katalogowego zestawienia pre-zentacji postaci nastêpuje opis wydarzeñ historycznych, odbywaj¹cych siê za czasów pozostaj¹cego u w³adzy mistrza. Zdarza siê równie¿, ¿e koñcowy fragment, traktuj¹cy o czasie panowania, o miejscu zgonu i po-chówku, mo¿e nie wyst¹piæ w „otwieraj¹cym” rozdzia³ segmencie katalo-gowym, ale mo¿e go zamykaæ, tworz¹c w ten sposób klamrow¹ kompozy-cjê rozdzia³u: jego pocz¹tek wyznacza rok wyboru danej osoby na urz¹d, a koniec — rok jej œmierci.

Forma katalogu buduje kronikarsk¹ relacjê w bardzo ró¿nym stop-niu. Raz stanowi jej frekwencyjnie bogat¹ tekstow¹ cz¹stkê dwuelemen-tow¹, skupion¹ na prezentacji dwóch osób — odchodz¹cej ze stanowiska i obejmuj¹cej je postaci. W innej sytuacji skutki pos³u¿enia siê konstruk-cj¹ katalogu osobowego s¹ znaczne i sprowadzaj¹ siê do u¿yczenia kroni-ce szkieletu narracji. W obu jednak wypadkach wsparcie przekazu hi-storiograficznego na gatunku katalogu, czyli na prezentacji kolejnych osób, nie narusza chronologicznej struktury kroniki, lecz j¹ wzmacnia, bêd¹c dodatkowym sygna³em temporalnego porz¹dku narracji.