katarzyna wozinska

HOmO cOmmUNicAtivUs. PersPektywA PreNAtALNA

Podstawowe pytanie, na które odpowiada poniższy wywód, brzmi: czy i w jaki sposób możemy postrzegać homo communicativus w dziecku prenatal-nym? Wciąż jednak, kiedy mowa o życiu prenatalnym człowieka, trudno nie trafić na spory opór. W tym miejscu pragnę wyjaśnić, że artykuł nie porusza za-gadnień etycznych, a psychologiczne, podparte wiedzą biologiczną i medyczną. Dylematy słownikowe proponuję rozwiązać, przyjmując następujące definicje:

człowiek w okresie prenatalnym to przedstawiciel gatunku homo sapiens sapiens

na wewnątrzmacicznym etapie swego życia i rozwoju ontogenetycznego. Jest to odrębny od matki organizm żywy. Jako że jest to również potomek dwojga doro-słych, konkretnych rodziców, zamiennie używa się terminu dziecko. W medycy-nie przyjmuje się limedycy-nie demarkacyjne, określając kolejne etapy życia prenatalnego jako zygotyczny, embrionalny i płodowy. Poniżej proponuję uogólniony, nowy w polskiej literaturze termin: prenat1.

Nauki prenatalne są bardzo młode, uzależnione od rozwoju specjalistycznej aparatury. Aparaty USg pojawiły się w latach 70-tych w wysoko rozwiniętych krajach. Bez przesady można powiedzieć, że przez tysiące lat nie wiedzieliśmy niemal nic o funkcjonowaniu rzeczywistości łona i samego prenata. Pewne ślady wątków prenatalnych można odnaleźć w historii kultury i obyczajowości2, nie-mniej opis naukowy jest dostępny od niedawna, podobnie opis uwzględniający perspektywę i interaktywność dziecka w łonie matki.

1 Ang. prenate to coraz bardziej powszechny termin, odnoszący się do człowieka na etapie rozwoju wewnątrzłonowego. Użycie go pozwala ominąć kontrowersje związane z nazewnictwem, a jednocześnie w większym stopniu wyraża podmiotowość istoty ludzkiej, co w kontekście komunikacji ma duże znaczenie.

2 L. Janus, The Expression of Pre- and Perinatal Experience in Cultural Phenomena, [w:] “Pre- and Peri-Natal Psychology”, nr 5, s. 203-220.

112

Brak wiedzy naukowej nie przeszkodził ludzkości w rozwinięciu mądrych metod kulturowej adaptacji do wymagań ciąży – wymagań matki oraz wymagań dziecka (np. potrzeba diety, spokoju, typu muzyki, jaki powinien otaczać matkę). Wpływy matczynych emocji na rozwój dziecka opisywali już Arystoteles, a potem Leonardo da Vinci. Ten pierwszy użył zresztą metafory, że dziecko niczym rośli-na zasadzorośli-na korzeniami w glebie, czerpie przeżycia matki3. Z perspektywy dzi-siejszej wiedzy o oddziaływaniu na prenata tzw. kąpieli hormonalnych (efekty są szczególnie wyraźne np. w przypadku matek cierpiących na depresję4), możemy uznać, że była to bardzo trafne ujęcie.

Zdefiniujmy kontakt jako styk, bezpośrednią interakcję; interakcję jako wza-jemne oddziaływanie lub wpływ; komunikację jako transfer wiadomości, sygna-łu, znaczenia przy istnieniu wspólnego kodu nadawcy i odbiorcy5. Bez wątpienia w przypadku pary podmiotów: ciężarnej kobiety i noszonego przez nią dziecka, mamy do czynienia z kontaktem i komunikacją. ich charakter jest jednak bar-dzo szczególny. Wyjątkowość opiera się m.in. na udziale ciała i jego niezależnych od woli matki procesów w transferze i odbieraniu sygnałów, znacznie zwiększo-nym w stosunku do komunikacji późniejszej, postnatalnej. o specyfice świad-czy też duocentryzm6 (dwa podmioty są jednoczesnymi odbiorcami wszelkich sygnałów). co więcej, olbrzymie i płynne tempo rozwoju prenatalnego sprawia, że zmiany w zakresie możliwości komunikacyjnych następują bardzo prędko, a momentu dostępności nowych form nie można jasno, punktualnie określić. Linie demarkacyjne są bardzo umowne. Wzrost kompetencji dobrze ilustruje tempo fizycznego wzrostu. od narodzin do śmierci człowiek rośnie 24 – krotnie. od poczęcia do porodu prenat powiększa się 11 mln razy.

Z całą pewnością od początku życia prenat jest reaktywny, dostosowuje się do warunków otoczenia. Mówi się o tym, że również je kształtuje, wywołując np. wydzielanie hormonów. Stopniowo staje się coraz bardziej interaktywny. o ile to on w całości jest nadawcą i odbiorcą sygnałów, o tyle ze strony mat-ki od samego początku pozostaje w kontakcie współpracujące z nim jej ciało. Spójrzmy jednak na człowieka holistycznie7. Jeżeli ciało – to i sama matka na poziomie bardzo elementarnym i fizjologicznym. Również jej świadome od-noszenie się do poczętego dziecka, jako znajdujące odbicie np. w reakcjach hormonalnych, napięciu nerwowym, współtworzy jego środowisko życia od samego początku. Uzyskane tą drogą informacje pozwalają na przystosowanie ścieżki rozwoju osobniczego. Ponadto stanowią pierwsze i być może najważ-niejsze ze względu na swój „globalny” charakter doświadczenia, zapisywane

3 D. Kornas-Biela, Wokół początków życia ludzkiego, Warszawa 2004.

4 D. Kornas-Biela, Pedagogika prenatalna, Lublin 2009, s. 72; Lipton Bruce H., Maternal Emotions and

Human Development, http://birthpsychology.com/lifebefore/early8.html, pobrano 20.11.09.

5 Dale g. Leathers. Komunikacja niewerbalna, Warszawa 2007. 6 Mac Freeman, cyt. za: D. Kornas-Biela, Pedagogika…, s.123. 7 J.i. Kepner, Ciało w procesie psychoterapii Gestalt, Warszawa 1991.

113

Homo communicativus. Perspektywa prenatalna

w tzw. pamięci komórkowej oraz pamięci przedwerbalnej, prawopółkulowej8. Komunikacja poprzez funkcje fizjologiczne – brzmi to nieco egzotycznie. Jednak należy pamiętać, że ciało matki jest powiązane z dzieckiem. Te dwa podmioty podlegają dopiero stopniowej separacji: fizycznej i psychicznej, która trwa jeszcze lata po narodzinach. David chamberlain określił powyższy sposób komunikowa-nia jako elementarny, uniwersalny ludzki język9.

odkąd dziecko jest na tyle duże, że matka czuje jego ruchy (bo porusza się ono już od pierwszego miesiąca rozwoju), a zmysły dziecka stają się coraz czul-sze, oprócz komunikatów związanych z przekazem fizjologicznym matka otrzy-muje szansę na skomplikowanie komunikacji społecznej między nimi. W tym miejscu warto przytoczyć niektóre fakty dotyczące rozwoju10, jako obrazujące poszerzanie się wachlarza form kontaktu. Układ nerwowy kształtuje się już od 13. dnia rozwoju prenatalnego, w 4. tygodniu dzieli się mózg oraz pojawiają się skurcze serca. W 41. dniu zaobserwowano pierwsze odruchy nerwowe, w 43. - pierwsze fale mózgowe, w 7. tygodniu życia dziecko połaskotane w wargi wy-konuje zwrot tułowia. W 9. tygodniu również dłonie czy powieki są wrażliwe na dotyk, ale przeważają reakcje uogólnione całego ciała. Zapis EEg wskazuje na różnice osobnicze. W 2-3. miesiącu występuje bardzo wiele typowych dla gatun-ku ruchów: do 16 tygodnia odnotowano 20 tys. rozmaitych typów ruchu dzien-nie. Zdrowe dziecko rzadko trwa w bezruchu dłużej niż 10 minut. W 3. miesiącu mamy już do czynienia z aktywnością mózgu poprzez wchodzenie w charaktery-styczne fazy snu i czuwania. W 4. miesiącu prenat przeciwstawia się naciskowi, protestuje, gdy spotka się z nieprzyjemnymi dla siebie bodźcami, ćwiczy zmysł równowagi. co jednak dla komunikacji najbardziej istotne, wiemy dziś, że w tym czasie zaczyna funkcjonować układ słuchowy11. Rozpoczyna się nauka typowych dla rodzimego języka częstotliwości, rytmu, intonacji, głosek. od 5 miesiąca matka może już dziecko stymulować, poprawiać itp., ponieważ czuje jego ruchy, a nawet czkawkę. Kubki smakowe są wówczas aktywne chemicznie. W 6. miesią-cu dziecko może się obudzić pod wpływem hałasu czy nagłego ruchu. otwiera się szpara powiekowa, a dziecko rusza gałka oczną, reaguje na światło. W ostat-nim trymestrze ciąży można zaobserwować u prenata wszystkie typowo ludzkie reakcje mimiczne.

Widać zatem, że odbieranie bodźców-sygnałów i odpowiadanie na nie, a także sygnalizowanie własnych potrzeb i preferencji, są funkcjami dostępny-mi bardzo wcześnie w rozwoju człowieka. Badania empiryczne potwierdzają, że nawiązywanie z dzieckiem prenatalnym kontaktu: rozmawianie z nim, otu-lanie brzucha, stymulowanie dotykiem, trening kopania na sygnał, śpiewanie

8 D. chamberlain, Prenatal Memory and Learning, http://birthpsychology.com/lifebefore/earlymem. html [dostęp: 20.11.09].

9 D. chamberlain, Communication Before Language, http://birthpsychology.com/lifebefore/comm. html [dostęp: 20.11.09].

10 D. Kornas-Biela Okres prenatalny,[ w]: Psychologia rozwoju człowieka, t.2, pod red. B. Harwasa-Napierały, J. Trempały, Warszawa 2004.

114

powtarzanych piosenek itp. sprzyjają lepszemu rozwojowi. Różnice są zauważal-ne jeszcze długo po porodzie, w funkcjonowaniu zarówno emocjonalnym, jak i intelektualnym12.

Rozwój człowieka w okresie prenatalnym jest związany, uwarunkowany, a na-wet uzależniony od podejmowania z nim komunikacji i przejawia się również w treningu samodzielnych zachowań komunikacyjnych. Podstawowe zasady rozwoju prenatalnego uzasadniają próby komunikowania się z dzieckiem zanim jeszcze można podejrzewać zdolność do odbierania pewnych form sygnałów. Dlaczego tak się dzieje? Jak brzmią te podstawowe prawa rozwoju?

1. Nie ma struktury bez funkcji. Organy wykształcają się poprzez pracę 2. Jeśli dziecko czegoś – co najmniej w formie bazowej - nie wyćwiczy przed

narodzinami, nie wyćwiczy i po nich.

3. Zmysły wykształcają się pod wpływem stosownych bodźców. Początkowo

odbiór bodźców i reakcje są globalne.

4. Rozwój człowieka jest płynny i różne funkcje rozwijają się w powiązaniu13. 5. Rozwojowi sprzyja oddziaływanie na strefę najbliższego rozwoju, nie

jedy-nie rozwoju aktualnego14 (proszę w tym miejscu wziąć pod uwagę tempo

przemian).

ZE STRoNy MATKi (i oJcA) ZE STRoNy PRENATA Uczenie się sygnałów dziecka i

reago-wanie na nie ^{Przyjmowanie sygnałów i rozwój według} „wskazówek” (adaptacja) Uspokajanie dotykiem, mową Pamięć komórkowa i długotrwała pamięć

emocjonalna (przedwerbalna, pamięć prawej półkuli)

Prowadzenie z dzieckiem rozmów (głośnych, a także rozmów w myślach), śpiewanie mu, puszczanie mu muzyki

Sygnalizowanie snu i czuwania Wizualizacje, pozytywne myślenie Zachowania preferencyjne Utulanie, masowanie brzucha Zachowania ochronne

Kołysanie ruchem i oddechem Uczenie się przemiennego rytmu komu-nikacji nadawca- odbiorca

Antycypacja możliwości rozwoju

12 D. chamberlain, Prenatal Stimulation: Experimental Results, http://birthpsychology.com/lifebefore/ early4.html [ dostęp: 20.11.09].

13 D. Kornas-Biela, op.cit.; Bartel H., Embriologia, Warszawa 2007. 14 L. S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne, Warszawa 1971.

115

Homo communicativus. Perspektywa prenatalna

ZE STRoNy MATKi (i oJcA) ZE STRoNy PRENATA Dbałość o „ekologię łona”, czyli o

fizjo-logiczną jakość pierwszego środowiska – świata dziecka

Uczenie się języka, reagowanie na jego brzmienie

Ekspresja emocjonalna (mimika, napięcie nerwowe, tempo bicia serca)

Emocje - komunikaty hormonalne

Załączona tabela opisuje zjawiska bezpośrednio związane z komunikacją pre-natalną – zarówno ze strony rodziców, jak i dziecka. Wymiarów komunikacji w okresie przed narodzinami jest wiele. Pełniona przez nie rola przyczynia się do wykształcania m.in. stopniowego uniezależniania się, inicjatywy, wyodrębniania podmiotu. Trenowane są synchronizowanie zachowań, dwukierunkowość zacho-wań komunikacyjnych, ekspresja stanów wewnętrznych. Postępuje nauka mowy ludzkiej, wzorców reakcji w odpowiedzi np. na głos czy dotyk rodziców, rytmu dobowy itp.

Podsumowując, mamy wszelkie podstawy, aby w sposób spójny opisywać prenata jako homo communicativus. Z natury jest on wdzięcznym odbiorcą i nadawcą różnego typu sygnałów, kompetencje komunikacyjne wzrastają u niego w błyskawicznym tempie. Na każdym etapie trening bazowych dla człowie-ka umiejętności komuniczłowie-kacyjnych sprzyja większej złożoności w tej dziedzinie w okresie późniejszym, ćwiczy zmysły, pamięć, ruch, afektywność i wiele innych funkcji potrzebnych w życiu po narodzinach.